આચાર્ય યશવન્ત શુક્લ અને સૂર્યકાન્ત પરીખના પ્રેમાદેશથી પાલનપુર વિદ્યામંદિરની પ્રથિતયશ વ્યાખ્યાનમાળા સાથે અધ્યક્ષને નાતે સંકળાવાનું બન્યું એની એક મહદ્‌લબ્ધિ શિરીષભાઈ મોદીનો પરિચય થયો એ હતી.

એક સફળ ધારાશાસ્ત્રી, એથીયે વધુ કદાચ વિદ્યાનુરાગી અને ઉમદા શહેરી તરીકે એમની કંઈક કીર્તિ જો કે એમને મળ્યા પહેલાં પણ પહોંચેલી હતીઃ ૧૯૭૪-૭૫ના ગાળામાં યશવન્તભાઈ અને ઈશ્વરભાઈ પેટલીકર સાથે ગુજરાતમાં ઠેકઠેકાણે ફરવાનું થતું. પાલનપુરમાં અમે નાગરિક સભા માટે પહોંચ્યા ત્યારે સંદેશો મળ્યો કે શિરીષભાઈ તાવને કારણે સામેલ થઈ શકવાના નથી. મને લાગે છે ત્યારે સુધરાઈમાં એમનું આગળ પડતું નામ હશે કે કેમ, કાર્યકર મિત્રોનું કહેવું હતું કે એમના વગરની સભા અલૂણી લાગશે.

વ્યાખ્યાનમાળાનાં વરસોમાં પ્રત્યક્ષ પરિચય વધ્યો ત્યારે જાણ્યું કે એ બારના અધ્યક્ષ તો હતા પણ વિદ્યામંદિર ટ્રસ્ટ ઉપરાંત જી.ડી. મોદી કૉલેજના વિકાસથી માંડીને આગળ ચાલતાં ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટી વિશે પણ વાતો થતી. રસિક માણસ, આ લખું છું ત્યારે સાંભરે છે, જૂના રાજભવનમાં વિલિયમ રેડિસની વિશેષ ઉપસ્થિતિમાં ભગતસાહેબે અને ભોળાભાઈએ રવીન્દ્ર-સ્મૃતિનું આયોજન કર્યું ત્યારે એ ચહીને હાજર રહ્યા હતા. એમની સાથે વાત નીકળતાં મેં જાણ્યું કે મુસ્લિમ વિદ્યાર્થીઓના શિક્ષણમાંયે ઠીકઠીક રસ લેતા. જે ચાવથી એ વાત કરતા હતા, મને ઈતિહાસવાંચ્યા એ દિવસો સાંભરતા હતા જ્યારે લાલશંકર ઉમિયાશંકર સરખા શહેરીએ અમદાવાદમાં અંજુમને ઈસ્લામને વિકસાવવામાં અંગત રસ લીધો હશે.

વચ્ચે એકવાર કારિયાસાહેબે યોજેલ કાર્યક્રમમાં એ બંધારણની વાત પોતાના એલ.એ. શાહ લૉ કૉલેજના છાત્રજીવનને સંભારીને જે લગાવથી કરતા હતા અને સમયને કારણે સંકેલવું પડ્યું હતું એ આ ક્ષણે સાંભરે છે. આદરની અવધિ તો હમણાં, હજુ પૂરું વરસ પણ થયું નથી, સાહિત્ય પરિષદના પાલનપુર સત્રમાં વિદ્યામંદિરના સ્થાનિક ટ્રસ્ટી તરીકે પ્રાસંગિક સ્વાગતવચનો ઉચ્ચારતાં એમણે જે રીતે પ્રહલાદનપુરની ગાથા આલેખી અને પોતાને જેમની પાસે ભણવાનો લહાવ મળ્યો હતો તે શૂન્ય પાલનપુરીને સંભાર્યા ત્યારે આવી હતી. એમાંયે એમની સંસ્કારી સદ્‌ગૃહસ્થાઈની મૂલ્યસક્રિયતાનો ઝબકારો તો ત્યારે થયો જ્યારે એમણે સહેજ લંબાયેલ વક્તવ્ય સમેટતાં, એક શિક્ષણ સંચાલક તરીકે વિદ્યાપ્રવૃત્તિની સ્વાયત્તતાનો તેમ અકાદમીની સ્વાયત્તતાનો પ્રશ્ન સંભાર્યો અને ઉમેદ પ્રગટ કરી કે સ્વાયત્તતા આંદોલનનો સત્વરે સકારાત્મક ઉકેલ આવે ત્યારે વળી એક વાર પરિષદ અમારે આંગણે મળશે.

અલવિદા, શિરીષભાઈ.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 04

હવે તરતમાં ગાંધી જયંતી આવશે. સાર્ધ શતાબ્દી નિમિત્તે કંઈક શોરઉજવણાં, કંઈક સહવિચાર-દોર તો ક્રિયોપચાર વગેરે વિરમ્યાં કે આછર્યાં પછી બાકી સિલક શું રહે છે એ એક સહજ જાગતો સવાલ છે અને રહેશે. ગાંધીનાં ચશ્માં ને ઝાડુ તો કે’દીનાં સત્તા-પ્રતિષ્ઠાને હસ્તગત કીધાં છે. તેમ છતાં, સ્વચ્છતા ઝંખતી પારદર્શક દૃષ્ટિની રીતે જે ગાંધીની વિરાસત છે તે છે.

દેખીતી રીતે જ સામ્પ્રત કોરોનારણ્યે પહેલો પ્રતિભાવ કદાચ એવો હોઈ શકે કે સરવાળે સવાલ તો જીવનશૈલીનો છે. જે જીવનશૈલી ભણી આપણે આંધળીદોટ ને આકરી હરીફાઈ(રેટ રેસ)માં ગાંડાતુર પેશ આવીએ છીએ – રનિંગ એમક, એ પુનર્વિચાર માગે છે. હજુ ઔદ્યોગિકીકરણ આજની હદે નહોતું ત્યારે, ખાસાં એકસો દસથી પણ વધુ વરસ પર, ‘હિંદ સ્વરાજ’માં ગાંધીએ આ સ્તો ઊહાપોહ કરેલો. જો કે લાંબા સમય લગી ઘણાં વર્તુળોમાં આ કિતાબ સાહિત્યેર ઉપેક્ષિતા શી રહી છે. બલકે, માદામ સોફિયા વાડિયાએ ‘આર્યન પાથ’નો વિશેષાંક ‘હિંદ સ્વરાજ’ વિશે કાઢવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે ખુદ ગાંધીએ સંદેશમાં કહ્યું હતું કે વાચક યાદ રાખે કે એક મિત્રે આને ‘મૂર્ખ માણસની કૃતિ’ કહી છે. અને આ મિત્ર, ગાંધીજીના ગુરુઓ પૈકી ગોખલે હતા.

ગમે તેમ પણ, જીવનશૈલી બાબતે જે બુનિયાદી વિચારભૂમિકા ‘હિંદ સ્વરાજ’ના લેખકે સૈકાથીયે પહેલાં લીધી હતી તે ભૂમિકા આજે ઔદ્યોગિકોત્તર (પોસ્ટ ઈન્ડસ્ટ્રિયલ) સમયમાં તો ઊલટાની વધુ વિચારણીય અને આચરણીય લાગે છે. લૉકડાઉનનાં અઠવાડિયાઓમાં કંઈક પ્રદૂષણ ઘટ્યું ન ઘટ્યું અને સુદૂર જલંધરથી હિમાલયનાં દર્શન થવાં લાગ્યાં ત્યારે કેવી હરખની હેડકી ઉપડી’તી યાદ છે ને. પણ એ તો એક આભાસી આનંદ હતો, અને જીવનશૈલીનો પડકાર તો એથી દૂર, એથી ઊંડે જતો એકદમ જ મૂળગામી છે.

મારી દૃષ્ટિએ જો કે મુશ્કેલી જરી જુદી છે. મૂળગામિતાની જિકર કરતી વખતે આપણે ખોટા નથી. પણ ગાંધીને સારુ મૂળગામિતા એ પ્રત્યક્ષ સામે આવી ઊભેલ સીધા સવાલનો તત્ક્ષણ વિકલ્પ નહોતો. સામ્પ્રત જોડે કામ પાડવાનું લગારે ચૂક્યા વગર એ ચાલતા. અલબત્ત, એ પ્રકારની મથામણ અગર જદ્દોજહદ વહોરતી વખતે એ દૂર જોવાનું ચૂકતા નહીં; પણ એમનું દૂર જોવું તે સામ્પ્રત પડકારમાંથી પલાયન થવાની પેરવી નહોતી. દૂરિતને દૂરની આશાએ અણદીઠું કરવું ને વણપડકાર્યા રહેવું એ ગાંધીની પદ્ધતિ નહોતી. એક ડગલું બસ થાય, એ ક્રિયારૂપ ગાંધીની સૂઝતાં સૂઝે એવી રણનીતિ હતી.

વિશ્વસ્તરે બીજી ઑક્ટોબર અહિંસા દિવસરૂપે મનાવાય છે ત્યારે આ સંદર્ભમાં એ સંભારવું રસપ્રદ ને વિચારપ્રદ થઈ પડશે કે આ અહિંસામૂર્તિને નોબેલ શાંતિ પારિતોષિક મળ્યું નહોતું! ભાઈ, એનો ખુલાસો સીધોસાદો એ છે કે એ અન્યાયનો પ્રતિકાર ટાળીને શાંતિ ખાતર શાંતિના હિમાયતી નહોતા. સામ્પ્રતમાં પ્રત્યક્ષ દૂરિતને વણદેખ્યું વણપડકાર્યું જવા દેવું, અન્યાયને આધીન થવું એવી કોરીધાકોડ ને અર્થશૂન્ય શાંતિ એ આ અહિંસામૂર્તિને પસંદ નહોતી. એટલે સહજરૂપે શાંતિ પુરસ્કાર માટે ઉભરવું જોઈતું એમનું નામ યુરોપીય સંસ્થાનવાદની ભીંતે અફળાઈને પાછું પડતું રહ્યું. શાંતિ અને ન્યાય વચ્ચે અવિનાભાવ સંબંધ જોતી અહિંસાદૃષ્ટિ આ માણસની હતી, પણ સંસ્થાનવાદી સત્તાઓને એમની ભૂમિકા ક્યાંથી રાસ આવે? અલબત્ત, ૧૯૪૮નું શાંતિ માટેનું નોબલ પારિતોષિક કોઈને ય અપાયું નહીં (કેમ કે ૩૦મી જાન્યુઆરીની ઇતિહાસઘટનાએ જેની પાત્રતા અંકે કરી હતી તે વ્યક્તિને મરણોત્તર માન આપવું શક્ય નહોતું).

ગાંધી પરત્વે લાંબો સમય ટીકાભાવ સેવતા ડાબેરીઓને ગાંધીના બલિદાને છેક નહીં તો પણ કંઈક પુનર્વિચાર કરવા પ્રેર્યા હતા, એ ઇતિહાસવસ્તુ છે. જો કે ખાસું નોંધપાત્ર નિરીક્ષણ બીયૉન્ડ માર્ક્સિઝમની રીતે નવમાનવવાદ વિકસાવી ચૂકેલ ક્રાંતિપંડિત માનવેન્દ્રનાથ રાય (એમ.એન. રોય) તરફથી દર્જ થયેલું છે. બલિદાન પરત્વે આદરાંજલિના હૃદયભાવ સાથે એમણે કહ્યું હતું કે રાષ્ટ્રવાદના ઉદ્‌ગાતાનો ભોગ છેવટે રાષ્ટ્રવાદે જ લીધો! ગાંધીએ દેશની આમ જનતાને પૂર્વે નહીં તે હદે ઉદ્યુક્ત કરી ત્યારે તેમાં રહેલી હિંસક શક્યતા વિશે ગુરુદેવે મહાત્માને જાહેરમાં આલોચનાવચનો કહેતાં સંકોચ કર્યો નહોતો, અને એમણે જેમાં ‘ધર્મ’ જોયો તે વિશે ઘટતી નુકતેચીની અને સફાઈને ધોરણે મહાત્માએ એમને ‘ગ્રેટ સેન્ટિનલ’ (મહાન સંત્રી) કહ્યા હતા. એ આખી ચર્ચા રાષ્ટ્રવાદની રવીન્દ્ર-ગાંધી ભૂમિકાને યુરોપીય અભિગમથી અલગ તારવવાની દૃષ્ટિએ મૂળગામી મહત્ત્વની બની રહે છે. અમદાવાદમાં આશ્રમની સ્થાપના વેળાએ વિશ્વહિતને અવિરોધી એવા દેશહિતની જે ભૂમિકા ગાંધીએ લીધી હતી એમાં પણ એ સંકેત વાંચી શકાશે. યુરોપીય રાષ્ટ્રવાદમાં રમી દેશમાં એક પ્રકારે સાંસ્થાનિક માનસિકતાવશ ખીલી રહેલા સંકીર્ણ ને પ્રતિગામી રાષ્ટ્રવાદથી ઉફરાટે ગાંધીવલણને એક સળંગ પ્રક્રિયારૂપે જોતાં, બને કે, રૉયને પોતાની ટિપ્પણીમાં કંઈક સુધાર કરવાપણું પણ લાગી શકે.

એમની અહિંસાદૃષ્ટિ કહો, પ્રેમની ભૂમિકા કહો, એણે ગાંધી પાસે એક સત્યાગ્રહી અભિગમ વિકસાવ્યો. દૂરિતનો શાંતિમય પ્રતિકાર કરતે કરતે, ખુદ કષ્ટસહનને રસ્તે, ન્યાય વાસ્તે મથવું એ એમનો વિશેષ હતો. એમનાં ચશ્માં અને એમનું ઝાડુ તો સત્તા-પ્રતિષ્ઠાને માનો કે ઓળવી લીધાં, પણ એમની કને તો એક આખું પેકેજ હતું જેમાં સત્યાગ્રહી પ્રતિકાર એ કદાચ સૌથી મોટી વાત હતી – અને એ પ્રતિકારની જ એક છટા જેને અસંમતિનો અવાજ કહેવામાં આવે છે તે હતી.

વિશ્વસ્તરે અહિંસા દિવસનું ગૌરવ લેવું અને ઘરઆંગણે અસંમતિના અવાજને રૂધવો તેમ જ દમવો, શું કહીશું એને. અસંમતિના અવાજ સહ શાંતિમય પ્રતિકારની રીતે જેઓ કાર્યરત છે એ સૌ પોતપોતાની ગજાસંપત પ્રમાણે નાના નાના પણ ગાંધી છે. તેઓ પ્રસંગે વિરોધ કે પ્રતિકારની જે ભૂમિકા લેતા માલૂમ પડે છે એ વાસ્તવમાં સમાજમાં જે લૂણ પડેલું છે એનું પ્રગટીકરણ નથી તો કશું નથી.

મુદ્દે, ગાંધીનાં ચશ્મે જોવા સારુ જે સાફ નજર જોઈએ અને ગાંધીનું ઝાડુ સાહવા માટે જે મજબૂત પકડ જોઈએ તેનું હાલના સત્તા-પ્રતિષ્ઠાનમાં એ હદે ટાંચુ પડેલું છે કે તે કેવળ અને કેવળ સત્તાશાહી, સામ્રાજ્યશાહી, સંસ્થાનશાહી માનસ સિવાય કામ લઈ શકતી નથી.

હમણેના દિવસોમાં જે દાખલા બહાર આવી રહ્યા છે તેની લગરીક વાત કરીએ તો મુદ્દો તરત સાફ થઈ જશે. શાહીનબાગના નમૂનેદાર શાંતિમય પ્રતિકાર નિદર્શન પછી રાજધાનીના એક હિસ્સામાં હિંસાનો જે દોર ચાલ્યો એને અંગે મોડે મોડે એફ.આઈ.આર. દર્જ કરી જે પકડાપકડી થઈ તેમાં મહદ્‌ ધોરણે વરતાતી રૂખ જેઓ ભોગ બન્યા છે એમને જ કનડવાની છે. પોલીસ ચાર્જશીટમાં યોગેન્દ્ર યાદવ, હર્ષ મંદર, રાહુલ રોય, સબા દીવાન વગેરે વાતચીત, સમાધાન, શાંતિ-પ્રયાસમાં રોકાયેલાઓને ગુનેગાર ઠરાવવાની કોશિશ જણાય છે. જેમણે શાંતિના પ્રયાસ કીધા એ પકડવા લાયક મનાયા! સામ્રાજ્યશાહી સંસ્થાનવાદ અન્યાય પ્રતિકારક ગાંધીનું શાંતિ સૈનિક શું સ્વરૂપ સમજવામાં ગોથું ખાતો અગર જોયું ન જોયું કરતો હતો, કંઈક એવું જ આ કિસ્સામાં બની રહ્યું છે. તાજેતરનાં વરસોમાં ભીમા કોરેગાંવ ઘટના પણ બીજું શું છે? એને બહાને દેશભરમાંથી એવાઓને ખોળી ખોળીને પકડવામાં આવ્યા છે જેઓ મોટે ભાગે અહીં કે તહીં અન્યાયપીડિતોને ન્યાય અપાવવાની શાંતિમય ચળવળમાં પડેલા છે. બીજી બાજુ, મિલિન્દ એકબોટે અને સંભાજી ભીડે (હિન્દુત્વવાદી નેતાઓ) સામે ઉશ્કેરણીના આરોપો અને પુરાવાના સગડ છતાં પોલીસ કારવાઈનો કોઈ સંચાર નથી.

જેઓ નવી ને ન્યાયી દુનિયા ઝંખે છે અને શોષણયુક્ત સમાજવ્યવસ્થાના સિપાહી છે તેઓ પોતપોતાની મર્યાદામાં ગાંધીનું કામ કરી રહ્યાં છે. એમની કનડગત કરનારું સત્તા-પ્રતિષ્ઠાન ગાંધીની સાર્ધ શતાબ્દીનાં શોરઉજવણાં પછી અને છતાં કાલચક્રની કસોટીએ ગુનેગાર ઠર્યા વિના રહેવાનું નથી.

કાશ, ગાંધીનું એકસો એકાવનમું આ પાયાની સમજ સાથે સંકેલાઈ શકતે!

સપ્ટેમ્બર ૨૮, ૨૦૨૦     

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 01-02

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ સાથેનું મારું ભાવાત્મક સંધાન સંભારું છું ત્યારે માનસપટ પર ઊભરતી પહેલી છબી ૧૯૫૫માં ગોવર્ધનરામના શતાબ્દીવર્ષે નડિયાદમાં મળેલી પરિષદના અહેવાલોએ ઝિલાયેલી છે. કાલિદાસની સર્ગશક્તિ હોય મારી કને તો સિંહના દાંત ગણવા કરતા શિશુ ભરત શું નાટ્યચિત્ર આલેખું, પણ હમણાં તો એટલું જ કહું કે કનૈયાલાલ મુનશીની એકચક્રી પકડ સામે સંસ્થામાં લોકશાહી ખુલ્લાશ વાસ્તે પડકાર – મુદ્રામાં ઉમાશંકર જાણે કે અવિધિસરના મેન ઑફ ધ મૅચ રૂપે સૌ સમક્ષ આવ્યા હતા.

અલબત્ત, પરિષદ સાથેનું પહેલું પ્રત્યક્ષ સંધાન તો તે પછી નવા બંધારણને ધોરણે અમદાવાદમાં કાકા કાલેલકરની અધ્યક્ષતામાં મળેલા યશસ્વી અધિવેશન વેળાનું. તે પછી નાનાવિધ સત્ર ને સભામાં સામેલ થવાનું કદાપિ છૂટ્યું નથી – ને છેલ્લા ત્રણ દાયકાથી તો મધ્યસ્થ સમિતિ, કારોબારી, પ્રકાશનમંત્રી, મહામંત્રી (વહીવટી મંત્રી), ઉપપ્રમુખ સહિતને હોદ્દે જવાબદારી સંભાળવાનું બન્યું છે, તો વિભાગીય અધ્યક્ષ તરીકે નિર્વહણ કરવાનું પણ બન્યું છે. ઉશનસ્‌, જયન્ત પાઠક, રઘુવીર ચૌધરી, બકુલ ત્રિપાઠી, નિરંજન ભગત, ધીરુબહેન પટેલ, ધીરુ પરીખ, ચંદ્રકાન્ત ટોપીવાળા, સિતાંશુ યશશ્ચંદ્ર આદિ પ્રમુખોના કાળમાં યથાસંભવ સહભાગી થવાનું સહજ ક્રમે થતું રહ્યું છે. આમાં જે સીમાચિહ્નો બની આવ્યાં તેમાં જો હું યશભાગી હોઉં તો સહિયારી જવાબદારીને ધોરણે મારે હિસ્સે મર્યાદાઓ પણ બેલાશક હોય જ. છેલ્લાં દસપંદર વરસમાંથી નમૂના દાખલ બે ઉલ્લેખો કરું તો નારાયણ દેસાઈના પરિષદપ્રવેશમાં અને સ્વાયત્તતાને મુદ્દે સ્ટૅન્ડ બાબતે મેં કંઈક ઠીક ભૂમિકા ભજવી છે.

રણજિતરામનું અસ્મિતાસ્વપ્ન, નટરાજની પેઠે અંગાંગ ઉત્સ્ફૂર્ત ચૈતન્યે પલટાતા સમયમાં ઉત્તરોત્તર શોધનવર્ધનપૂર્વક ચરિતાર્થ થતું રહે એ માટે કોઈ પણ સહૃદય અક્ષરકર્મીને સહજ એમ મારી રીતેભાતે મથતો રહ્યો છું. આજની તારીખે ગુજરાતના અક્ષરજીવન અને જાહેરજીવનના સાર્થક પારસ્પર્યની સંગમભૂમિએ ઊભી જે સમજવાનું છે તે એ કે સાહિત્ય પરિષદ કોઈ હી ઑલ્સો રેન જેવી ઇત્યાદિ પ્રકારની સંસ્થા નથી, પણ નીરક્ષરવિવેકપૂર્વક નરવાનક્કુર અવાજ અને નીરમ ને નેજાશી એની કાર્યભૂમિકા છે.

પરિષદનું આ પ્રજાસૂય, રિપીટ, પ્રજાસૂય દાયિત્વ, આંતરબાહ્ય સ્વાયત્તતા અને શુચિતાની આ જે જદ્દોજહદ, એમાં કંઈક અગ્રભાગી-કંઈક સહભાગી થવાની આ દાયકાઓમાં મારી કોશિશ રહી છે અને એના અનુસંધાનમાં મારી ઉમેદવારી છે, એમ હું સમજું છું.

૧૯૬૮-૬૯માં ‘વિશ્વમાનવ’ની સંપાદકીય જવાબદારી સ્વીકારી, ૧૯૭૧માં ‘જ્ઞાનગંગોત્રી ગ્રંથશ્રેણી’ સાથે સંકળાયો તે પછી વિધિવત્‌ અધ્યાપન સહજ ક્રમે છૂટતું ગયું અને જાહેરજીવનલક્ષી લોકશિક્ષણને અગ્રતા મળતી ગઈ. કટોકટીના કારાવાસ પછી બહાર આવી સહજક્રમે એના જ અગ્રસંધાન રૂપે ‘જનસત્તા-લોકસત્તા’ અખબારોમાં વરિષ્ઠ તંત્રી તરેહની ભૂમિકા સંભાળવાનું બન્યું, તો ‘દિવ્ય ભાસ્કર’ના આરંભકાળે સંપાદકીય સલાહકાર પણ રહ્યો. ‘અખંડ આનંદ’ના દ્વિજ અવતારમાં નિમિત્ત બન્યો તો એપ્રિલ ૧૯૯૨થી ‘નિરીક્ષક’નું દાયિત્વ પણ (હવે તો રજતવર્ષો વટીને) સંભાળું છું.

સંપાદકીય કામગીરી દરમિયાન લખવાનું અને ગ્રંથસ્થ કરવાનું પરસ્પર વ્યસ્ત સંબંધમાં રહ્યું છે. પાંત્રીસેક વરસ પર દિલીપ ચંદુલાલ, ડંકેશ ઓઝા અને ચંદુ મહેરિયાએ ત્યાં સુધી લખાયેલા લેખોમાંથી સ્થાયી મૂલ્યવત્તા ધરાવતા ‘વ્યક્તિ અને વિચાર’ તરીકેના ત્રણેક ગ્રંથોની સામગ્રી તારવી આપી હતી. હમણાં પાંચ-સાત વરસ પર ઉર્વીર્શી કોઠારી ને ચંદુ મહેરિયાએ તે પછીના વિપુલ લેખરાશિમાં સહેજે ત્રણ ગ્રંથો જેટલી પસંદગીલાયક સામગ્રી જોઈ હતી. દસ વરસમાં જે કેટલીક વ્યાખ્યાનમાળાઓ થઈ, જેમ કે ‘ટૉલ્સ્ટોયથી ગાંધી’, ‘સ્વતંત્ર પ્રકૃતિ તમામ-એક માનવી જ કાં ગુલામ’, ‘ત્યાં દૂરથી મંગલ શબ્દ આવતો’, ‘સ્વર્ગમાં બાકી કશી યારો જો નવજવાં’, ‘ભારતવર્ષની સ્વરાજસાધના’, એ પ્રત્યેક સ્વતંત્ર પુસ્તક પેઠે સામગ્રીસમ્પન્ન છે. આ એક નાનીશી તપસીલ.

તેમ છતાં, આજની તારીખે મારું કથયિત્વ બલકે પ્રતિપાદન એ છે કે પ્રજાકીય સંસ્થારૂપે પરિષદની એક ચોક્કસ કાર્યભૂમિકા છે અને એને અંગે ન તો મેદાન છોડી શકાય, ન તો હાથ ઊંચા કરી દઈ શકાય. અને વાતનો બંધ વાળું તે પૂર્વે રવીન્દ્રનાથના ‘પ્રાંતિક’ના વાર્તિક રૂપે ઉમાશંકરનું એ ટિપ્પણ સંભારું કે શ્વાસ છે ત્યાં સુધી હિસાબ આપવો રહે છે … ગોવર્ધનરામના સાક્ષરજીવનની નવ્ય આવૃત્તિ જાણે !

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 સપ્ટેમ્બર 2020; પૃ. 09