કોરોના વાઇરસના શરૂઆતના તબક્કે તેને ફેલાવવામાં ધાર્મિક રીતરિવાજોની પણ નોંધપાત્ર ભૂમિકા રહી છે. બીજી તરફ, વાઇરસના ખોફને પારખ્યા પછી ઘણાં ધાર્મિક સંગઠનો વહેલાં કે મોડાં જાગ્યાં પણ છે. આ બંને બાબતોનાં કેટલાંક ઉદાહરણ.

દક્ષિણ કોરિયા

રાજધાની સીઓલની નજીક આવેલા ગ્યેઓનગી શહેરમાં ‘રીવર ગ્રેસ કોમ્યુનિટી‘ ચર્ચમાં તા. ૧ અને ૮ માર્ચના રોજ સોએક માણસ એકઠાં થયાં હતાં. સ્થાનિક પાદરીએ તે દરેકના મોંમાં ચમચી વડે મીઠાનું પાણી નાખ્યું. તેના માટે એક જ ચમચીનો ધોયા કે સાફ કર્યા વિના ઉપયોગ કર્યો હતો. વાત એવી હતી કે આવું પાણી પીવાથી કોરોનાનો ચેપ નહીં લાગે. પણ પહેલા જ તબક્કે, ૯ માર્ચના રોજ ૪૬ ભક્તોને કોરાનાનો ચેપ દેખાયો. વધારામાં પાદરી અને તેમનાં પત્ની પણ કોરોના પોઝિટિવ થયાં. પછી તે ચર્ચ બંધ કરવામાં આવ્યું.

મલેશિયા

રાજધાની કુઆલાલુમ્પુર પાસે આવેલી મસ્જિદમાં તબલિઘી જમાતે ફેબ્રુઆરીમાં ત્રણ દિવસનું સમૂહમિલન રાખ્યું હતું. તેમાં આશરે પંદરેક હજાર લોકો એકઠા થયા. તેમાંથી ચેપ મ્યાનમાર, સિંગાપુર, કમ્બોડિયા અને થાઇલૅન્ડથી આવેલા તબલિઘપંથીઓમાં ફેલાયો. પાડોશી દેશ ઇન્ડોનેશિયામાં તબલિઘી જમાતના નવેક હજાર અનુયાયીઓ એકત્ર થવાના હતા, પણ સ્થાનિક સરકારે તેની પરવાનગી ન આપી. જમાતે તેની ઉપરવટ જઈને સંમેલન યોજવાનું નક્કી કર્યું હતું, પણ છેવટ ઘડીએ તે પડતું મૂકાયું.

ભારત

ભારતમાં પણ સરકારી જાહેરાતની ઉપરવટ જઈને દિલ્હીમાં તબલિઘી જમાતના સંમેલનમાં ભેગા થયેલા લોકોને કારણે જુદાં જુદાં રાજ્યોમાં કોરોનાનો ચેપ ફેલાયો. અગમ્ય કારણોસર દિલ્હી સરકાર કે કેન્દ્ર સરકારે આ સંમેલનને અટકાવવાનાં કોઈ પગલાં લીધાં નહીં. ભારતમાં જાણીતાં મંદિરોમાં પણ ઘણા સમય સુધી ધાર્મિક ગતિવિધિઓ ચાલુ રહી હતી.

પાકિસ્તાન

વડા પ્રધાનની નમાઝ માટે ભેગા ન થવાની જાહેરાતનો ઘણા ધર્મગુરુઓએ વિરોધ કર્યો અને કહ્યું કે આવા સમયમાં તો નમાઝ-ઇબાદતની વધારે જરૂર છે. તેમણે સલામતીનાં બધાં પગલાં લેવાની બાંહેધરી આપી. આખરે, વડા પ્રધાને ઝૂકીને પ્રતિબંધો પાછા ખેંચવા પડ્યા. નોંધપાત્ર છે કે પાકિસ્તાન સિવાયના ઘણા ઇસ્લામી દેશોમાં મસ્જિદોમાં સમૂહમાં એકઠા થવા પર કડક પ્રતિબંધ મુકાયેલો છે.

અમેરિકા

ખ્રિસ્તી ધર્મના અમુક ફિરકા આરોગ્યલક્ષી પ્રતિબંધોને ગાંઠતા નથી. સત્તાધારી રૂઢિચુસ્ત રિપબ્લિકન પક્ષના નેતાઓ પણ તેમને પ્રોત્સાહન આપે છે. કેટલાંક ખ્રિસ્તી ધાર્મિક સંગઠનો તો અમેરિકામાં લૉક ડાઉનનો વિરોધ કરી રહ્યાં છે અને તે માટેનાં વિરોધ પ્રદર્શનોમાં મદદરૂપ થઈ રહ્યાં છે.

e.mail : shroffbipin@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 ઍપ્રિલ 2020

આશરે અઢી વર્ષ પછી, સને ૧૯૪૫ના ઓગસ્ટ માસના અંત ભાગમાં, સુભાષચંદ્ર બોઝની પત્ની એમિલીએ એક રાત્રે વિયેના શહેરના પોતાના ઘરમાં રેડિયો પર સાંભળ્યું કે ‘બોઝ વિમાની અકસ્માતમાં તૈપેઇ (તાઇવાન દેશનું એક શહેર) મુકામે મૃત્યુ પામ્યા છે.’ તેણે સખત આઘાત અનુભવ્યો અને પછી બેડરૂમમા જ્યાં પોતાની દીકરી અનીતા ગાઢ નિંદ્રામાં સૂતી હતી, ત્યાં જઇને ધ્રૂસકે ને ધ્રૂસકે ખૂબ જ રડી.

જિંદગી તો જીવવાની જ હતી. જે પોસ્ટઓફિસમાં તે કામ કરતી હતી, ત્યાં એમિલીએ નોકરી કરવાનું શરૂ કર્યું. બીજા વિશ્વયુદ્ધે પેદા કરેલી જબ્બરજસ્ત પાયમલી ને કારણે યુદ્ધ પછીના વિયેનામાં સામાન્ય નાગરિકો માટે આર્થિક નિર્વાહ કરવો ખૂબ જ કપરું કામ હતું. (She later remembered that there was “no milk for the baby for weeks” and the family had been effectively starving.) નાની બેબી અનીતાને કેટલા ય અઠવાડિયા સુધી દૂધ જ પીવાનું મળતું નહીં. ખરેખર તે કુટુંબ હકીકતમાં ભૂખે મરતું હતું. આવા સંજોગોમાં એમિલીએ સુભાષચંદ્ર બોઝના ભાઇ શરતચંદ્રને પોતાની ઓળખ બતાવતો પત્ર મોકલ્યો. સને ૧૯૪૮માં શરતચંદ્ર પોતાના કટુંબ સાથે વિયેના ગયા અને પોતાના જ કુટુંબનાં નવાં સભ્યોને ખૂબ જ હેતસભર મળ્યા અને પ્રેમથી સ્વીકાર્યા.

સુભાષચંદ્ર બોઝના ભત્રીજા અમૈયાનાથ બોઝે નહેરુને વડાપ્રધાન તરીકે એક પત્ર લખ્યો હતો. જેમાં તેણે નહેરુજીને નીચે મુજબની વિનંતી કરી હતી. “મારી કાકીને મારે નાણાંકીય મદદ કરવી છે. તે ઓસ્ટ્રીયા દેશના પાટનગર વિયેનામાં પોતાની દીકરી સાથે રહે છે. જો  હું રિઝર્વ બેંક ઓફ ઇંડિયા અને મારી કાકી જે દેશમાં રહે છે તે ઓસ્ટ્રીયન નેશનલ બેંક દ્રારા આ નાણાંકીય ટ્રાન્સફર કરું, કરાવું તે કામ સરળતાથી અને ઝડપથી થશે નહીં. માટે મારી વિનંતી છે કે દિલ્હીમાં આવેલ ઓસ્ટ્રીયન વાઇસ કાઉન્સેલરની કચેરી દ્રારા આ કામ થાય તેવી સગવડ કરી આપોને? આપણે તેમની ફોરેન બેંકમાં નાણાં જમા કરાવી દઇએ જે બ્રિટિશ પાઉંડમા રૂપાંતર કરીને મારી કાકીને મળે. મારે નિયમિત રીતે મારી કાકીને આ પ્રમાણે નાણાંકીય મદદ કરવી છે.”

પત્ર મળ્યા પછી બે જ દિવસમાં નહેરુજીએ નાણાં મંત્રાલય અને પરદેશ મંત્રાલયને અમૈયાનાથ બોઝના પત્ર અંગે યોગ્ય માર્ગ શોધવા પત્ર લખ્યો. બંને વિભાગોએ તે કામ થઇ શકશે તેવું લેખિત વડા પ્રધાનને જણાવ્યું. નહેરુજીએ અસફઅલી જે વિયેના જતા હતા, તેમને પોતાના ગુમાવેલા સહૃદયી બિરાદર, સાથી બોઝના કુટુંબની મુલાકત લેવા જણાવ્યું. (To meet the widow and child of his long-lost comrade or ‘opponent’ as many would believe.) અસફઅલીએ એમિલીને મળીને એવો જવાબ નહેરુજીને આપ્યો કે ‘તે કોઇ સરકારી મદદ લેવા તૈયાર નથી.’ પરંતુ અસફઅલી નહેરુજીને લખે છે કે મેં તેને સરકારી નહીં તો કોઇ અન્ય સ્વરૂપની મદદ તેના માટે નહીં પણ બેબી માટે લેવાનું સ્વીકારે.’

ઘણા બધાએ સુભાષચંદ્રના બોઝના આ લગ્ન અંગે શંકાઓ ઊભી કરી હતી. પણ નહેરુજીનું સ્પષ્ટ મંતવ્ય હતું કે ‘આપણને નિસબત છે ત્યાંસુધી, અમે એમિલીને બોઝની પત્ની તરીકે સ્વીકારી છે. માટે તે અંગેની વાત ત્યાં પૂરી થઇ જાય છે. (“So far as we are concerned we have acknowledged her to be Subhas’s wife and there the matter ends.”) તેમણે અલીને કહ્યું હતું કે તેઓ અનીતાનાં ભવિષ્ય માટે કંઇક નાણાંકીય જોગવાઇ કરે! નહેરુજીનું સ્પષ્ટ વલણ હતું કે આપણે બોઝની દીકરી અનીતા માટે તેના ભવિષ્યને ધ્યાનમાં રાખીને અત્યારે નાણાંકીય સગવડ કરી આપીએ અને તે નાણાં ભવિષ્યમાં અનીતાની જરૂરિયાત માટે વપરાય. જો આ રીતે એમિલી તૈયાર હોય તો હું (નહેરુજી) આગળ વધવા તૈયાર છું. જો તે સંમત ન હોય, તો પછી તેપર બધું છોડી દો! વારંવાર ૧૦૦ બ્રિિટશ પાઉન્ડ હું તે બાળકી માટે મોકલવા તૈયાર છું. પણ તે નાણાં સરકારની તીજોરીમાંથી નહીં મોકલાય, પણ અમારી પાર્ટી કોગ્રેંસના ફંડમાંથી મોકલવામાં આવશે. (“This money will not be from official sources. It will be from the Congress.”) આ બધી હકીકતો પેલી અધિકૃત રીતે ફાઇલોમાં છે.

જે તે સમયે નહેરુ અખીલ ભારતીય કોંગ્રેસના પણ પ્રમુખ હતા. તેઓએ નકકી કર્યું કે કોંગ્રેસ પાસે જે ‘આઝાદ હીદ ફોજ’ના નાણાં હતાં, તેમાંથી બોઝની દીકરીને નિયમિત નાણાં મળે તેવી સગવડ કરવી. સને ૧૯૫૨થી તેઓએ ઉપર મુજબની વ્યવસ્થા કરી હતી. સને ૧૯૫૩થી પશ્ચિમ બંગાળના મુખ્ય પ્રધાન બિધાનચંદ્ર રોય નહેરુજીનાં આ કાર્યમાં મદદરૂપ થયા. તેઓએ એક કાયદેસરનું ટ્રસ્ટ બનાવીને બોઝની દીકરીને નિયમિત નાણાંકીય મદદ મળે તેવી વ્યવસ્થા કરી. તે ટ્રસ્ટના મુખ્ય ટ્રસ્ટી નહેરુજી અને બિધાન રોય બન્યા. આ ટ્રસ્ટમાં સાક્ષી તરીકે સહીઓ વિવાદાસ્પદ વર્તમાન રિટાયર્ડ જસ્ટીસ માર્કંડ કાત્જુના દાદા કૈલાસનાથ કાત્જુ અને રફી અહેમદ કિડવાઇની હતી.

આ ટ્રસ્ટના સમાચાર એક લાંબા સમયથી સુભાષચંદ્ર બોઝના પંજાબના ટેકેદાર સરદાર શાર્દુલસિંહને મળતા તેઓનો પ્રતિભાવ હતો કે ‘આવા સજ્જન કાર્ય માટે ભગવાન તમને આશીર્વાદ આપે‘ બોઝની પત્ની એમિલીએ પણ નહેરુ અને અન્ય મિત્રોના આવાં સદ્ભાવભર્યા કાર્ય માટે આભાર માન્યો, કે જેનાથી હવે મારી દીકરીના આર્થિક નિભાવની ચિંતામાંથી હુ મુક્ત થઇ. તે અંગે એમિલી ભારત આવીને નહેરુજી અને અન્યનો રૂબરૂમાં આભાર વ્યક્ત કરવા માંગતી હતી. એમિલીનાં માતાની ઝડપથી તબિયત બગડતી હતી, તેથી તે નહેરુજીના ભારતમાં રજાઓ ગાળવાનું આમંત્રણ સ્વીકારી શકી નહીં. સને ૧૯૫૫ના ૧લી ફેબ્રુઆરીના પત્રમાં જણાવ્યુ કે દીકરી અનીતાએ ભારતના પ્રશ્નોમાં ખૂબ જ માહિતી ભેગી કરવા માંડી છે અને સ્કૂલના શિક્ષકો તેને ભારત અંગે વિષય–નિષ્ણાત માનવા માંડયાં છે. બિધાન રોય (૧૯૬૨– જુલાઇ) અને નહેરુજીના (૧૯૬૪–મે)ના અવાસાન બાદ, લાલબહાદુર શાસ્ત્રી અને પશ્ચિમ બંગાળના મુખ્ય પ્રધાન પ્રફુલચંદ્ર સેને પણ આ જવાબદારી નિભાવવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું.

સને ૧૯૬૦ના ડિસેમ્બરમાં અનીતા ભારત આવી. નહેરુજીની ભત્રીજી નયનતારા સહેગલ તેને દિલ્હીના એરોડૃમ પર લેવા ગયાં હતાં. અનીતાની નહેરુજીએ પોતાના મહેમાન તરીકે વડાપ્રધાન નિવાસમાં સરભરા કરી હતી.

લંડનના એક પેપર ‘ડેઇલી એકસપ્રેસે‘ નહેરુજી અનીતાને એક વડા પ્રધાન તરીકે આવકારે છે તેવા ફોટા નીચે લખ્યું હતું કે ‘ભારત દેશ પર લશ્કર લઇને હુમલો કરનારની પુત્રીને નહેરુ મળે છે.’ (‘Quisling’s daughter meets Nehru’.) જ્યારે નહેરુજીને કોઇએ પૂછયું કે આ ટીકા સામે તમારો જવાબ શું છે? દેશની પ્રજા (સુભાષચંદ્ર બોઝ) જે વ્યક્તિને આટલા બધા ઉચ્ચ અને પૂજનીય ભાવથી સન્માનથી હોય, તેને આવી રીતે ઓળખાવો તે બિલકુલ અયોગ્ય છે.

જ્યારે સરદાર પટેલ – રાજેન્દ્રપ્રસાદ અને પંતની પાંખ બોઝને અખીલ ભારતીય કોંગ્રેસ સમિતિમાંથી બહાર કાઢવા મેદાને પડી હતી, ત્યારે નહેરુને તે બનાવો અંગે કોઇ પશ્ચાતાપ કે સંતાપ થયો હતો ખરો ? તે જમાનામાં આઝાદીની ચળવળના રાષ્ટ્રીય ફલક પર નહેરુજી અને બોઝનો વૈચારિક ઝુકાવ ‘ડાબેરી વિચારસરણી’ તરફ હતો. તે બંને પ્રખર અને અસમાધાનકારી ધર્મનિરપેક્ષ (Staunchly secular leaders) નેતા હતા. પોતાના વિચારોને કારણે તેઓ બંનેને એકબીજાનો સહકાર અપેક્ષિત હતો.

સને ૧૯૩૦થી નહેરુજી અને બોઝના પત્ર વ્યવહારોથી એવુ ફલીત થાય છે કે તેઓની મિત્રતા ખૂબ જ વૈચારિક અને બૌદ્ધિક હતી. બોઝ નહેરુજી પુસ્તકો માંગતા હતા, જ્યારે નહેરુજી બોઝે લખેલા પુસ્તક ‘ધી ઇંડિયા સ્ટ્રગલ‘ માં કેટલાક જરૂરી સુધારા સૂચવતા હતા. સને ૧૯૩૭–૩૮ની સાલથી બંને એ ભારતમાં રાષ્ટ્રીય આયોજન કેવી રીતે કરવું તે અંગેના ચિંતન કરવામાં અગ્રેસર હતા. તેને આધારે સ્વતંત્રતા પછી ભારતનું આયોજન થયું. કદાચ નહેરુને તે નિમિત્તે આઝાદી પછી બોઝની ગેરહાજરી ઘણી અનુભવાતી હશે.

બોઝ અને નહેરુજીના કૌટુબિક સંબંધો પણ ઘણા લાગણીસભર અને ઘનિષ્ટ હતા. જ્યારે નહેરુજી દેશની જેલમાં હતા, ત્યારે બોઝે કમલા નહેરુની સ્વીઝરલેંડમાં ટીબી સેનિટોરિયમમાં સૌજન્યભરી મુલાકતો કરી હતી. જ્યારે કમલા નહેરુ સને ૧૯૩૬માં ગૂજરી ગયાં, ત્યારે તે સમયે નહેરુજી સાથે બોઝ હતા. નહેરુજીનો સુભાષબાબુના કુટુંબ પ્રત્યેનો આટલો બધો પ્રેમાળ ઝુકાવ શું સૂચવે છે? શું તે એક ભાંગી પડેલા બિરાદર(કોમરેડ)ના કુટુંબ પ્રત્યેનો કુદરતી સહજ નિસબત છે કે પછી બાળકો સાથેનો નહેરુચાચાના પ્રેમની અભિવ્યક્તિ છે. તે આપણે ક્યારે ય જાણી શકીશું નહીં.

(અંગ્રેજી લેખક અનીરબન મિત્રા, મોલેક્યુલર બાયોલોજીસ્ટ, કોલકત્તાના એકને આધારે)

https://thewire.in/137206/netaji-files-family-nehru/

સમાજ અને નાગરિકના વિકાસ માટે ધર્મનિરપેક્ષતા (સિક્યુલારિઝમ) આવકાર્ય છે.

બ્રિટન હવે ખ્રિસ્તી રાષ્ટ્ર રહ્યું નથી! કેવી રીતે?

–––– લેખક : બ્રાયન મેકક્લિટન [Brian McClinton]( લિસબર્ન, નોર્થ આયર્લેન્ડ, યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ)

આ ચર્ચનો ફોટો છે જ્યાં માત્ર એક ઘરડા માણસની હાજરી છે.

વિશ્વભરમાંથી પશ્ચિમના અગ્રેસર દેશોમાં ક્રમશ: લોકોની ધાર્મિક આસ્થા સતત ઘટતી જાય છે. બ્રિટનના ત્રણમાંથી બે રાજ્યો ઇંગ્લેંડ અને વેલ્સમાં કુલ વસ્તીના ૨૫ ટકા લોકોએ સને ૨૦૧૧ની વસ્તી ગણતરીમાં લખાવ્યું હતું કે તે બધા અધાર્મિક( નોન રિલીજિયસ) છે. આ આંકડો સને ૨૦૧૪ની સાલમાં ૪૮.૫ ટકા થઈ ગયો છે. જ્યારે ખ્રિસ્તી ધર્મીઓની સંખ્યા ૪૩.૮ ટકા થઈ ગઈ છે. બ્રિટનના ત્રીજા રાજ્ય નોર્થ આઇર્લેંડમાં પણ અધાર્મિકતાના પ્રવાહની ગતી બિલકુલ ઓછી નથી. દર અઠવાડિયે ચર્ચમાં જતા પુખ્ત ઉંમરના લોકોની સંખ્યા છેલ્લા પચાસ વર્ષના ગાળામાં ૬૬ ટકાથી ઘટીને ૩૩ ટકા થઈ ગઈ છે.

વિશ્વના લોકશાહી દેશો ધર્મનિરપેક્ષ હોય છે. વ્યક્તિગત સુખાકારીના બધા જ માપદંડો જેવા કે માથા દીઠ આવક, સરેરાશ આયુષ્ય, શિક્ષણ, ખાવા–પીવાની સગવડો, રાજ્ય તરફથી આરોગ્યની વ્યક્તિગત અને જાહેર સુખાકારીની સગવડોમાં વિશેષ કલ્યાણકારી પ્રવૃત્તિઓમાં, ડેનમાર્ક, નોર્વે, નેધરલેંડ, ફીનલેંડ, સ્વીડન, આઇસલેંડ, ગ્રીનલેંડ, જપાન, ઓસ્ટ્રેલિયા જેવા દેશો, કોલંબિયા, પાકિસ્તાન, બંગલાદેશ, ભારત, સીરિયા, અફઘાનીસ્તાન વગેરે કરતાં ઘણા આગળ છે. વૈશ્વીક કક્ષાની એક સંસ્થા ‘ધી સેવ ધી ચીલડ્રન ફાઉન્ડેશન‘ તેના વાર્ષિક રિપોર્ટમાં પ્રકાશિત કરેલ છે કે ‘માતાની તંદુરસ્તી‘ ધર્મનિરપેક્ષ દેશોમાં ધાર્મિક દેશો કરતાં સર્વ પ્રકારે ઉત્તમ છે. ધાર્મિક દેશોમાં માતાની તંદુરસ્તીને ખાસ કરીને પ્રસૂતાના સમયગાળા દરમ્યાન ઇશ્વરી મહેરબાની પર છોડી દેવામાં આવે છે.

ધી ઇન્સ્ટિટ્યુ્ટ ફોર ઇકોનોમિક્સ એન્ડ પીસના ‘વાર્ષિક ગ્લોબલ પીસ ઇન્ડેક્ષ'નું તારણ છે કે વિશ્વમાં આઇસલેંડ, ડેનમાર્ક, ઓસ્ટ્રીઆ અને ફીનલેંડ જે બધા સૌથી વધુ ધર્મનિરપેક્ષ દેશો છે તેમાં આંતરિક શાંતિ સૌથી વધારે છે .જ્યારે સીરિયા, અફઘાનીસ્તાન અને દક્ષિણ સુદાન આંતરિક રીતે સૌથી વધારે અશાંત દેશો છે. યુરોપ એક ખંડ તરીકે વિશ્વનો ધર્મનિરપેક્ષ ખંડ છે, જેમાં ૨૦માંથી ૧૪ રાષ્ટ્રોની પ્રજા સૌથી વધારે શાંતિમય રીતે માનવીય સર્જનાત્મક પ્રવૃત્તિઓમાં પોતાનું જીવન પસાર કરે છે.

ખૂન, હીંસા અને લૂંટ જેવા ગુનાઓ સૌથી ઓછા ધર્મનિરપેક્ષ દેશોમાં અને તેના શહેરોમાં બને છે. વિશ્વના સૌથી ૫૦ સલામત શહેરો (top 50 safest cities), તે બધા લગભગ ધર્મનિરપેક્ષ દેશોમાં આવેલા છે. ડેનમાર્ક, સ્વીડન જેવા દેશોમાં આવા ગુનાઓનું પ્રમાણ નહીંવત છે. આ દેશોમાં ભ્રષ્ટાચાર(કરપ્શન)નું પ્રમાણ પણ વિશ્વમાં અન્ય દેશોની સરખામણીમાં ઘણું ઓછું છે. ડૉ ફીલ ઝુકરબર્ગ જેવા મનોવૈજ્ઞાનિક સંશોધકના અભિપ્રાય મુજબ સ્કેન્ડીનેવિયન દેશો ( નેધરલેંડ, નોર્વે, ફીનલેંડ, સ્વીડન, ડેનમાર્ક, અને ગ્રીનલેંડ) સૌથી વધારે વિશ્વમાં માનવતાવાદી મદદ કરે છે. કોઈ પણ સ્થળે આવેલી કુદરતી આફત દા.ત. ધરતીકંપ તથા ગરીબ દેશોને મદદ કરનારાઓમાં તે બધાનું સ્થાન મોખરે હોય છે. એટલે કે ધાર્મિકો કરતાં અધાર્મિકો કે નીરઇશ્વરવાદીઓમાં ભ્રાતૃભાવની ભાવના વધારે તીવ્ર હોય છે.

નિરઇશ્વરવાદી અને સંશયવાદીઓ(atheists and agnostics)ના માનવમૂલ્યો અને દ્રષ્ટિ (Vision) ધાર્મિકોની સરખામણીમાં ઓછા રાષ્ટ્રવાદી, જાતિવાદી, (રેસિયલ), યહૂદીઓ અને લઘુમતીઓ વિરોધી, હઠાગ્રહી, ઘમંડી, નૃવંશવાદી (ethnocentric) અને એકહથ્થુ સત્તાવાદ કે સરમુખ્તાયર હોય છે. ધર્મનિરપેક્ષવાઓનું બૌદ્ધિક અને શૈક્ષણિક સ્તર ધાર્મિકો કરતાં ઘણુ બધું ઊંચું હોય છે. તે બધા, સ્ત્રી અધિકારો, લૈગિંક સમાનતા અને સજાતીય સંબંધોના હકો અને ચળવળોને ટેકો આપે છે. ધાર્મિકો, રાજ્ય પ્રેરિત પરાકાષ્ઠાની શારીરિક સતામણી/રિબામણીના મોટે ભાગે ટેકેદારો હોય છે. (Religious people are more likely to support government use of torture.)

સને ૨૦૦૯માં ઇવોલ્યુશનરી સાયકોલોજીકલ જર્નલના અભ્યાસ મુજબ જે સમાજમાં ધાર્મિકતાનું પ્રમાણ ઓછું હોય છે ત્યાં લોકો વધુ સંતોષી (કન્ટેન્ઇડ), હોય છે અને સલામતી અનુભવે છે. ત્યાંનો સમાજ સુખી, સમૃદ્ધ અને સંતોષી હોય છે. ધર્મ અને ધાર્મિકતા જ્યાં રૂઢિચુસ્ત, અપરિવર્તનશીલ અને જેની પ્રજા ગરીબ હોય છે ત્યાં સહેલાઈથી ફૂલેફાલે છે. બધા જ ધર્મો, વ્યક્તિગત, કૌટુંબિક, સામાજિક અને અન્ય પ્રકારના માનવીય પરિર્વતનોની વિરૂદ્ધ હોય છે. કારણ કે સામાજિક સ્થગિતતા, અપરિર્વતન અને ‘જે સે થે વાદ'માં જ ધર્મો અને તેના સામાજિક રીતે પરોપજીવીઓનું (પાદરી, મૌલવી અને બાવાઓનું) હીત સમાયેલું હોય છે. ટૂંકમાં આ સર્વેનું તારણ છે, કે જે સમાજમાં સુખ, સમૃદ્ધિ અને સલામતી હોય છે ત્યાં ખૂબ જ ઝડપથી ધર્મો પોતાની પકડો વ્યક્તિગત અને સામૂહિક નાગરિક જીવન પરથી ગુમાવતા જાય છે. (Religion quickly loses its hold.)

વિશ્વભરના ખ્રિસ્તી, મુસ્લીમ, હિંદુ અને અન્ય ધર્મોએ અને તેમાં શ્રદ્ધા ધરાવતા લોકોએ ઉપરના સંશોધનોમાંથી બોધપાઠ લેવાની જરૂર છે. આ વિશ્વમાં કરોડો સારા અને સમૃદ્ધ માણસો ઇશ્વરમાં શ્રદ્ધા રાખ્યા વિના (Thriving without God) હેતુસર પોતાનું જીવન જીવે છે. અમારી સંખ્યા દરરોજ વધતી જાય છે. 

જરા વિચાર તો કરો કે સ્વર્ગ છે જ નહીં! તે હકીકતમાં વિશ્વાસ રાખીને જીવન જીવવું બિલકુલ મુશ્કેલ નથી. પ્રયત્ન તો કરી જુઓ! સરળ છે. (It is easy if you try.)

સૌ. http://www.newsletter.co.uk/news/secularisation-will-benefit-society-1-7406785#ixzz4A78aYyvC

સૌજન્ય : “માનવવાદ”, જૂન 2016; પૃ. 01-02