રમેશ ઓઝા

ગાંધીજીના જીવનનો એક પ્રસંગ તો જાણીતો છે. ૧૯૧૫માં ગાંધીજી ભારત આવ્યા એ પછી તેમણે અમદાવાદમાં સાબરમતી નદીના સામે કિનારે બેરિસ્ટર જીવણલાલ વ્રજલાલ દેસાઈના બંગલામાં આશ્રમની સ્થાપના કરી હતી, જે કોચરબ આશ્રમ તરીકે ઓળખાય છે. સાબરમતીનો અત્યારનો જે આશ્રમ છે એ જમીન ગાંધીજીએ પછીથી ખરીદી હતી અને આશ્રમ ત્યાં ગયો હતો. ગાંધીજીએ અમદાવાદમાં વસવું જોઈએ એમ કેટલાક લોકોનો આગ્રહ હતો અને આર્થિક સહાય કરવાનું પણ વચન આપ્યું હતું. પણ એમાં પ્રથમ ગ્રાસે મક્ષિકાપાતનો અનુભવ થયો હતો. ગાંધીજીએ જાહેર કર્યું હતું કે તેઓ આશ્રમમાં એક અંત્યજ (હરીજન શબ્દ પાછળથી ગાંધીજીએ પ્રયોજ્યો હતો) પરિવારને રાખવા માગે છે જે આશ્રમના નિયમો મુજબ રહેવા તૈયાર હોય. ગાંધીજીનો આશ્રમ રૂઢ અર્થમાં ધાર્મિક આશ્રમ નહોતો.

અંબાલાલ સારાભાઈ બહેન સાથે, 1952

આશ્રમની હજુ તો સ્થાપના થઈ ન થઈ ત્યાં કસોટીનો વખત આવી ગયો. મુંબઈથી ઠક્કરબાપાનો પત્ર આવ્યો કે મુંબઈનો એક અંત્યજ પરિવાર આશ્રમમાં અંતેવાસી તરીકે રહેવા તૈયાર છે. ગાંધીજીએ દરખાસ્ત મંજૂર રાખી અને હોબાળો શરૂ થયો. કસ્તૂરબા, મગનલાલ ગાંધીનાં પત્ની અને બીજા આશ્રમવાસીઓએ તો વિરોધ કર્યો જ, પણ આશ્રમ માટે આર્થિક મદદ કરનારાઓએ મદદ કરવાનું બંધ કર્યું. આશ્રમ હજુ તો શરૂ થતાની સાથે જ આર્થિક સંકટમાં આવી ગયો.

એમાં એક દિવસ આશ્રમવાસી બાળકે ગાંધીજીને કહ્યું કે આશ્રમની બહાર એક મોટર ઊભી છે અને તેમાં જે શેઠ બેઠા છે એ આપને મળવા બોલાવે છે. ગાંધીજી તેમની પાસે ગયા તો એ શેઠે આશ્રમને આર્થિક મદદ કરવાની ઈચ્છા બતાવી. ગાંધીજીએ કહ્યું કે આશ્રમમાં એક અંત્યજ પરિવાર રહે છે અને ગમે તે થાય તેને હું આશ્રમમાંથી દૂર કરવાનો નથી. શેઠે કહ્યું કે એ વાતની મને જાણ છે. હું આવતીકાલે એટલા વાગે આવીશ.

બીજા દિવસે શેઠ આવ્યા અને ગાંધીજીના હાથમાં તેર હજાર રૂપિયા મૂકતા ગયા. ૧૯૧૫માં ૧૩ હજાર રૂપિયા એ ઘણી મોટી રકમ હતી. ગાંધીજીએ એ પ્રસંગ માટે કહે છે : “મારી ઉપર આ ભીડ પહેલી વાર નહોતી. દરેક વારે છેલ્લી ઘડીએ શામળાએ મદદ મોકલી છે.” ગાંધીજીએ તેમની આત્મકથામાં એ શેઠનું નામ લખ્યું નથી, પરંતુ એ શેઠ હતા, જાણીતા ઉદ્યોગપતિ અંબાલાલ સારાભાઈ. ગાંધીજીએ આત્મકથામાં તેમનું નામ એટલા માટે નથી લખ્યું કે તેમને આર્થિક અને સામાજિક રીતે નુકસાન ન પહોંચે. હિંદુઓ પહેલેથી જ સંસ્કારી હતા અને આજે પણ છે એવા ભ્રમમાં રહેવાની જરૂર નથી.

ખેર, આ વાત થઈ ૧૯૧૫ના જૂન-જુલાઈ મહિનાની. એ પછી દોઢ વરસે શેઠ અંબાલાલ સારાભાઈ ગાંધીજીને મુંબઈમાં મળે છે અને વિનંતી કરે છે કે મિલ મજૂરો અને મિલ માલિકો વચ્ચે વેતન અને બોનસના પ્રશ્ને ચડભડ ચાલી રહી છે જેમાં આપે (ગાંધીજીએ) મધ્યસ્થી કરવી જોઈએ. ગાંધીજીએ કહ્યું કે હું મજૂરોનો પક્ષ સાંભળ્યા પછી નિર્ણય લઇશ. અમદાવાદમાં ગાંધીજીએ મજૂરોના આગેવાનોને સાંભળ્યા અને મજૂરોના પક્ષે ઊભા રહ્યા. આંદોલન થયું, હડતાલ પડી, ગાંધીજીએ ઉપવાસ કર્યા અને છેલ્લે મિલ માલિકોએ ઝૂકવું પડ્યું તેનો લાંબો ઇતિહાસ છે, પણ અહીં એક વાતની નોંધ લેવી જોઈએ કે અંબાલાલ સારાભાઈનાં સગાં બહેન અનસુયા સારાભાઈ ગાંધીજી સાથે મજૂરોના પક્ષે ભાઈ સામે ઊભા રહ્યાં હતાં. અંબાલાલ સારાભાઈનાં મોટાં પુત્રી મૃદુલા સારાભાઈ પણ આજીવન ગાંધીજીનાં વિચારો અને કામને સમર્પિત હતાં.

જે શેઠ શામળિયો બનીને આવે એ શેઠની સામે ગાંધીજી સત્યાગ્રહ કરે અને મિલ બંધ કરાવે. સગી બહેન આ માણસથી પ્રેરાઈને સગા ભાઈ સામે ઊભી રહે. કલ્પના કરો એ કેવી ખુદ્દારી હશે, કેવી ખુદવફાઇ હશે, કેવી સત્યનિષ્ઠા હશે અને કેવો એ ડંખ વિનાનો સ્નેહ હશે! ૧૯૧૫થી સારાભાઈ પરિવાર ગાંધીજીને વરેલો પરિવાર હતો અને આજીવન રહ્યો. અમદાવાદમાં વસવા માટે ગાંધીજીએ અંબાલાલ સારાભાઇ પાસે રહેઠાણ માગ્યું હોત તો સારાભાઈ શેઠે તેમને બંગલો આપી દીધો હોત, પણ તો ગાંધીજી લડી ન શક્યા હોત!

*****

હવે બીજું દૃશ્ય: સાલ ૨૦૨૪

૮મી મે ૨૦૨૪ના રોજ તેલંગાણામાં વેમુલવાડા ખાતે એક રેલીને સંબોધતા વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ કહ્યું હતું કે અંબાણીએ અને અદાણીએ એક ટેમ્પો ભરીને રોકડું કાળું નાણું કાઁગ્રેસને આપ્યું છે એટલે હવે શાહજાદા (રાહુલ ગાંધી) તેમની ટીકા કરતા બંધ થઈ ગયા છે. નરેન્દ્ર મોદી જ્યારે બોલે છે ત્યારે તેમની જૂની રંગભૂમિની યાદ અપાવે એવી ભાવ-ભંગીમાઓથી આપ પરિચિત છો. કોથળા ભરી ભરીને રૂપિયા લીધા હોવાનો અને બે ઉદ્યોગપતિઓએ આપ્યા હોવાનો ખુદ વડા પ્રધાને આરોપ કર્યો હતો. એવા વડા પ્રધાન જે પોતે જ પોતાના મુખે દાવો કરે છે કે તેઓ ભ્રષ્ટાચાર અને ભ્રષ્ટાચારીઓની બાબતે અસહિષ્ણુ છે. આપણા વડા પ્રધાનની એક વાત સારી છે, એ પોતે જ પોતાનાં વખાણ કરી લે છે. કોઈ બીજાને વખાણ કરવાનો મોકો આપતા નથી.

એ પછી ચૂંટણીનાં પરિણામ આવ્યાં. નરેન્દ્ર મોદી ત્રીજી મુદ્દત માટે વડા પ્રધાન બન્યા. ભક્તોએ કદાચ વિચાર્યુ હશે કે હવે અદાણી અને અંબાણીનું આવી બનવાનું. કોથળા ભરી ભરીને કાળું નાણું ઘરમાં રાખે અને મુક્ત તેમ જ ન્યાયી ચૂંટણીને પ્રભાવિત કરવા ટેમ્પોમાં ભરીને એ પૈસા રાજકીય પક્ષને આપે એ સ્વચ્છ અને ભડવીર એમ બન્ને ગુણ ધરાવતા ચોકીદારથી બચે! ભોળિયાઓ તો રાહ જોતા હતા અને મનોમન ફાળ અનુભવતા હતા કે રહે, આ બે કાળાં નાણાંનાં કુબેરપતિઓ ધરપકડ પહેલાં દેશ છોડીને નાસી ન જાય.

રાહુલ ગાંધી

ભક્તો ધરપકડની અપેક્ષા અને નાસી ન જાય એની અકળામણ સાથે એક એક દિવસ પસાર કરતા હતા ત્યાં તો બેમાંથી એક શેઠજીએ દીકરાના લગન લીધાં અને તેમાં ભગવાનનાં દર્શન થયાં. આખી ગુજરી ભરાઈ હતી, માત્ર એક માણસ નહોતો, નામે રાહુલ રાજીવરત્ન ગાંધી. જવાહરલાલ નેહરુનો વારસદાર. જેના પર આ બે ભ્રષ્ટ ઉદ્યોગપતિઓ પાસેથી કોથળા ભરીને કાળું નાણું લીધું હોવાનો આક્ષેપ કરવામાં આવ્યો હતો.

અહીં કહેલી બે ઘટનાઓ વચ્ચે તુલના કરી જુઓ. એકનાં ચરણોમાં ઉદ્યોગપતિઓ બેસતા હતા અને બીજા ઉદ્યોગપતિઓનાં ચરણોમાં બેસે છે. ખેલ કરીને મહાન નથી થવાતું, મહાનતા હોય તો મહાન થવાય છે. કોણ નહોતું ત્યાં? રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘના સરસંઘચાલક પણ અલગથી તેમનાં મૂકેશ અંબાણીના ઘરે જઇને આશીર્વાદ આપી આવ્યા હતા.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 21 જુલાઈ 2024

રમેશ ઓઝા

દરેક શાસકની રાજકીય શૈલી હોય છે. જવાહરલાલ નેહરુની પ્રસન્નગંભીર રાજકીય શૈલી હતી, ઇન્દિરા ગાંધીની ચોંકાવનારી અને કૃતનિશ્ચયી રાજકીય શૈલી હતી, મોરારજીભાઇ દેસાઈની ભલે તૂટી જઉં પણ ઝૂકું નહીં એવી જિદ્દી રાજકીય શૈલી હતી, રાજીવ ગાંધીની કોઈના પ્રભાવ હેઠળ નિર્ણયો લેનારી સ્વ-આકલનના અભાવવાળી રાજકીય શૈલી હતી, પી.વી. નરસિંહ રાવની ઓછું બોલવું અને તરણું બનીને પણ તરી જનારી રાજકીય શૈલી હતી, અટલ બિહારી વાજપેયીની બને ત્યાં સુધી સંઘર્ષ નિવારનારી, હળવે હલેસે કામ લેનારી અને જે પાણીએ મગ ચડે એ પાણીએ ચડાવવાની રાજકીય શૈલી હતી અને ડૉ. મનમોહન સિંહની માત્ર અને માત્ર શાસનલક્ષી અને દુ:શ્મન પણ ભરોસો કરે એવી ખાનદાની રાજકીય શૈલી હતી.

આ બધામાં વર્તમાન વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની રાજકીય શૈલી જુદી છે. જુદી એટલે, સાવ જુદી. આત્મકેન્દ્રી, જિદ્દી, આક્રમક, સતત તાણનો અનુભવ કરનારી તેમ જ તાણમાં રાખનારી અને અપરિવર્તનશીલ રાજકીય શૈલી. આવી રાજકીય શૈલી ધરાવનારાઓ માટે રાજકીય અનુકૂળતા જરૂરી હોય છે અને જ્યારે પ્રતિકૂળતા પેદા થાય ત્યારે બહુ મોટી કસોટી થતી હોય છે. નરેન્દ્ર મોદીની તેમની ત્રીજી મુદ્દતમાં કસોટી થઈ રહી છે, કારણ કે અનુકૂળતા પ્રતિકૂળતામાં ફેરવાઈ રહી છે.

અહી ઉપર મેં જે નામ ગણાવ્યાં એ એવા શાસકોનાં છે જેમણે વડા પ્રધાન તરીકે મુદ્દત પૂરી કરી છે અને કેટલાકે બે કે તેનાથી વધારે મુદ્દત રાજ કર્યું છે. મોરારજી દેસાઈ આમાં અપવાદ. પણ છતાં ય તેમનું નામ ઉમેર્યું છે, કારણ કે તેમણે ભલે મુદ્દત પૂરી નહોતી કરી, તેમની રાજકીય શૈલી વિષે તેઓ વડા પ્રધાન બન્યા એ પહેલાંથી ચર્ચા થતી હતી અને કેટલાક લોકો તો ક્હે છે કે બે વાર તેઓ તેમની રાજકીય શૈલીને કારણે વડા પ્રધાનપદ ચૂકી ગયા હતા અને જ્યારે મળ્યું ત્યારે પણ તેમનું નામ દરેકને સ્વીકાર્ય નહોતું. જયપ્રકાશ નારાયણે અને આચાર્ય કૃપાલાનીએ મોરારજી દેસાઈને વડા પ્રધાન તરીકે સ્વીકારવા આગ્રહ કરવો પડ્યો હતો. લચીલાપણાનો અભાવ એ તેમની મોટી મર્યાદા હતી જે વર્તમાન વડા પ્રધાન પણ ધરાવે છે. અહીં તેમનું નામ ઉમેરવા પાછળ આ સમાનતાનું કારણ છે.

ભલે સળંગ નહીં, પણ જેઓ એકથી વધુ વખત, પણ પૂરી મુદ્દત માટે વડા પ્રધાન બન્યા હતા એવા વડા પ્રધાનોમાં જવાહરલાલ નેહરુ, ઇન્દિરા ગાંધી, ડૉ. મનમોહન સિંહ અને નરેન્દ્ર મોદીનો સમાવેશ થાય છે. અટલ બિહારી વાજપેયી ત્રણ વાર વડા પ્રધાન બન્યા હતા, પરંતુ પાંચ વરસની મુદ્દત એક જ પૂરી કરી હતી. નરેન્દ્ર મોદીના ત્રણ પુરોગામી વડા પ્રધાનોમાં જવાહરલાલ નેહરુને કોઈ મોટા રાજકીય પડકારોનો સામનો નહોતો પડ્યો. દેશ તાજો આઝાદ થયો હતો, એકંદરે રાજકીય સર્વસંમતી હતી, વિરોધ પક્ષો હજુ શિશુ અવસ્થામાં હતા અને નેહરુ મોહક વ્યક્તિત્વ ધરાવનારા પ્રજાના લાડલા નેતા હતા. તેમનો વિરોધ પણ કરવો હોય તો જહેમત ઉઠાવવી પડે. નેહરુ પછી ચાલીસ વર્ષે વડા પ્રધાન બનેલા ડૉ મનમોહન સિંહને બીજી મુદ્દત આકરી નીવડી હતી. તેમની જૂઠી અને નિમ્ન સ્તરની બદનામી કરવામાં આવી હતી, પણ એ માણસે પોતાની ખાનદાની જાળવી રાખી હતી અને સ્તર નીચે નહોતું ઉતાર્યું. તેમણે યોગ્ય જ કહ્યું હતું કે ઇતિહાસ તેમને ન્યાય આપશે.

નરેન્દ્ર મોદીના ત્રણ પુરોગામીઓમાં પડકારોનો સામનો ઇન્દિરા ગાંધીને કરવો પડ્યો હતો અને એ પણ એક કરતાં વધુ વખત અને અલગ અલગ પ્રકારના પડકારો. ઇન્દિરા ગાંધીનો  ૧૯૬૬થી ૧૯૭૭ એમ ૧૧ વરસનો વડા પ્રધાનપદનો પહેલો દોર હતો અને બીજો ૧૯૮૦ના પ્રારંભથી ૩૧ ઓકટોબર ૧૯૮૪માં તેમની હત્યા થઈ ત્યાં સુધીનો લગભગ પાંચ વરસનો. એની વચ્ચે અઢી વરસ વિરોધ પક્ષમાં રહીને પક્ષની અંદર સુદ્ધાં ઝંઝાવાતોનો સામનો કર્યો હતો. જેલમાં પણ ગયાં હતાં. એમાં આ ૧૧ અને પાંચ એમ કુલ ૧૬ વરસનાં શાસનમાં ઇન્દિરા ગાંધી અલગ અલગ હતાં. ૧૯૬૬થી ૧૯૬૯ સુધી કાઁગ્રેસના દિગ્ગજ નેતાઓથી ડરનારાં અને ઓછો આત્મવિશ્વાસ ધરાવનારાં હતાં. ડૉ. રામમોહન લોહિયાએ તેમને ગૂંગી ગુડિયા તરીકે ઓળખાવ્યાં હતાં. ૧૯૭૧થી ૧૯૭૪ સુધી તેઓ દુર્ગાનો અવતાર હતાં. ૧૯૭૪થી ૧૯૭૭નાં વર્ષોમાં ભાવવધારો, ભ્રષ્ટાચાર અને વિરોધ પક્ષોના સામૂહિક હુમલા સામે તેઓ કોઈ પણ માર્ગે લડતાં હતાં અને તેમાં ઈમરજન્સી લાદવાનો અને વિરોધ પક્ષોના નેતાઓને જેલમાં પૂરવાનો પણ સમાવેશ થતો હતો. ૧૯૮૦થી ૧૯૮૪નાં વર્ષોમાં પંજાબ અને આસામમાં દેશની અંદરથી પ્રજાકીય પડકારો પેદા થયાં હતાં અને દેશની એકતા અખંડતાનો પ્રશ્ન હતો. દેશને પહેલીવાર ત્રાસવાદનો પરિચય થયો હતો. સંજય ગાંધીનાં અવસાનને કારણે અંગત ખાલીપો અનુભવતાં હતાં. ૧૯૮૦થી ૧૯૮૪નાં વર્ષોમાં ઇન્દિરા ગાંધી કઠોર પણ વાત્સલ્યમૂર્તિ નજરે પડતાં હતાં. પ્રજા અને પક્ષ એ બે અલગ ચીજ છે એ તેઓ જાણતાં હતાં.

યાદ રહે, આ દરમ્યાન કાઁગ્રેસ વિભાજનને કારણે ૧૯૬૯થી ૧૯૭૧નાં બે વરસ છોડીને લોકસભામાં બહુમતીની તેમને ક્યારે ય ચિંતા નહોતી કરવી પડી. દરેક પડકાર વખતે તેમની પાસે બે-તૃતિયાંશ બહુમતી હતી. આમ છતાં ય એ મેડમ પરિસ્થિતિ બદલાય એમ પોતાને બદલતા રહેતાં હતાં. લગભગ બે દાયકા સુધી તેમણે ભારતનાં રાજકારણને પ્રભાવિત કર્યું હતું. તેનાં કેન્દ્રમાં હતાં. જો બરડ અને બરછટ હોત તો તેઓ આ ન કરી શક્યા હોત. એક સમયે બધાની ઐસીતૈસી કરીને એકલાં ચાલે (અને સામી છાતીએ આગળ પણ ચાલે) અને બીજા સમયે બધાને સાથે લઈને ચાલે. વિરોધ પક્ષની છાતી પર ચડી જાય, પણ વિરોધ પક્ષના કોઈ નેતાની ઠેકડી ઊડાડી હોય કે મળવા માટે વખત ન આપ્યો હોય કે તેમની સાથે તુચ્છકારવાળો વર્તાવ કર્યો હોય એવું બન્યું નથી. એવો એક પ્રસંગ યાદ કરી બતાવો. જેવી સ્થિતિ એવું વલણ. ભારતના એક પણ રાજકીય નેતાએ ઇન્દિરા ગાંધીએ જેવો સતત બદલાતો રાજકીય સમય જોયો હતો એવો જોયો નથી. હું એમ માનું છું કે ઇન્દિરા ગાંધી વડા પ્રધાનો માટે ટેક્સ્બૂક છે. અંગત ટ્રેજેડીથી લઈને શું નહોતું જોયું તેમણે? જેવી સ્થિતિ એવો પ્રતિસાદ.

સમય અને સંજોગો સતત બદલતાં રહેતાં હોય છે. ગાંધીજી સમય અને સંજોગોને બધો વખત પોતાને અનુકૂળ નહોતા કરી શક્યા તો બીજાની ક્યાં વાત કરીએ! ગાંધીજીએ પોતે કહ્યું છે કે મારા કહેણને અનુસરીને યજ્ઞની વેદી પર ચડી જનારા લોકો આજ મારું સાંભળતા નથી. આમ સમય અને સંજોગોને બદલાતાં રોકી શકાતા નથી, પરંતુ માણસ બદલાઈ શકે છે. જ્યારે સમય અને સંજોગો બદલાયાં અને ગાંધીજીએ પોતાનું બલીદાન આપીને ખપી જવાનો નિર્ણય લીધો ત્યારે કાઁગ્રેસના નેતાઓએ ભારે હ્રદયે અને આદરપૂર્વક ગાંધીજીને છોડ્યા હતા. પરસ્પર બન્નેને ખબર હતી કે કોણ શું કરી રહ્યું છે અને ક્યાં ય કોઈ અનાદર નહોતો. ગાંધીજીની અંદર નેહરુ અને સરદાર માટેના હેતમાં કોઈ ઘટાડો નહોતો થયો.

સમયને ઓળખવો અને તેને અનુકૂળ થવું એ ડાહ્યા માણસોનું લક્ષણ છે. એમાં રાજકારણ તો અંદર અને બહારના સત્તાના દાવેદારો સામે ટકી રહેવાનો ખેલ છે એટલે એમાં તો આ ગુણ વધારે આવશ્યક છે. ઉપર કહ્યું એમ ઇન્દિરા ગાંધી વર્તમાન અને ભાવિ વડા પ્રધાનો માટે પાઠ્યપુસ્તક છે. નરેન્દ્ર મોદીએ બદલાયેલા સંજોગોમાં બદલાવું જરૂરી છે, જેમ ઇન્દિરા ગાંધી પોતાને બદલતાં હતાં. બે-તૃતીયાંશ બહુમતી હોવા છતાં. તેમને ખબર હતી કે તાકાત સંખ્યામાં નથી, જીગર અને મસ્તિષ્કમાં છે.

પ્રગટ : ‘કારણ તારણ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રસરંગ પૂર્તિ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 21 જુલાઈ 2024

રમેશ ઓઝા

હવે મોટી મોટી વાતો કરવાથી, આપણે મહાન અને વિશ્વગુરુ એમ કહીને પ્રજાને પોરસાવવાથી, હિંદુઓને મુસલમાનોનો ડર બતાવવાથી, નિરર્થક વિદેશપ્રવાસો કરવાથી, જગતમાં ભારતનાં ડંકા વાગતા થઈ ગયા છે એવા દાવા કરવાથી અને વાસ્તવિકતા સામે આંખ આડા કાન કરી લેવાથી ચાલવાનું નથી. દસ વરસ આ બધું ચાલ્યું અને દસ વરસની આવરદા આજના સોશ્યલ મીડિયાના યુગમાં ઘણી લાંબી કહેવાય. જો કે સાચી વાત તો એ પણ છે કે આને લાંબી આવરદા સોશ્યલ મીડિયાને કારણે જ મળી હતી. જ્યાં સુધી મીડિયા મેનેજ થઈ શકતા હતા ત્યાં સુધી આ બધું ચાલ્યું અને ખાસો લાંબો સમય એ બધું થઈ શક્યું. હવે સ્વતંત્ર મીડિયાએ મેનેજ કરવામાં આવેલા મીડિયા કરતાં લાંબી લાઈન ખેંચી લીધી છે અને સ્થિતિ પલટાઈ રહી છે. આ સિવાય લોકોને પણ હવે જોડો ડંખવા લાગ્યો છે.

જો એમ ન હોત તો લોકસભામાં બી.જે.પી.એ બહુમતી ન ગુમાવી હોત. જો ચૂંટણી ખરા અર્થમાં મુક્ત અને ન્યાયી હોત તો બી.જે.પી.ને બસો બેઠકો પણ ન મળી હોત. જો એમ હોત તો વિવિધ રાજ્યોની પેટા ચૂંટણીઓમાં બી.જે.પી.નો પરાજય ન થયો હોત. કૂલ ૧૩ બેઠકોમાંથી માત્ર બે બેઠકો મળી છે અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ત્રણ ગુમાવી છે. હિમાચલ પ્રદેશમાં હમીરપુર અને મધ્ય પ્રદેશમાં અમરવાડાની જે બે બેઠક બી.જે.પી.એ જીતી છે તેમાં જીતની સરસાઈ અનુક્રમે માત્ર ૧.૫૦૦ અને ત્રણ હજાર મતની છે. જો એમ હોત તો પાંચ દિવસ પહેલાં અંકલેશ્વરમાં અને મંગળવારે મુંબઈમાં જે દૃશ્યો જોવાં મળ્યાં એ ન જોવા મળ્યાં હોત. વિશ્વમાં ભારતના ડંકા વાગે છે કે નથી વાગતા એ મહત્ત્વનું નથી, મહત્ત્વનું એ છે કે ભારતમાં ઘરઆંગણે ચેતવણીના ડંકા વાગવા માંડ્યા છે. લોકોને સુખાકારી જોઈએ છે. યુવાઓને કામ જોઈએ છે. લોકોને મોંઘવારીથી મુક્તિ જોઈએ છે અને કાં મોંઘવારીનો સામનો કરી શકાય એવી આવક જોઈએ છે. ખેડૂતોને ખેતીમાં ટકી શકાય એવા ખેતપેદાશના ભાવ જોઈએ છે.

ચૂંટણી મુક્ત અને ન્યાયી થાય એમાં સૌથી મોટું હિત શાસકોનું હોય છે. મોટો ભડકો થાય એ પહેલાં ચેતી જવાનો તેમાં મોકો મળે છે. શ્રીલંકામાં રાજપક્સા બંધુઓએ લોકતંત્રનો આદર કર્યો હોત તો દેશ છોડીને ભાગવું ન પડ્યું હોત. સ્વતંત્ર મીડિયા અને ચૂંટણીઓ થર્મોમીટરનું કામ કરે છે. સમાજમાં તાપ વધે તો ખબર પડી જાય. એટલે તો ૧૮૫૭ના વિદ્રોહ પછી ‘ઇન્ડિયન નેશનલ કાઁગ્રેસ’ની સ્થાપના થાય તેમાં અંગ્રેજોએ રસ લીધો હતો. ખબર તો પડે કે લોકોના મનમાં શું ચાલી રહ્યું છે લોકમાનસમાં શાસકો સામે તાપ વધી રહ્યો છે કે કેમ? બાળકની સામે ગમે એટલાં હાલરડાં ગાવ, જો છોકરું ભૂખ્યું હોય તો સુવાનું નથી. માટે વાસ્તવિકતા એ છે કે ડંકા વાગવા માંડ્યા છે અને દિવાસ્વપ્નોનાં મીઠા ડંકાઓ કરતાં વાસ્તવિકતાના ડંકા કાન ફાડી નાખે એવા છે.

હવે તાતાજુથની માલિકીની બનેલી ‘એર ઇન્ડિયા’એ જાહેરખબર આપી હતી કે તેને ૨,૨૧૬ મજૂરોની જરૂર છે જે વિમાનમાં ઉતારુઓનો સામન ચડાવવાનું અને વિમાનમાંથી ઉતારીને લગેજ-બેલ્ટ પર ચડાવવાનું કામ કરે. પગાર ૨૨,૫૦૦ રૂપિયા. જે ઈચ્છુક હોય તે પોતાનો બાયોડેટા લઈને સીધા જ મંગળવાર ૧૬મી જુલાઈએ ‘એર ઇન્ડિયા’ની મુંબઈ ઍરપોર્ટ પરની ઓફિસે આવી જાય. અરજી કરવાની જરૂર નથી. ઉમેદવારના આ પ્રકારના ઈન્ટરવ્યુઝને વૉકઇન ઈન્ટરવ્યૂ તરીકે ઓળખાવવામાં આવે છે. મંગળવારે દરેકના આશ્ચર્ય વચ્ચે મુંબઈ ઍરપોર્ટ પર ૨૫,૦૦૦ કરતાં વધુ યુવાનો નોકરી મેળવવા પહોંચી ગયા. ૨,૨૧૬ નોકરી અને ૨૫ હજર કરતાં પણ વધુ ઉમેદવારો. આખા દેશમાંથી યુવાનો આવી પહોંચ્યા અને કેટલાક તો સોમવાર સાંજથી લાઈનમાં ઊભા રહી ગયા હતા. અને ભણતર? કેટલાકનું તો યુનિવર્સિટીમાં પ્રોફેસરની કક્ષાનું. આવી જ એક ઘટના અંકલેશ્વરમાં બની હતી. ખાનગી કંપનીની માત્ર દસ જગ્યા માટે બે હજાર યુવાનો પહોંચી ગયા હતા. એક જગ્યા માટે ૨૦૦ દાવેદાર.

મને ખરેખર આશ્ચર્ય થાય છે કે કોઈ આવી સ્થિતિમાં નિશ્ચિંત કેવી રીતે રહી શકે? ઉકળતા ચરુ જેવી સ્થિતિ છે. દેશ જ્વાળામુખીના મોઢા ઉપર બેઠો છે અને છતાં શાસકો નિશ્ચિંત છે. યોગાનુયોગ એવો છે કે જ્યારે યુવાનો એરપોર્ટ પર લાઈન લગાવતા હતા એ જ દિવસે ભારતની રીઝર્વ બેંકે આંકડા બહાર પાડ્યા કે દેશમાં ૨૦૨૦-૨૧માં ત્રણ કરોડ દસ લાખ, ૨૦૨૧-૨૨માં એક કરોડ ૨૦ લાખ, ૨૦૨૨-૨૩માં એક કરોડ ૯૦ લાખ લોકોને રોજગારી મળી છે. કોવીડની મહામારી શરૂ થઈ તેનાં આગલા વર્ષે ૨૦૧૯-૨૦૨૦માં ચાર કરોડ વીસ લાખ લોકોને રોજગારી મળી હતી. અને વડા પ્રધાને રીઝર્વ બેંકનો હવાલો આપીને કહ્યું કે કોવીડની મહામારી શરૂ થઈ ત્યારથી અત્યાર સુધીમાં આઠ કરોડ લોકોને રોજગારી મળી છે. (જરા ફેર ગણતરી કરી જુઓ, આંકડાનો મેળ બેસે છે?) આની સામે ભારતની પ્રતિષ્ઠિત અને વિશ્વપ્રસિદ્ધ આર્થિક અધ્યનસંસ્થા સેન્ટર ફોર મોનીટરીંગ ઇન્ડિયન ઈકોનોમી(સી.એમ.આઈ.ઈ.)ના અહેવાલ મુજબ કમાવાની ઉંમર ધરાવતા લોકોમાં બેરોજગારીનું પ્રમાણ ઝડપથી વધી રહ્યું છે. ૨૦૨૪ના મે મહિનામાં બેરોજગારીનું પ્રમાણ ૭ ટકા હતું જે માત્ર એક મહિનામાં જૂન મહિનામાં વધીને ૯.૨ ટકા થયું હતું.

રીઝર્વ બેક અને સી.એમ.આઈ.ઈ.માં આજે કોણ વધારે પ્રતિષ્ઠા ધરાવે છે એ કોઈ પણ ડાહ્યા માણસને પૂછી જોજો અને જો ન પૂછવું હોય તો મુંબઈના એરપોર્ટ પર અને અંકલેશ્વરમાં જે જોવા મળ્યું એ કોના આંકડા સાચા સાબિત કરે છે એ વિચારી જુઓ. નરેન્દ્ર મોદી અને કેન્દ્ર સરકાર માટે ત્રીજી મુદ્દત એક રીતે તક બનીને મળી છે અને જો તકનો ઉપયોગ ન કર્યો તો વમળ બનવાની છે એ લખી રાખજો.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 18 જુલાઈ 2024