હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
બળાત્કાર પર પણ બળાત્કાર થાય છે!
તેથી હવે બળાત્કાર એક રાજનૈતિક કાર્યક્રમ છે!

હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
પણ હાંસલ કરવાનો એક રેકોર્ડ છે!
અચ્છે દિન ને વિકાસનો દૌર છે,
તેથી સંખ્યા થોડી ઔર છે!
બળાત્કારમાં દુનિયામાં છે…ક ચોથા નંબરે છીએ!
તેથી હવે બળાત્કાર પહેલે નંબરે પહોંચવાની
એક રાષ્ટ્રીય યોજના છે!

હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
ઇન્દ્રે અહલ્યા, વપુષ્ટમાંથી માંડી કંઈક પર કર્યા
વિશ્વામિત્રે માધવી પર

બ્રહ્માએ સગ્ગી છોડીનેય ન છોડી!
તોય એ દેવાધિદેવ!
તેથી હવે બળાત્કાર એક સાંસ્કૃતિક જતનનો મહિમા છે!

હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
કોના પર થયો એ છોડોને બબાલ
માત્ર કોણે કર્યો એ કહો
લિંગ પર ધર્મ છે, યોનિ પર ધર્મ છે.
જો વિધર્મી હો કે હો પરપ્રાંતી, તો દો પતાવી!
જો હો રામરહીમ કે આશારામ તો કરો આરામ!
તેથી હવે બળાત્કાર એક ધાર્મિક અનુષ્ઠાન છે!

હવે બળાત્કાર માત્ર બળાત્કાર નથી …
મજદૂર, આદિવાસી, દલિત, કાશ્મીરી મફફતમાં મળશે
જામીન પણ આપી દઈશું જાવ
કઠુઆ ઉન્નાવ કે હો કચ્છ, તમે સહુ મુકત છો વત્સ!
નાઉ હરી અપ એન્ડ સ્ટાર્ટ અપ ઈન્ડિયા
તેથી હવે બળાત્કાર એક વિવિધ છૂટછાટવાળી
પેકેજપ્રાપ્ત યોજના છે!

હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
કોઈ એકલદોકલ, કોઈ એકલદોકલ પર નથી કરતું
તેથી હવે બળાત્કાર સામૂહિક એવમ્‌ લશ્કરી ધોરણે યોજાતો ઉત્સવ છે!

હવે બળાત્કાર
માત્ર બળાત્કાર નથી
એ એક અનુઆધુનિક ઘટના છે.
તેથી હવે બળાત્કાર સત્યના મામલે સર્વથા સાપેક્ષ છે!

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 05 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 16

ભારતમાં આજે એવાં કેટલાં ય નાનાં નાનાં જૂથો – વ્યક્તિઓ છે કે જેમણે હરહંમેશ કચડાતાં દલિત-પીડિત-વંચિતો માટે અવાજ ઉઠાવ્યો છે. દસ્તાવેજી ફિલ્મકારોની નવી પેઢી પણ હવે આ કામ પ્રતિબદ્ધતાથી કરે છે. આનંદ પટવર્ધન જેમ અત્યંત જાણીતું નામ છે, એ રીતે હવે નવાં નવાં ફિલ્મકારો આવી રહ્યાં છે. દેશના મોટા પ્રશ્નોને આ ફિલ્મકારો તળમાં જઈને સ્પર્શે છે. તામિલનાડુનાં દિવ્યાભારતી પણ આ પ્રકારનાં દસ્તાવેજી ફિલ્મકાર છે. તેમની આ પ્રકારની એકાધિક ફિલ્મો યુટ્યુબ પર જોવા મળશે.

હાલમાં આવેલી એમની ફિલ્મ 'કક્કુસ' તામિલનાડુના સફાઈ કામદારોની રુંવાટાં ઊભાં કરી દેતી ફિલ્મ છે. 'કક્કુસ'નો અર્થ થાય છે સંડાસ. મા પોતાના બાળકોના બાળોતિયાં ધુએ છે, મળ પખાળે છે તો આપણે ત્યાં માતૃપ્રેમનો ભારે મહિમા છે. જ્યારે સમગ્ર ભારતીય સમાજનું સફાઈનું કામ સંભાળતા વર્ગને તો આપણે ત્યાં અસ્પૃશ્ય ગણવામાં આવે છે અને અત્યંત નીચી નજરે જોવામાં આવે છે. 6 ટકા વધુ ટેક્સ નાખીને લાગુ પાડવામાં આવેલું 'સ્વચ્છ ભારત અભિયાન' સફાઈ કામદારોની અવદશામાં ફેરફાર લાવી શક્યું નથી, એ આ ફિલ્મનો હેતુ છે. સરકારની નીતિઓની પોકળતાને આ ફિલ્મ પર્દાફાશ કરે છે. પોતાની સોનાની ચેન વેચી, મિત્રો પાસેથી બીજી આર્થિક મદદ લઇ દિવ્યાભારતીએ આ ફિલ્મ બનાવી છે. હાથથી મળ સાફ કરનારાંઓની વાસ્તવિકતા એ રીતે બતાવી છે કે આ ફિલ્મનાં દૃશ્યો કહેવાતો ઉચ્ચ વર્ગ માંડ જોઈ શકે! જાહેરમાં સફાઈ ચાલતી હોય ત્યારે નાકે આંગળી દાબી ચાલી જતાં નાગરિકોને ગટરમાં ઉતરેલાં માણસની હાલત શી હશે એનો વિચાર આવતો હશે? અહીં એ હકીકત બતાવવામાં આવી છે.

પરંતુ આજે આ ફિલ્મ પર તામિલનાડુમાં પ્રતિબંધ છે. દિવ્યાભારતી અને તેનાં મિત્રોએ યુટ્યુબ પર આ ફિલ્મ અપલોડ કરી ને લાખો લોકોનો પ્રતિસાદ મળ્યો. સાથોસાથ બે હજારથી વધુ બળાત્કાર અને હત્યાની ધમકી મળી! આવા જ ફોન એમના પર આવવા માંડ્યા. હકીકત એ છે કે આ ફિલ્મોમાં એવું કશું જ નથી કે પ્રતિબંધિત કરી શકાય. આનંદ પટવર્ધનની કળાની જેમ અહીં ફિલ્મકાર પોતે કશું જ બોલ્યાં નથી, એક પણ શબ્દ નહીં! માત્ર કેફિયતો, મુલાકાતો, પ્રશ્નોત્તરી અને દૃશ્યોથી આ ફિલ્મ બની છે. એમણે તો માત્ર ગૂમડું ખોલી આપ્યું છે. છતાં, થોડા જ દિવસોમાં દિવ્યાભારતીની ધરપકડ થઈ. સરકાર – પ્રેરિત દલિતોએ 'જાતિગત લાગણી દુભાવતી ફિલ્મ' સામે પ્રદર્શનો કર્યા! તામિલનાડુનાં બાર શહેરોમાંથી દિવ્યાભારતી વિરુદ્ધ એફ.આઇ.આર. થઈ છે.

આ ફિલ્મનો મહત્ત્વનો મુદ્દો એ છે કે ખાનગીકરણ પછી સફાઈ કામદારોની સ્થિતિ વધુ વિકટ બની છે. સરકાર છટકી જાય છે અને કોન્ટ્રાક્ટરો એમની ન્યાયી માગ પૂરી નથી કરતા. સફાઈકામ અકસ્માતોની હારમાળા છે. ફિલ્મમાં ખરાબ એસિડના કારણે બગડેલા હાથથી માંડીને સેપ્ટિક ટેન્કમાં મરેલા માણસોની કથાઓ છે. સફાઈમાં આધુનિક સુવિધાના અભાવે ખુલ્લા હાથે બધું કરવાનું હોવાથી ચામડીના રોગો થાય છે. વસ્તી વધે છે, પણ સફાઈ કામદારો એ માત્રામાં નથી વધતાં! જ્યારે સમાજનો એક વર્ગ મૉર્નિંગ વૉક, યોગા કે લાફિંગ ક્લબમાં જઈ રહ્યો છે, ત્યારે આ સફાઈ કામદારો સવારથી જ મળમૂત્રના ઢગલેઢગલા સાફ કરે છે. બસમાં એમની નજીક કોઈ ન બેસે. નિશાળમાં ભણતાં તેમનાં સંતાનોનાં સહાધ્યાયીઓને તેમનાં મા-બાપના કામની ખબર પડે એટલે તેમની તરફ જોવાની દૃષ્ટિ બદલાઈ જાય છે. શહેરની ગટરની અંદર ઉતારતાં માણસોની પશુસમ જિંદગી અહીં દર્શાવી છે. માથે મેલું ઉપાડતાં માણસોની ગુજરાતમાંથી બનેલી ફિલ્મ ‘લેસર હ્યુમન’ કે ‘કોર્ટ’ જેવી ફિલ્મમાં આ સંવેદનાને વાચા મળી છે. અમુક જગ્યાએ પીવાનું પાણી પણ સાથે લઈ જવું પડે. આ કામના મૂળમાં રહેલી જાતિવ્યવસ્થાને પણ ફિલ્મકાર ચીંધે છે. અસ્પૃશ્યતાના નવાં નવાં સ્વરૂપોનો આ સફાઈ કામદારોએ સામનો કરવો પડે છે. સુંદર શહેરમાં તેમનું ઠેકાણું તો ગંદા વસવાટો જ છે. ક્યાંક દીકરા દીકરીને ભણવા હોસ્ટેલમાં મૂક્યા છે તો ત્યાં બદતર સ્થિતિનું ભોજન અને ચાલતાં ભ્રષ્ટાચારની વાતો છે. ગંદકી ઉઠાવવાથી સફાઈ કામદાર બહેનોને થતી તકલીફોનું બયાન છે.

પીડાદાયક દૃશ્યોથી ફિલ્મ ભરચક છે. દિવ્યાભારતી આવાં દૃશ્યો કંડારે છે ત્યારે જ એકાએક કોન્ટ્રાક્ટરો આવી કામદારોને ગ્લોવ્ઝ આપે કે પહેરણ, એ પણ અહીં છે! જે સફાઇ કામદારોએ મુલાકાતો આપી છે એમને પણ નોકરીમાંથી હાંકી કાઢવાની ધમકી મળી છે. કેટલાંકને હાંકી કઢાયા પણ ખરાં. સેપ્ટિક ટેન્કમાં  મરી જનારના પરિવારને રૂ. દસ લાખ મળે છે પરંતુ 1993થી 2016 સુધીમાં થયેલાં મૃત્યુ સામે વળતર બહુ ઓછાને મળ્યું છે. મળ્યું છે એમને બેથી ત્રણ લાખ કમિશન આપવું પડ્યું છે. આ માટે જવાબદાર હોટલોવાળાઓને સજા નથી થઈ. કૉર્પોરેશનના વિવાદી માપદંડોની વાત પણ અહીં છે. કામદાર યુનિયનો, સામ્યવાદીઓ, દલિત કાર્યકરોના કામમાં પણ આ સફાઈ કામદાર અગ્રિમતા નથી, એ કહેવાનું આ ફિલ્મ ચૂકતી નથી પર્યાવરણવાદીઓ કે જેમને આ વર્ગ માટે સહાનુભૂતિ હોવી જોઈએ એ લોકો તો આ બાજુ ફરક્યા જ નથી! અહીં ઉનાકાંડ, રાજકોટનું દલિત સંમેલન, સફાઈ કામદારોનાં મોતના પ્રેસ કટિંગ, ન્યુઝ ક્લિપ્સ બધું જ છે. ન્યુઝમાં વપરાતી સંદિગ્ધ ભાષા રેખાંકિત કરાઈ છે. પાંચ વર્ષે એક વાર બૂટ મળે તેવી એબ્સર્ડ યોજનાઓ પણ છે. પેનથી લખે તેને લાખો પગાર મળે, હાથથી મળ ઉપાડે એને દોઢસો-બસો-ત્રણસો રૂપિયા.

ફિલ્મનો અંત તેમની વસતિમાં શેરીનાટક કરવા આવેલા જૂથના એક ગીતથી થાય છે, જેમાં કહેવાયું છે કે કોઈ પશુનું મળ બીજું પશુ ઉપાડતુ નથી, તો માણસોમાં જ આમ કેમ? હે મનુ ભગવાન, એને માનનારાઓ એક વાર તો આવો અને આ મળ ઉઠાવો તો ખબર પડે કે શું વીતે છે? આવી સંવેદનશીલ દસ્તાવેજી ફિલ્મ બનાવનાર દિવ્યાભારતીની ધરપકડનો વ્યાપક વિરોધ થવો જોઈએ અને તમિલનાડુ સરકારે આ ફિલ્મ પર મૂકેલો પ્રતિબંધ તાકીદે હટવો જોઈએ.

e.mail : bharatmehta864@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 07 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 07-08

https://www.youtube.com/watch?v=-UYWRoHUpkU

ભારતના સોશિયલ મીડિયા પર સુશાંતસિંહ રાજપૂતની આત્મહત્યાએ ધૂમ મચાવી છે. તેમાં સી.બી.આઇ. તપાસની માંગ થઈ. બીજી બાજુ આપણી સંવેદનહીનતા જુઓ. પુલવામામાં 40 લશ્કરી જવાનો શહીદ થયા હતા, તે સંદર્ભે સી.બી.આઇ. તપાસની માગ નથી થતી! ભારતમાં વર્ષ 1995થી 2018 સુધીમાં ત્રણ લાખ ત્રીસ હજાર ખેડૂતોની આત્મહત્યા એ કેવળ આંકડા છે. એનાથી કોઈનું  રુંવાડું ય ફરકતું નથી! નેશનલ ક્રાઇમ રેકોર્ડ બ્યુરોના આંકડા મુજબ, પ્રતિ વર્ષ સરેરાશ 10 હજારથી 12 હજાર ખેડૂતો આત્મહત્યા કરે છે. લૉક ડાઉનમાં સરકારે કામદારવિરોધી નિર્ણયો લીધા (જેમ કે કામના કલાકો બાબતમાં) એ રીતે પાંચમી જૂને ત્રણ વટહુકમો એવા કર્યા છે કે જેથી ભારતનો ખેડૂત વધુ મોટા સંકટમાં ધકેલાશે.

૧૯૯૦ પછીના વૈશ્વિકીકરણમાં જળ, જંગલ, જમીન અને ઘણી સરકારી કંપનીઓનું ખાનગીકરણ કરાયું હતું. પણ ખેડૂતો અને ખેતી તેમાંથી બાકાત રહ્યાં હતાં. નવા વટહુકમોમાં એ કામ પણ થઈ ગયું છે. જેમ આપણે બાળપણમાં માનતા કે આપણા દેશમાં એક રેલવે એવી છે જે ન ખરીદી શકાય, આજે (રેલવેના અંશતઃ ખાનગીકરણની) એ ‘સિદ્ધિ’ પણ આ સરકારે હાંસલ કરી, એક પછી એક ટ્રેનો ખાનગી થઈ રહી છે. એવું જ ખેતીનું લાગી રહ્યું છે. નવા ત્રણ વટહુકમો કિસાનો પર આવી રહેલા ભારે સંકટની એંધાણી જેવા લાગે છે.

એ તો સૌ જાણે છે કે ખેડૂતોની દશા બેઠેલી છે. નીતિ આયોગના આંકડા બતાવે છે કે તેમની આવક દિન-પ્રતિદિન ઘટી રહી છે. ભારત ગામડાંમાં જીવે છે એમ ભલે કહેવાય, પણ હકીકતે તો ભારત ગામડાંમાં રોજબરોજ મરી રહ્યું છે. ભારતમાં ખેડૂતો પોતાની પેદાશ વેચી શકે તે માટે MSP (મેક્સિમમ સપોર્ટ પ્રાઈઝ)થી APMCમાં વેચી શકે. ત્યાં ટેક્સ ભરવાનો હોય છે. ભારતમાં આજે 7,000 APMC છે. હકીકતે પાંચ કિલોમીટરના ક્ષેત્રમાં આવી માર્કેટ હોવી જોઈએ. ખેડૂતને પેદાશો વાહનવ્યવહાર દ્વારા લઇ જવાનું મોંઘુ પડે છે. જરૂર છે 42,000 APMCની. અત્યારની માર્કેટમાં ભારતના કેવળ 6 ટકા ખેડૂતો પહોંચે છે. બાકીના 94 ટકા ખેડૂતો વચેટિયાના સહારે જીવે છે. તેથી APMCની સમાંતરે મુક્ત બજારનો અભિગમ આ સરકાર લાવી રહી છે. જે રહીસહી સગવડ પણ છીનવી લેશે. સરકારની દલીલ છે કે મુક્ત બજારથી ખેડૂતોની દશા સુધરશે. અરે! અત્યારે જ 94 ટકા મુક્ત બજારના હવાલે છે તો શું દશા સુધરી છે? વળી, સરકારના દાવાને નિષ્ફળ કરતું ઉદાહરણ બિહારમાં મળ્યું છે.

બિહારમાં APMCની સમાંતરે મુક્ત બજાર શરૂ કરાયું વર્ષ 2006માં. ત્યાં દોઢ દાયકામાં કશો સુધારો થયો નથી. એ.પી.એમ.સી. એક્ટ હટાવવાથી નવી ક્રાંતિ થશે, એવા દાવા ખાલી ખખડતા જ જોવા મળ્યાં છે. આ પણ અનેક બાબતની જેમ અમેરિકાનું અનુકરણ છે. અમેરિકામાં પણ આજે ખેડૂતોની સ્થિતિ ખરાબ છે. હકીકતે અમેરિકા પાસે માર્કેટ નથી. ચીનનું બજાર હવે મુશ્કેલ છે. એમની નજર ભારતના બજાર પર છે. જેથી મુક્ત બજારના નામે વિદેશી કંપનીઓને ભારતીય ખેડૂતો અને ગ્રાહકો વચ્ચે છૂટી મૂકી દેવામાં આવશે. વેપારીઓ અને ઉદ્યોગપતિઓ માટેના કાનૂની અંકુશો પાણીપાતળા કરીને, ભારતીય ખેડૂતોને લલચાવી છેતરવામાં આવશે. સરકારનો આ નિર્ણય ખેડૂતોના ભોગે ખોટનો ધંધો કરવાનો છે. વૈશ્વિકીકરણમાં હંમેશાં બને છે તેમ, આપણાં જેવું બજાર ધરાવતો દેશ લૂંટાતો જ રહ્યો છે. 

સરકારનો વધુ એક નિર્ણય ભારતના તબાહ થઇ રહેલા કૃષિક્ષેત્રને વધુ તબાહ કરશે. ખેડૂત પોતાને મનગમતાં ભાવ લઈ શકે એવી લોલીપોપ આપીને,  સરકાર હકીકતે તો ખેડૂતને મુક્ત બજારમાં છૂટ્ટો મૂકીને એ ક્ષેત્રમાંથી પલાયન કરી રહી છે. જેમ, ‘ખાનગી શિક્ષણ ઉત્તમ શિક્ષણ’વાળો રાગ આલાપીને શિક્ષણમાંથી સરકારે હાથ ઊંચો કરી નાખ્યાં છે. જે આપણે કોરોનાકાળમાં અનુભવ્યું છે તે હવે કૃષિક્ષેત્ર થશે. જેમાં ખાનગી શાળાઓ ઊંચી ફીમાં જરા ય સમાધાન કરવા તૈયાર નથી અને સરકારી શિક્ષણ ભૂંડેહાલ કરી મૂક્યું છે.

‘આત્મનિર્ભર ભારત’ના સૂત્ર પ્રમાણે હવે મોટી કંપનીઓ આત્મનિર્ભર થશે અને ખેડૂત વધુ પરાવલંબી. અત્યારે ટેકાના ભાવના કારણે એ નાના વેપારીથી લૂંટાતો હતો, હવે કાયદાકાનૂનથી દૂરની કંપનીઓ તેને લૂંટશે. કરાર આધારિત ખેતી થશે. વાવણી વખતે જ સોદા થશે! કહેવાયું છે કે આ ખેડૂત સશક્તિકરણનો કાયદો છે પણ હકીકતે કંપની સશક્તિકરણનો કાયદો છે.

સંસદ ચાલુ હોય કે બંધ, વ્યાપક ચર્ચા વિના નવી નીતિઓ સરકાર માથે મારતી રહી છે, જેનો  માર પ્રજાએ સહન કરવો પડે છે અને કોઈ ફાયદો થતો નથી. સંસદ બંધ છે ત્યારે વીજળી અને કોલસાનું ક્ષેત્ર ખાનગી કંપનીઓને હસ્તાંતરિત કર્યું, એવી જ રીતે ખેડૂતોનું હિત હસ્તાંતરિત કરવામાં આવી રહ્યું છે. ભારતીય આર્થિક સર્વે મુજબ ભારતીય ખેડૂતની સરેરાશ વાર્ષિક આવક રૂ. વીસ હજાર છે. મહિને રૂ. 1,650 થયા. આવો રાંક સરેરાશ ખેડૂત શું મહાકાય કંપનીઓ સામે ઝીંક ઝીલી શકશે?

એક વટહુકમની વિગત એવી છે કે સંગ્રહાખોરી ગુનો રહેશે નહીં. તેથી મોટાં વેપારી/કંપની મોટી સંગ્રહખોરી કરશે અને ભાવ વધારો થાય ત્યારે વેચશે. 2002-03માં વાજપેયી સરકારે ઘઉંની વિક્રમી નિકાસ કરેલી, પણ હાલત એવી થઈ કે ભારત માટે 55 લાખ ટન ઘઉંની વિદેશથી ખરીદેલા! કરારી ખેતીનો ત્રીજો જે વટહુકમ છે તે પણ કંઈ નવો નથી. તેની કાનૂની ગૂંચો એવી છે કે ખેડૂતો ભોગ બની શકે. સર્વ સત્તા કલેકટરને અપાઈ છે, પરંતુ કલેક્ટરો 80થી વધુ સમિતિના અધ્યક્ષ હોય છે, સતત સ્થળ બદલતાં  હોય છે. શું એ ખેડૂતને ન્યાય આપી શકશે?

કેન્દ્ર સરકારે એ.પી.એમ.સી. એક્ટમાં કરેલો સુધારો તેની સ્વાયત્તતા હુમલો છે. કેમ કે, એ.પી.એમ.સી. રાજ્ય સરકારનો મામલો છે. ખેડૂતસમાજના પ્રશ્ને લડતાં કાનૂનવિદ્ આનંદ યાજ્ઞિકે આ વટહુકમનો વિરોધ કર્યો છે. છેલ્લાં દોઢ દાયકામાં જમીનનું અધિગ્રહણ એક તરફ ચાલે છે એ પહેલાં તો અટકાવો. આત્મનિર્ભર ભારતનું આવું ચિત્ર હોય? આ આત્મઘાતી ભારતનું ચિત્ર છે. ખેડૂત પોતાની જમીનને સાચવી શકે એ માટે પાણી, વીજળી, ખાતર અને ખેતીવિષયક સાધનો શક્ય એટલાં સસ્તાં ઉપલબ્ધ કરાવી આપવાં જરૂરી છે, એ પાયાના પ્રશ્નો ઉકેલવાને બદલે ખેડૂતને કંપની વચાળે મોકલી દેવો હિતાવહ નથી. એ.પી.એમ.સી. એક્ટમાં સુધારો ચોક્કસ જરૂરી હતો. પરંતુ પાયાની જરૂરિયાતો પૂરી પાડવાના બદલે મુક્ત બજાર એ સામ્રાજ્યવાદ સામેની શરણાગતિ છે. હાલની સરકારને સામ્રાજ્યવાદનું શરણું લીધા વિના ચેન પડતું નથી.

('જતન' દ્વારા આયોજિત વેબિનારનાં વક્તવ્યોના આધારે)

e.mail : bharatmehta864@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 17 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 11-13