ભીતરમાં પોઢ્યા સૌ જાગો, જુઓ, દેશ આ ક્યાં છે?
મસ્તમુલાયમ સુખ સૌ ત્યાગો જુઓ આ દેશ ક્યાં છે!
હતો સમય તે, દેશદાઝના
  ઘોષ ગગનમાં ગાજે
તકવાદી સરકારોથી
  કેવી બરબાદી આજે!
કેટકેટલી જલતી આગો જુઓ, દેશ આ ક્યાં છે!
ભીતરમાં પોઢ્યા સૌ જાગો, જુઓ, દેશ આ ક્યાં છે!
યાદ કરો નેતાઓની તે
  ઇન્કિલાબની હાકલ !
શ્વાસોમાં તોફાન ભરીને
  આગળ ને આગળ ચલ.
ખુદની કાયરતાથી ભાગો જુઓ, દેશ આ ક્યાં છે
ભીતરમાં પોઢ્યા સૌ જાગો જુઓ, દેશ આ ક્યાં છે
બલિદાનોનાં શબની
  અગણિત જ્વાળાના અજવાળે
રાહ પામવી નવઘડતરની
  નાનકડાં સૌ બાળે!
મત આપ્યાનો હક સૌ માગો જુઓ, દેશ આ ક્યાં છે !
ભીતરમાં પોઢ્યા સૌ જાગો જુઓ, દેશ આ ક્યાં છે !

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” 01 ઑગસ્ટ 2021; પૃ. 16

અખંડ ભારતમાંના પંજાબના પેશાવરમાં આવેલો કિસ્સા ખાવાની બજારનો વિસ્તાર. આ તે જગ્યા છે કે જ્યાંની એક હવેલીમાં આયેશા બેગમની કૂખે મોહંમદ યૂસુફનો ૧૯રરમાં જન્મ થાય છે. તે સમયે બાજુની હવેલીમાં પૃથ્વીરાજ કપૂરનો પરિવાર વસતો હતો. જે બંને હવેલીઓ હવે પાકિસ્તાન સરકાર કદાચ મ્યૂઝિયમમાં તબદીલ કરશે. દાદા-દાદી, માતા-પિતા, કાકા-કાકી ઉપરાંત ૧ર ભાઈ-બહેનોથી ભર્યાભર્યા સંયુક્ત કુટુંબમાં બાળક યૂસુફનો ઉછેર થાય છે. તે સમયે શેરી-મહોલ્લામાં સાથે રમતો બાળમિત્ર રાજ કપૂર યૂસુફખાનને જ્યારે નાસિકની બાર્નેસ સ્કૂલમાં ભણવા મૂકવામાં આવે છે, ત્યારે એમનો સહાધ્યાયી મિત્ર પણ બને છે. જગજાહેર છે કે આગળ જતાં બાળપણના આ બંને મિત્રો ફિલ્મ-અભિનય ક્ષેત્રે વિકાસની દિશામાં પ્રગતિ માટેના પુરુષાર્થપંથની સફરના પણ વૃદ્ધાવસ્થા સુધી સાથીદાર રહ્યા. ફળોના જથ્થાબંધ વેપારી પિતા લાલા સરવરખાને ૧૯ર૬માં પેશાવર છોડીને કુટુંબ સાથે ધંધો જમાવવા મુંબઈ આવવું પડે છે. ત્યાર બાદ ક્રાફર્ડ માર્કેટમાં તે ફળોની દુકાન શરૂ કરે છે. યૂસુફને આ ધંધામાં રસ ન હોવા છતાં ય નાછૂટકે પિતાશ્રીને ધંધામાં મદદ કરતા રહે છે.

કોઈક બાબતે પિતા લાલા સરવરખાન સાથે બોલાચાલી થવાથી યૂસુફ નારાજ થઈને પૂણે જાય છે. પૂણેમાં એક પારસી કાફે ઑનર અને એક બ્રિટિશ આર્મીમેનની મદદથી યૂસુફખાનને અંગ્રેજી ઉપર સારું પ્રભુત્વ હોવાથી તેઓની કૅન્ટીનમાં આસિસ્ટન્ટ તરીકેની નોકરી મળે છે. સમય જતાં યૂસુફ કૅન્ટીનમાં પોતાનું સૅન્ડવિચ-કાઉન્ટર શરૂ કરે છે, જે બ્રિટિશ આર્મી મેનમાં અત્યંત પ્રશંસાપાત્ર બની રહે છે.

પરંતુ આ દિવસોમાં દેશભરમાં અંગ્રેજશાસન સામે વ્યાપ્ત વિદ્રોહના ઉછાળની સ્વાભાવિક  અસર યૂસુફના દિલોદિમાગમાં પડેલી હોવાથી એક દિવસ તે કૅન્ટીનમાં અંગ્રેજશાસનની કડક ટીકા કરતું જોરદાર ભાષણ આપે છે. પરિણામે એણે થોડો વખત જેલવાસ ભોગવવો પડે છે. કૅન્ટીનની નોકરી ગુમાવી બેસે છે, પરંતુ સૅન્ડવિચ-કાઉન્ટરની પ્રાપ્ય આવકમાંથી બચતરૂપે સચવાયેલી તે દિવસોમાં ખાસ્સી મોટી ગણાતી રૂ.પ,૦૦૦ જેટલી રકમ લઈને પૂણેથી મુંબઈ પિતા લાલા મોહંમદ સરવરખાન પાસે પાછા આવે છે.

કશાક કામે દાદર જવા ચર્ચગેટ સ્ટેશન પર ટ્રેનની રાહ જોતા યૂસુફખાનને પોતાના એક મિત્ર ડૉ. મસાનીનો ભેટો થાય છે. તે એમના એક ઓળખીતાને મળવા મુંબઈની એક સુવિખ્યાત સંસ્થામાં જઈ રહ્યા હોવાથી યૂસુફખાનને પણ ત્યાં પોતાની સાથે ખેંચી જાય છે. ડૉ. મસાનીના તે ઓળખીતાં એટલે દેવિકારાણી. એમની મુંબઈની જાણીતી સંસ્થા એટલે બૉમ્બે ટૉકીઝ.

ડૉ. મસાની મિત્ર યૂસુફનો દેવિકારાણીને પરિચય આપ્યા પછી બૉમ્બે ટૉકીઝમાં એને કામ આપવાની વિનંતી કરે છે, જેનો દેવિકારાણી સહર્ષ સ્વીકાર કરે છે. હિન્દી, ઉર્દૂ તથા અંગ્રેજી સાહિત્યનાં પુસ્તકોનું સારું વાંચન ધરાવતા હોવાથી યૂસુફ બૉમ્બે ટૉકીઝમાં વાર્તાલેખન-પટકથાનું કામ શરૂ કરે છે. દેવિકાજીની પ્રતિભા આ છોકરામાં ભવિષ્યની હિન્દી ફિલ્મોના આશાસ્પદ હીરોનું હીર પારખ્યા પછી ફિલ્મ ‘જ્વારભાટા’માં એને હીરો તરીકે ૧રપ૦ના પગારમાં કામ કરવાની ઑફર કરે છે. પોતાને અભિનયની કશી જ

આવડત-અનુભવ ન હોવાથી તે આ ઑફરનો અસ્વીકાર કરે છે, જેનો હકારાત્મક વિરોધ દર્શાવતી પ્રતિક્રિયા રૂપે દેવિકાજી યૂસુફને સિનેમેટ્રોગ્રાફી અને અભિનયકલાનાં પુસ્તકો આપીને તે વાંચી જવા કહે છે. રોજ સવારસાંજ જુદી-જુદી ફિલ્મોનાં શૂટિંગ દરમિયાન અશોકકુમાર, શશધર મુખર્જી જેવા સિનિયર અભિનેતાઓનો અભિનય બારીકાઈથી જોવાનું પણ કહે છે. યૂસુફ દેવિકાજીની આ સલાહને અનુસરે છે. પરંતુ એનું બીજારોપણ તો છેક બાળપણમાં પેશાવરમાં રોજ સાંજે આગાની આંગળી પકડી એમની હવેલી પાસેના ચોક સુધી જતા, ત્યાં મૌલાના જાતજાતના કિસ્સાઓ સંભળાવતા, તે કિસ્સાઓમાંની ઘટનાઓ, પાત્રો સ્મરણમાં સાચવીને પછી ઘરે મૌલાનાએ કહેલાં વાક્યો બોલીને ભજવતા – એમાં રહેલું છે. દેવિકાજી યૂસુફખાનને ફિલ્મ અદાકાર તરીકે બીજું કોઈ નામ રાખવાનું સૂચવે છે, જે ફિલ્મરસિકો માટે સરળ અને રોમાંચક હોય. એમના દ્વારા આ સૂચનનો સ્વીકાર થયા પછી સુપ્રસિદ્ધ હિન્દી સાહિત્યકાર ભગવતીચરણ વર્માની સલાહને માન આપીને દેવિકારાણી યૂસુફખાનનું ‘દિલીપકુમાર’ નામ રાખે છે. આ વખતે યૂસુફખાનની ઉંમર ૧૯ વર્ષની હોય છે. લાંબો સમય ફિલ્મનું શૂટિંગ ચાલ્યા પછી ‘જ્યારભાટા’ ૧૯૪૪માં રિલીઝ થતાંની સાથે જ યૂસુફખાન રર વર્ષની વયે ફિલ્મ-અભિનેતા તરીકે ઉદિત થાય છે. આ ફિલ્મ નિષ્ફળ નીવડે છે. તે પછીની ફિલ્મો ‘પ્રતિમા’ અને ‘મિલન’ પણ ચાલતી નથી.

ફિલ્મ-અદાકાર તરીકે જન્મ પામી ચૂકેલા દિલીપે આ પછડાટને પરીક્ષા ગણીને એમાંના અભિનય, ફિલ્મનાં વિવિધ પાસાંઓ અંગે વિચાર કરીને વધુ ને વધુ સારું કામ કરવાની ખુદમાં સંપ્રજ્ઞતા કેળવી, જેની ફલશ્રુતિ રૂપે નાયિકા નૂરજહાં સાથેની મુખ્ય ભૂમિકાવાળી એમની ફિલ્મ ‘જૂગનુ’ સુપરહિટ નીવડી. એણે દિલીપને હિન્દી સિનેમાના નવોદિત હીરો તરીકે દેશભરમાં ઓળખ આપી. તે પછી નરગીસ સાથેની અને પરમ મિત્ર રાજ કપૂર નરગીસ સાથેની ભૂમિકાવાળી ફિલ્મો અનુક્રમે ‘મેલા’, ‘અંદાજ’ પણ સુપરહિટ નીવડી.

જેમજેમ પ્રતિભાસંપન્ન ફિલ્મ અભિનેતા તરીકેની એમની પ્રસિદ્ધિનો પારો ઊંચે ચડતો ગયો તેમતેમ એમની સામે નેક પડકારો પણ આવતા ગયા. નિષ્ફળ પ્રેમી તરીકેની કરુણ ભૂમિકાઓ સારી રીતે અદા કરવાથી આવી ભૂમિકાવાળી ફિલ્મો સફળ તો થઈ, પરંતુ આના કારણે દિલીપકુમાર ‘ટ્રેજેડી કિંગ’ તરીકેની નામના ધરાવતા લેબલબ્રાન્ડેડ અભિનેતાનાં બીબાંમાં ઢળાઈ ગયા. તે પછી એમણે કેટલીક હળવી-કૉમેડી ફિલ્મો જેવી કે ‘ગંગાજમના’, ‘સગીના’, ‘રામ ઔર શ્યામ’માં વિવિધ લાક્ષણિક ભૂમિકાઓ અદા કરી તે પણ સફળ નીવડી. દિલીપ પ્રત્યેક ફિલ્મની પોતાની ભૂમિકા પરત્વે વાસ્તવિકતા સાથેની પૂર્ણ અસરકારકતાના આગ્રહી હતા. ફિલ્મની વાર્તા અને એમાંના પાત્રનો સૂક્ષ્મ અભ્યાસ કરીને પોતીકાપણાના પરિહાર પછીના તબક્કે પાત્રપ્રવેશ સાધી પાત્રને જે વિભિન્ન કાર્યો, વિભિન્ન પરિસ્થિતિઓમાંથી પસાર થવાનું છે, એને ન્યાય મળે તે માટે તે અંગેની તાલીમ સંશોધન-પ્રક્રિયામાંથી તે પસાર થતા. ‘કોહિનૂર’ ફિલ્મના ડાયરેક્ટરે ગીત ‘મધુબન મેં રાધિકા નાચે રે’-ના અંતિમ ભાગમાં સિતાર વગાડવાનો એમનો સીન સમજાવતા કહ્યું હતું કે શૂટિંગમાં તમારો ચહેરો હોય અને અન્ય કોઈ સિતાર વગાડતું હોય એવું શૂટિંગ બીજા પાસે કરાવીએ. દિલીપને એમની આ પ્રયુક્તિ નાપસંદ હતી, એ આ સીનમાં વાસ્તવિકતા સાથેની પૂર્ણ અસરકારકતા લાવવા તે વખતના મશહૂર સિતારવાદક ઉસ્તાદ હલીમ જાફરખાન પાસે છ મહિના સુધી સિતાર શીખ્યા. આ રીતે દિલીપ પ્રયોગશીલ એવી સર્જનાત્મક અભિનેયતાનું એક અદ્વિતીય ઓજસપૂર્ણ ઉદાહરણ બની રહ્યા.

‘૭૦ના દાયકામાં એમની અદાકારીવાળી ફિલ્મો નિષ્ફળ જવાથી થોડાંક વર્ષોના વિરામ બાદ ડિજિટલ, વીડિયોના બદલાતા યુગના મંડાણમાં અભિનયના નવા બદલાવયુક્ત નિખાર સાથે દિલીપનું ઉત્તરવયે ફિલ્મોમાં વૈવિધ્યસભર પ્રૌઢભૂમિકા રૂપે પુનરાગમન થયું. ‘વિધાતા’, ‘શક્તિ’, ‘કર્મા’, ‘સૌદાગર’ આ દરેક ફિલ્મ સફળ થવા પાછળનો મોટા ભાગનો યશ એમને જ મળ્યો. છેલ્લી ફિલ્મ ‘કિલા’નું એમણે વૃદ્ધાવસ્થાની જરા ય પરવા કર્યા વિના ૧૦૧ ડિગ્રી તાવ હોવા છતાં ય સવારે ૧૧-૦૦ થી મોડી રાત સુધી શૂટિંગ કર્યું. આ છે ફિલ્મને સમર્પિત એક સક્ષમ અને સંનિષ્ઠ અદાકારનું ‘ડેડિકેશન’ અને ‘ઇન્વૉલ્વમેન્ટ’. ઇયત્તા એમની ફિલ્મોની ગુણવત્તા કરતાં ઘણી જ ઊંચી થતી ચાલી. ફિલ્મફેરથી માંડીને ફાળકે સુધીના બધા જ ઍવૉડ્‌ર્ઝ એમની ઊંચાઈ આગળ વામણા પુરવાર થયા. ક્વૉલિટેટિવ હાઇટની લૅન્થની રેન્જ પણ એમના અનુગામી અભિનેતાઓની ત્રણ પેઢી સુધી વિસ્તરતી ચાલી.

એક ઍડ્‌વર્ટાઇઝિંગ એજન્સીએ દિલીપકુમારને મળીને એક ઍડ્‌વર્ટાઇઝમાં કામ કરવાની ઑફર કરી. આ માટે મોંમાગ્યા રૂપિયા આપવાની તૈયારી બતાવી. એમણે નમ્રભાવે તે એજન્સીના માલિકને કહ્યું કે પોતે જાહેરખબર માટે નહીં, પરંતુ ફિલ્મો માટે સર્જાયા છે. તત્કાલીન વડા પ્રધાન નેહરુજી સાથે એમને ઘનિષ્ઠ સંબંધ હોવા છતાં ય એલ.આઈ.સી.ની એક જાહરેખબર માટેના એમના પ્રસ્તાવનો પણ દિલગીરી સાથે અસ્વીકાર કર્યો હતો.

આનો અર્થ એ નથી કે ફિલ્મ-અભિનેતા તરીકે દિલીપકુમારને રસ માત્ર અભિનય પૂરતો જ સીમિત હતો. આ ઉપરાંત તે સાહિત્ય, સંગીત, રમત-ગમત જેવા વિષયોમાં પણ સારો રસ ધરાવતા હતા. અભિનેતા તરીકેની પોતાની અનેક વર્ષો સુધીની લાંબી કારકિર્દી દરમિયાન નવરાશના સમયે ઘરે યુજિન ઓ’નિલ, ફ્‌યોદોર દોસ્તોયેવ્સ્કી, ટેનિસી વિલિયમ્સ જેવા સમર્થ વિદેશી સાહિત્યકારોની ક્લાસિક કૃતિઓ વાંચતાં ઉર્દૂ ઉપર સારું પ્રભુત્વ હોવાથી કેટલાક ખ્યાતનામ ઉર્દૂ કવિઓની ગઝલોના શેરો એમને કંઠસ્થ હતા. તે બ્રિજ, ચેસ જેવી રમતો સરસ રીતે રમી જાણતા. ફિલ્મ ક્ષેત્રે પ્રવેશ પહેલાં તે ફૂટબૉલના પણ સારા ખેલાડી હતા. ઊંચા ગજાના બૉલર તરીકે એમણે એક જમાનાના ભારતીય ક્રિકેટટીમના કૅપ્ટન મનસૂરઅલીખાન પટૌડીની પ્રશંસા જીતી લીધી હતી. નૌશાદ, રફી વગેરે સાથે યથાવકાશ બેડમિન્ટન પણ રમી લેતા. ‘મુસાફિર’માં લતા મંગેશકર સાથે, ‘સગીના’માં કિશોરકુમાર સાથે અને ‘કર્મા’માં કવિતા ક્રિશ્નમૂર્તિ સાથે પણ એમણે ગીત ગાયું હતું.

બહુમુખી પ્રતિભાના માલિક દિલીપકુમારમાં પડેલી આ બધી શક્તિઓના કારણે એમની ભૂમિકાવાળી તમામ ફિલ્મોમાં તે માત્ર પોતાની ભૂમિકા પૂરતું જ ધ્યાન ન આપતા પરંતુ ક્લેપરબૉય, લાઇટમેનથી માંડીને પ્રોડ્યુસર, ડાયરેક્ટર સુધી, ફિલ્મની પટકથા, સંગીત, સિનેમેટોગ્રાફી દરેકે દરેક પર પણ ધ્યાન આપીને યોગ્ય સલાહસૂચનો કરતા. દરેક પ્રત્યે સ્નેહાદરભર્યો વર્તાવ દાખવીને સારા ફિલ્મનિર્માણ માટે એકબીજા પ્રત્યે સુમેળભર્યો સહકાર કેળવીને કામ કરવાની કોશિશ કરતા. બધા જ એમનાં સલાહસૂચનો સ્વીકારીને કામ કરતા. પરિણામે એમની ભૂમિકાવાળી મોટા ભાગની ફિલ્મો અન્ય ફિલ્મો કરતાં તદ્દન નોખી ભાત ઉપસાવતી. આમ, એમની ફિલ્મ-મૅનેજમેન્ટ માસ્ટરી પણ અસાધારણ હતી.

કારકિર્દીના પ્રારંભિકથી માંડીને અંતિમ વર્ષોના સમયગાળા દરમિયાન દિલીપના અંગત અને વ્યક્તિગત જીવનમાં અનેક દુઃખદ પ્રસંગોના આઘાતો વેઠવાના આવ્યા. અસ્થમાની બીમારીથી પીડાતાં માતા આયેશા બેગમ ૧૯૪૮માં, તો પિતા લાલા મોહંમદ સરવરખાન ૧૯પ૦માં અવસાન પામ્યા. ત્રણ ભાઈઓ નૂરમોહંમદખાન, અય્યુબખાન અને નાસીરખાન પણ અનુક્રમે ૧૯પ૪, ૧૯૯૧ અને ૧૯૭૬માં અવસાન પામ્યા. જન્મ અને સંસ્કારદાત્રી માતા આયેશાનું શિરચ્છ ગુમાવ્યું, પરંતુ ફિલ્મકલાની માતા દેવિકારાણીનું શિરચ્છત્ર એમના માટે આશ્વાસનરૂપ બની રહ્યું. આજીવન અપરિણીતા મોટી બહેન સકીનાએ આખાયે ઘરનો કારભાર ઉપાડી લીધો. બીજી તરફ વ્યક્તિગત જીવનમાં જુદા-જુદા સમયે સાથી ફિલ્મ-અભિનેત્રીઓ કામિની કૌશલ, મધુબાલા અને વહીદા રહેમાનના પ્રેમમાં પડ્યા, પરંતુ અનિવાર્ય સામાજિક સંજોગોના કારણે ત્રણમાંથી એકેયની સાથે એમનું લગ્ન શક્ય ન બન્યું. બાલ્યકાળથી દિલીપના ચાહક હોવાના કારણે એમની સાથે લગ્ન કરવાની ઇચ્છા ધરાવતાં સાયરાબાનો ફિલ્મ-અભિનેત્રી બન્યાં પછી ૧૯૬૬માં રર વર્ષની ઉંમરે દિલીપકુમાર સાથે પરણ્યાં. તેથી વહીદા સાથે દિલીપકુમારનું લગ્ન અશક્ય બન્યું. લગ્ન પછી લાંબા સમય સુધી સંતાન થઈ શક્યું નહીં. જોકે તે માટે બંનેએ પ્રયાસ કર્યો હતો, પરંતુ એમનું મિસકૅરેજ થવાથી ડૉક્ટરે દિલગીરી સાથે કહ્યું કે સાયરાજી હવે કદી ય માતા નહીં થઈ શકે. આ સાંભળી બંને ભાંગી પડ્યાં હતાં. પરંતુ દિલીપકુમારના મોટા કુટુંબનાં અનેક બાળકો સાથે જાણે પોતાનાં જ સંતાન હોય. એવું તાદાત્મ્ય અનુભવવા માંડ્યા. નવરાશનો સમય એમની સાથે પસાર થવાથી બંને એમનાં નિઃસંતાનપણાનું દુઃખ ભૂલી ગયાં.

આમ, કુટુંબીજનોનો વિયોગ, પ્રણય-વૈફલ્ય, લગ્ન પછી અણધારી આવી પડેલી નિઃસંતાનપણાની સ્થિતિ વગેરે તમામ દુઃખોના આઘાતોનાં સંવેદનો એમની અનેક ક્લાસિક વાસ્તવપ્રધાન ફિલ્મોમાંની વિવિધ ગંભીર ભૂમિકાઓને ઘડવા માટે દૃષ્ટિ પૂરી પાડે છે, તો એથી વિપરીત, સફળ થયેલી આવી ફિલ્મોમાંની એમની આ પ્રકારની વિવિધ ભૂમિકાઓના અનુભવો એમના વાસ્તવિક જીવનમાં મોટા સંસ્કારી કુટુંબ પ્રત્યેની સામાજિક જવાબદારી અંગે પણ દૃષ્ટિ પૂરી પાડે છે. ટૂંકમાં, દિલીપનું વાસ્તવિક જીવન અને ફિલ્મી જીવન બંને પરસ્પરને પૂરક અને પોષક નીવડ્યાં છે. પરંતુ આમ કરતી વખતે દિલીપે વાસ્તવિક જીવન ફિલ્મોમાં પોતાની ભૂમિકા ઉપર બિલકુલ સવાર ન થાય તેમ જ અભિનેતાપણાનો પ્રભાવ વાસ્તવિક જીવન પર તસુભાર પણ ન પથરાય, તે અંગે ખૂબ જ સભાનતા રાખી છે. રોમૅન્ટિક, કૉમેડી ફિલ્મોમાંની એમણે અદા કરેલી લાક્ષણિક ભૂમિકાઓને તથા એમના હળવાશભર્યા રંગદર્શી વાસ્તવિક જીવનને પણ આ હકીકત એટલી જ લાગુ પડે છે.

પઠાણોમાં પરંપરાગત લેખાતી જડતાને એમણે પોતાની પ્રકૃતિમાં લેશમાત્ર પ્રવેશવા દીધી નથી. એના બદલે માનવીય મૂલ્યોથી મહેકતી ઉદારતા એમણે જીવનમાં ડગલે ને પગલે આચરી છે. અંધજનોના કલ્યાણ માટે એમણે અનેક વર્ષો સુધી જાહેરમંચ પર આવીને ફાળો એકત્ર કરવાનું કાર્ય કર્યું હતું. પંજાબ તરફથી રણજી ટ્રૉફી મૅચમાં પસંદ થયેલા અને આ લખાય છે, એના થોડાક જ દિવસો પહેલાં અવસાન પામેલા યશપાલ શર્માની બૅટિંગથી પ્રભાવિત થઈને દિલીપકુમાર યશપાલને ભારતીય ક્રિકેટ ટીમમાં સ્થાન આપવા તે વખતના ક્રિકેટ કંટ્રોલબોર્ડ(BCCI)ના પ્રમુખ રાજસિંહ ડુંગરપુરને વાત કરી હતી. એમની વિનંતીને ભાત ચાળીને યશપાલ શર્માની ભારતીય ક્રિકેટ ટીમમાં પસંદગી થઈ હતી.

આ બધી હકીકતો ઊંચા ગજાના પ્રતિભાવાન સુવિખ્યાત અભિનેતા તરીકેના જરા ય અહમ્‌ ભાવ વિનાની એમની અંતઃકરણપૂર્વકની સામાજિક નિસબત સ્પષ્ટ કરે છે. આને લગતા એક પ્રસંગની આ લખનારની આંખો ખરેખર સાક્ષી છે.

’૭૮-૭૯માં મોરબીનો મચ્છુ ડેમ તૂટવાથી સર્જાયેલી જાનમાલની ભારે તબાહીના કારણે અસરગ્રસ્તોને સહાયરૂપ થવા ફંડ એકત્ર કરવા માટે અમદાવાદમાં સરદાર પટેલ સ્ટેડિયમથી ફિલ્મસ્ટારોની એક વિશાળ રેલી નીકળી હતી, જેમાં જુદી-જુદી ટ્રકોમાં તે જમાનાના સુપ્રસિદ્ધ ગુજરાતી ફિલ્મસ્ટારો સાથે અમુક હિન્દી ફિલ્મસ્ટારો પણ ગોઠવાયા હતા. ફંડ એકત્ર કરતી-કરતી આ રેલી રિલીફ રોડ પરથી પણ બપોરે પસાર થવાની હતી. આ રેલીના મુખ્ય અગ્રણી ફિલ્મસ્ટાર તરીકે દિલીપકુમાર ઉપસ્થિત રહ્યા હતા. હું તે વખતે નવમા ધોરણમાં ભણતો છોકરો. ત્રણ ટ્રકો પસાર થયા પછી ચોથી ટ્રક કેલિકો ડોમ પાસે આવી. જ્યાં ઊભો હતો, તે ટ્રકમાં વચ્ચે બધા જઈને પાસે આવીને, ફાળો આપી શકે તે માટે દિલીપકુમાર સાથે જ્હોની વૉકર ઊભા હતા. કૉફી કલરનો ખાદીનો ઝભ્ભો, પ૬ વર્ષની તે વખતની ઉંમરે, પણ માથે કાળા વાળ, લાલાશ પડતો સફેદ ચહેરો. પાસે ટ્રકમાં મોટો નળો ગોઠવાયો હતો. લોકોનું મોટું ટોળું ભારે ધક્કામુક્કી કરીને ટ્રક પાસે પહોંચીને એમાં ફાળો મૂકતું હતું. જે લોકો ટ્રક પાસે ન પહોંચી શકે, તે નળામાં સિક્કા પડે તે રીતે ફેંકતા હતા. એક-બે સિક્કા દિલીપકુમારના કપાળે અથડાઈને નળામાં પડ્યા. પણ દિલીપકુમાર તો તદ્દન નિર્લેપભાવે નળામાંથી જુદી-જુદી નોટો-સિક્કાઓ ભેગા કરી અલગ તારવીને પાસે રહેલા સ્વયંસેવકને આપવામાં જ તલ્લીન. આ ભારે પ્રભાવક દૃશ્ય હતું. આ પ્રસંગ વીત્યાનાં ૪ર વર્ષ પછી આ પળે પણ મારા સ્મૃતિપટ પર તાજગીપૂર્ણ તરવરે છે. તે ક્ષણના એમના દેખાવ કરતાં પણ વધારે તો મને સ્પર્શી ગઈ ગીતાએ પ્રબોધેલા સ્થિતપ્રજ્ઞ કર્મનિષ્ઠ માનવીના મહિમાને જાણે અનુસરતી હોય એવી એમની તેજોમય સ્પિરિચ્યુઅલ કૉન્શિયસનેસ.

હું પ૬નો થયો. લગભગ ૧૦-૧ર વર્ષ પહેલાં દિલીપકુમાર એમનાં પ૬ વર્ષ પહેલાંના ફિલ્મી અને વાસ્તવિક જીવનના ભાતીગળ ભૂતકાળને સ્મૃતિપટ પર તાજો ન કરી શકે એવી મનોદશામાં મુકાયા. શારીરિક સ્થિતિ કથળવા માંડી. હિન્દુજા હૉસ્પિટલના ડૉ. જલિલ પારકર અને બીજા ડૉક્ટરોએ સારવાર પછી એમને પ્રોસ્ટેટનું કૅન્સર-કિડની-ફેલ્યોર શ્વાસની તકલીફ જેવી બીમારીઓ હોવાનું જણાવ્યું હતું. આવી હાલતમાં પણ દિલીપકુમારે મોત સામે અડગ આત્મબળથી લડવાની જીવનની આ અંતિમ ભૂમિકાને બખૂબી નિભાવી. જગતદિગ્દર્શકે એના અમૂર્ત કૅમેરાની લાઇટ્‌સ ઑન કરીને આ ભૂમિકા નિભાવવા દીધી. તેથી તો તે ત્રણચાર વાર આ જ હૉસ્પિટલમાં સારવાર પામી સાજા થઈને ઘરે પાછા ફર્યા. પરંતુ છેલ્લી વાર જ્યારે આ હૉસ્પિટલમાં દાખલ થયા, ત્યારે જગતદિગ્દર્શકે ૭મી જુલાઈએ સવારે ૦૭-૩૦ વાગે એના અમૂર્ત કૅમેરાની લાઇટ્‌સ ઑફ કરી આ અંતિમ ભૂમિકા અટકાવી. ડૉક્ટરોના બધા જ સંનિષ્ઠ પ્રયાસો નિષ્ફળ નીવડ્યા. શતાયુ થવા અંગેની એમના માટેની આશાનો દેશ-દુનિયાભરમાં વ્યાપેલો આશિકી અજવાશ ઓલવાઈ ગયો. ફિલ્મકાર તરીકેના એમના સાડા પાંચ દાયકા જેટલા લાંબા સતત વિકાસશીલ અને ભવ્ય કર્તૃત્વની ચિરંજીવ અસરોને સ્મૃતિલોપની તકલીફ કદાપિ નહીં થાય.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” 01 ઑગસ્ટ 2021; પૃ. 12-14

ગત ૨૫મી ફેબ્રુઆરી, રવિવારનો રવિ રોજ કરતાં જુદા અચાનક આશ્ચર્યની ચમક અને ભડક સાથે ઊગ્યો. સક્ષમ અને સુવિખ્યાત ફિલ્મ-અભિનેત્રી શ્રીદેવીબહેનના શનિવાર, તા. ૨૪મી ફેબ્રુઆરીએ મધરાતે કાર્ડિયાક અરેસ્ટથી દુબઈમાં ૫૪ વર્ષની વયે અવસાન થયાના સમાચાર દેશભરની ન્યૂઝચૅનલો અને મોબાઇલ વોટ્‌સએપમાં વહેતા થયા. ‘શ્રીદેવીબહેન’ એવું આદરપૂર્વક બહુવચન એટલા માટે વાપરું છું કે તે મારા કરતાં એક વર્ષ અને બે મહિના મોટાં હતાં. અભિનય-શક્તિની સ્વાનુભવબળે સમૃદ્ધિને જોતાં તે અનેક સમવયસ્ક અભિનેતાઓ-અભિનેત્રીઓ કરતાં પણ મોટાં હતાં.

લિટલસ્ટારથી સુપરસ્ટાર સુધી ફિલ્મે-ફિલ્મે વૈવિધ્યસભર ભૂમિકાને કારણે એમની ગતિનો આલેખ સતત પ્રગતિ તરફનો રહ્યો. ૧૯૬૩માં ૧૩મી ઑગસ્ટે તમિલનાડુના શિવાકાશીમાં જન્મેલાં શ્રીદેવીબહેનનું અસલ નામ શ્રીયમ્મા યંગર અયપ્યા હતું. ચાર વર્ષની ઉંમરે બાળકલાકાર તરીકે જે ફિલ્મમાં કામ કર્યું. તે અંગે જુદી-જુદી હકીકતો બહાર આવી છે. ક્યાં ય બાળકલાકાર તરીકે એમની તમિળ ફિલ્મ જયલલિતા સાથે ભગવાન મુરુગનની ભૂમિકાવાળી ‘થુનાઈવન’ પ્રથમ ફિલ્મ હોવાનો ઉલ્લેખ છે, તો ક્યાંક તમિળ ફિલ્મ ‘કંધન કરુણઈ’ એમની પ્રથમ ફિલ્મ હોવાનો તો ક્યાં ય વળી ‘થિરુમુગમ્‌’ ફિલ્મથી બાળકલાકાર તરીકે કારકિર્દી શરૂ કર્યાનો ઉલ્લેખ છે, એ તો જે હોય તે શ્રીદેવીબહેનને ચાર વર્ષની વહેલી વયે બાળકલાકાર તરીકે કામ કરવાના પ્રથમ પ્રયાસમાં જ ફિલ્મના નિષ્ણાતોને ભવિષ્યમાં એક પ્રતિભાવન કાબેલ અભિનેત્રી તરીકે આગળ આવવાના સંકેતો જણાયા હતા.

પ્રથમ ફિલ્મમાં જ સેટ પર કૅમેરા સામે આવીને ડરીને માતાના પાલવમાં સંતાઈ જતી આ બાલિકાને માતા તરફથી ડર્યા વિના હિંમત રાખીને દિગ્દર્શક જે સમજાવે, તે ધ્યાનથી સમજીને તે પ્રમાણે કામ કરવાની પ્રેરણા અને પ્રોત્સાહન પ્રાપ્ત થાય છે. પછી તો તે હિંમતપૂર્વક દિગ્દર્શકના કહ્યા પ્રમાણે બધું જ કરીને આખાયે શૂટિંગમાંથી હેમખેર પાર ઊતરે છે. જયલલિતા સાથેની આ ફિલ્મ ઉપરાંત બાળ – કલાકાર તરીકે એમની સાથે પછી બે તમિલ ફિલ્મો આવી. સ્કૂલમાં ભણવામાં તેજસ્વી હોવા છતાં ય આગળ ભણવાની સાથે ફિલ્મોમાં કામ શક્ય ન બનવાથી ફિલ્મ-અભિનયને જ સ્કૂલ તરીકે સ્વીકારીને અભિનયસાધના આગળ ધપાવે છે. ૧૧ વર્ષની ઉંમરે તમિળ ફિલ્મ ‘અનુરાગલુ’માં શ્રીદેવીબહેન અંધબાલિકાની ભૂમિકા અદા કરે છે. પછી તો તે તમિળ ઉપરાંત દક્ષિણ ભારતની તેલુગુ, મલયાલમ અને કન્નડ ભાષાની ફિલ્મોમાં અનેક નામાંકિત કલાકારો, જે પોતાનાથીયે ઉંમરમાં ઘણા મોટા હતા એવા એન.ટી. રામારાવ, એમ.જી.આર. નાગેશ્વરરાવ, શિવાજી ગણેશન્‌ સાથે હિરોઇન તરીકે કામ કરીને તેઓના ફિલ્મ- અભિનયના બહોળા અનુભવનો ભરપૂર લાભ પામે છે.

સમાંતરે બાળકલાકાર તરીકે બાર વર્ષની ઉંમરે દક્ષિણ ભારતની ફિલ્મ – અભિનેત્રી લક્ષ્મી સાથે હિન્દી ફિલ્મ ‘જૂલી’માં ભૂમિકા અદા કરે છે. તે પછી ૧૯૭૮માં હિરોઇન તરીકેની પ્રથમ ફિલ્મ ‘સોલહવા સાવન’ નિષ્ફળ જવા છતાં ય જરા ય હિંમત હાર્યા વિના ૧૯૮૩માં પોતાનાથી ઘણી મોટી ઉંમરના ફિલ્મ-અભિનેતા જિતન્દ્ર સાથે ફિલ્મ ‘હિંમતવાલા’માં ભૂમિકા અદા કરતાની સાથે જ આ ફિલ્મને બેહદ સફળતા મળતાં આખાયે બોલિવૂડમાં તે છવાઈ જાય છે. પોતાનાથી વયસ્ક અન્ય નામાંકિત અભિનેતાઓ રિશી કપૂર, વિનોદખન્ના, અમિતાભ બચ્ચન સાથે ફિલ્મ ‘ચાંદની’, ‘ખુદાગવાહ’ અને પછી તો અનેક ફિલ્મોમાં કામ કરતાં કરતાં એની અભિનયકલાની કીમિયાગરીનો કસબ તે કક્ષા પહોંચ્યો કે ઉત્કૃષ્ટ કે નિકૃષ્ટ, ગંભીર કે હળવી કોઈ પણ પ્રકારની ભૂમિકા એના માટે સહજ Natural થઈ પડી. શૂટિંગ માટે સેટ પર પહોંચ્યા પછી કૅમેરાની લાઇટ્‌સ ઑન થતાંની સાથે જ શ્રીદેવીબહેનનો પોતાને મળેલ ભૂમિકામાં સહજ રીતે પ્રવેશ થઈ જતો. આ સંદર્ભે યશ ચોપરા શ્રીદેવીબહેનને એટલે જ and quote: A switch on and a switch off actress કહેતા હતા. કારણ કે જ્યારે એમને દૃશ્ય બતાવાય કે સમજાવાય ત્યારે તે શાંત રહેતાં જ્યારે ઍક્શન બોલવામાં આવે, તે સાથે જ જુદાં શ્રીદેવીબહેન દેખાતાં.

Perfectionનો દૃઢાગ્રહ અને કામ પ્રત્યેનો નિષ્ઠાભર્યો સમર્પણભાવ – Dedication શ્રીદેવીબહેનના કલાકાર તરીકેના વ્યક્તિત્વનાં વિલક્ષણ પાસાં હતાં. નૃત્યની પ્રસ્તુિત ફિલ્મનો એક ભાગ હોય કે ફિલ્મ સિવાયનો. અનેક દિવસો સુધી તે લાંબો સમય ફાળવીને નૃત્યનો રિયાઝ કરતાં અને આખીયે ટીમને કરાવતાં. આ રીતે વર્ષોથી સતત ઘૂંટાતા જતા રિયાઝને કારણે તે સારાં નૃત્યાંગના તરીકે પણ ઊભરી આવ્યાં.

ગમે તેવી શારીરિક કે માનસિક સ્થિતિ હોય કે અંગત જીવનમાં અચાનક આવી પડતાં દુઃખો હોય, જરા ય વિચલિત થયા વિના તે સ્વસ્થ રીતે દરેક ભૂમિકા અદા કરી શકતાં અને એને પૂરો ન્યાય આપતાં. ૧૦૩ ડિગ્રી તાવ હોવા છતાં ય એનાથી સદંતર બેપરવા રહીને એમણે ‘ચાલબાઝ’ ફિલ્મના એક ગીતનું શૂટિંગ ચાલુ રાખ્યું. ‘લમ્હેં’ના શૂટિંગ દરમિયાન પિતાશ્રીના અવસાનના સમાચાર મળતાં જ તે આઘાત જીરવીને લંડનથી ચાલુ શૂટિંગ અટકાવીને ભારત આવ્યાં અને પિતાશ્રીની અંતિમવિધિ પતાવીને તરત લંડન પાછા ફર્યાં પછી શૂટિંગનો દોર આગળ ચલાવ્યો.

આ ઘટના સૂચવે છે કે તે કુટુંબભાવનાને ખરા અર્થમાં જીવતાં લાગણીશીલ અભિનેત્રી હતાં. એટલે જ બોની કપૂર સાથે લગ્ન કર્યાં પછી ફિલ્મ ‘જુદાઈ’ રિલીઝ થયા પછી બે પુત્રીઓ જાહ્‌નવી અને ખુશીને જન્મ આપ્યા બાદ તેઓ બંનેનો સારી રીતે ઉછેર કરીને વાસ્તવિક જીવનમાં માતા તરીકેની કર્તવ્યનિષ્ઠા અદા કર્યા પછી, પુત્રી જાહ્‌નવીને ફિલ્મ – અભિનેત્રી તરીકે કેળવીને આગળ આવવા પ્રોત્સાહિત કરી. ત્યાર બાદ ૨૦૧૨માં શ્રીદેવીબહેન ‘ઇંગ્લિશવિંગ્લિશ’ ફિલ્મથી ફિલ્મ ક્ષેત્રે પુનરાગમન કરે છે. વ્યંઢળ જેવા જાતીય નબળાઈ ધરાવતા માણસોને મોટી આર્થિક સહાય પૂરી પાડતાં શ્રીદેવીબહેનની તેઓ પ્રત્યેની અનુકંપાશીલ માનવતા પણ એમના વ્યક્તિત્વના ઝળહળતા પાસાનો પરિચય આપે છે.

આવાં ગુણો કે જીવનમૂલ્યોને કારણે જ શ્રીદેવીબહેને એમની મોટા ભાગની તમિલ, તેલુગુ, મલયાલમ, કન્નડ અને હિન્દી ફિલ્મોમાં ભારતીય સંસ્કૃિતના ગૌરવને ચમકાવતી નારી તરીકેની જ ભૂમિકા પસંદ કરી. આ રીતે એક પગ દક્ષિણ ભારતીય ફિલ્મોના પલ્લામાં તો બીજો પગ ઉત્તર ભારતીય ફિલ્મોના પલ્લામાં ગોઠવીને સમતોલન સાધ્યા બાદ લક્ષ્યવેધક સંઘર્ષ દ્વારા મહિલા સુપરસ્ટાર પદે પહોંચવું એ જ એમની અભિનય-આરાધનાની ઉત્તમ ફલશ્રુતિ છે.

હજી તો ગયા વર્ષે જ એમણે પોતાની અભિનેત્રી તરીકેની કારકિર્દીનાં ૫૦ વર્ષ વીત્યાનો ભવ્ય જશન મનાવ્યો હતો. પુત્રી જાહ્‌નવીની આવનારી પ્રથમ ફિલ્મ જોવાની હતી. એટલું જ નહીં શ્રીદેવીબહેનની અભિનય – પ્રતિભા આગામી વર્ષોમાં હોલિવૂડની સુવિખ્યાત ઍક્ટ્રેસ મેરલિન સ્ટ્રીપની સમકક્ષ વિકસે એવી સંભાવના હતી, પરંતુ બાળકલાકાર તરીકે નિર્દોષ સ્વપ્નિલ આંખોમાં અનેક રંગો સાથે ઉદય પામેલો સૂર્ય અભિનયનાં અજવાળાં પાથરતો પાથરતો સિદ્ધિઓના સ્વર્ણીમ સ્વપ્ન સાકાર કરતો ઉનાળો બેસતાંની સાથે જ અગમ્ય-અગોચર અવકાશમાં અચાનક પોતાના રંગો સંકેલીને અસ્ત પામશે, એવી કોને કલ્પના હતી? ‘ઝીરો’ તો એમની આવનારી કદાચ અંતિમ ફિલ્મનું નામ છે, પરંતુ અસંખ્ય ઝીરો આગળ એક અને એથી બનતી મોટી સંખ્યામાંના પણ એક અને અદ્વિતીય એવાં શ્રીદેવીબહેનનો પ્રદીપ્ત પ્રતાપ હવે ટી.વી. અને મોબાઇલના રંગીન સ્ક્રીન પર સ્વિચ ઑન કરતાં જ ચિરંજીવ રહેશે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2018; પૃ. 12-13