વર્ગ–વર્ણ

નવ –સીમાંકન અને જાતિગત જનગણના 

મહિલા આરક્ષણથી માંડીને ઉત્તર–દક્ષિણ સંતુલન તેમ જ નાતજાતકોમની રાજનીતિને વિષમતા નિર્મૂલનપૂર્વક નાગરિક ભૂમિકાએ ચડાવી આગળ વધવાનો સ્વરાજસંકલ્પ સાદ દે છે.

પ્રકાશ ન. શાહ

છેક અંગ્રેજ વારાથી, 1881થી આપણે ત્યાં જનગણના(સેન્સસ)ની પ્રણાલિકા રહી છે. વચમાં થોડો વખત એ સ્થગિત રહી હતી. 2002માં વાજપેયી સરકારે 84મા બંધારણીય સુધારાને સહારે એમાં મુદ્દત પાડી હતી. હવે આવતા વરસથી એ પ્રક્રિયા ફેર હાથ ધરાય એવા આધારભૂત સંકેત સાંપડે છે.

આપણે ત્યાં લોકસભાની બેઠકો માટેની સીમાંકન પ્રક્રિયા એકાધિક ચૂંટણીઓ સારુ જે બાબતો લક્ષમાં લેવાય છે તેમાંથી એક મહત્ત્વની બાબત સ્વાભાવિક જ વસ્તીની પ્રમાણ હોય છે. દેખીતી વાત છે કે નિયમિત જનગણના વગર સીમાંકન પ્રક્રિયામાંયે સ્થગિતતા તો આવી જ જાય.

આ વખતે જનગણના સંદર્ભે કેટલાંક તકાજા કહો તો તકાજા અને પડકાર કહો તો પડકાર બરાબરના સામે આવી ઊભા છે. એક પ્રશ્ન, જેમ કે, મહિલા આરક્ષણનો છે. રાજ્યની વિધાનસભાઓમાં અને દેશની લોકસભામાં તેત્રીસ ટકાને ધોરણે મહિલા આરક્ષણનો અમલ હવેથી કરવાનો છે. એક વાર નવેસર જનગણના થઈ જાય અન નવસીમાંકન હાથ ધરાય તે પછી તેત્રીસ ટકા મહિલા આરક્ષણની જોગવાઈને અમલી ન જામો પહોંરાવવામાં આવી શકે તે દેખીતું છે.

આ કામ સાવ સહેલું નથી તો છેક અઘરું પણ નથી. પરંતુ, ખરેખર તો બે મોટા કોઠા ભેદવાના છે. એક કોઠો બેઠક સંખ્યાને ધોરણે સીમાંકન નિર્ધારિત કરવાનો છે. દક્ષિણનાં રાજ્યમાંથી જે અવાજો ઊઠ્યા છે તે આ સંદર્ભમાં સવિશેષ ચિંત્ય છે. તામિલનાડુના સ્તાલિન કે બીજા વસ્તી વધારવાની ઝુંબેશ સારુ હાકલ કરતા સંભળાય છે તે નોંધ્યું તમે? વસ્તીવર્ધન ઝુંબેશમાં જરૂર એક નાટ્યાત્મક અપીલ રહેલી છે. એની પાછળ તર્ક (બલકે મનોવિજ્ઞાન) એ છે કે વસ્તીને ધોરણે મતવિસ્તારો નિર્ધારિત થાય છે એ સંજોગોમાં ઉત્તર ભારતની સંભવિત બેઠક સંખ્યા સામે દક્ષિણ ભારતની સંભવિત બેઠક સંખ્યા સ્વાભાવિક જ ઓછી થઈ જાય. કુટુંબકલ્યાણ કાર્યક્રમ ઉત્તરને મુકાબલે દક્ષિણનાં રાજ્યોએ અસરકારક રીતે હાથ ધર્યો અને સફળતા મેળવી, એ જાણે કે કોઈ દંડ લાયક પ્રવૃત્તિ ન હોય!

જેમ વસ્તીનો કોઠો ભેદવાનો છે તેમ બીજો જે એક કોઠો ભેદવો રહે છે તે જાતીય જનગણનાનો છે. લોકસભાની છેલ્લી ચૂંટણીમાં આ મુદ્દો, જેમ એકંદર બંધારણનો પણ, ખાસો ઉછળેલ છે. વિષમતા નિર્મૂલનની બાબત આપણા પ્રજાસત્તાક સ્વરાજ સારુ એક મહત્ત્વની બાબત નિઃશંક છે. વધતાં અબજોપતિઓ સામે એ એક દુર્દૈવ વાસ્તવરૂપે આપણાં અમૃત વર્ષોને ડારે પડકારે છે. બને કે કોઈને કદાચ કૂડ પણ લાગે એ રીતે કઈ નાતજાતના પ્રમાણમાં કેટલા અધિકારીઓ અગર ધનિકો કે બીજા લાભાર્થી છે એવા પ્રશ્નો ઊઠતા રહ્યા છે. ઉદ્યોગીકરણ પછીની દુનિયાનું વર્ગવાસ્તવ એક વાત છે અને આપણું પરંપરાગત વર્ણવાસ્તવ વળી બીજી વાત છે. જેમ વર્ગીય વિપન્નતા તેમ વર્ણગત વિષમતા પણ એક વાસ્તવિકતા છે. જાતીય જનગણનાનો આશય આ વાસ્તવિકતા પકડી વિકાસ તે ધોરણે ઝમે એવી આયોજનાનો છે.

જેમ ઓછીવત્તી વસ્તીને ધોરણે સીમાંકનના સવાલમાં ઉત્તર વિ. દક્ષિણની રાજનીતિનો ભય છુપાયેલો છે તેમ જાતિગત જનગણનાના સવાલ સાથે આપણી નાતજાતની રાજનીતિનાંયે લટિયાજટિયા ગુંથાયેલા ગુંચવાયેલ છે. આ એક એવી ભરીબંદૂક વાત છે જે અત્યાર સુધીની રાજનીતિની સિકલ વળી એક વાર ફેરવી શકે. હિંદુત્વ રાજનીતિ સામે સામાજિક રાજનીતિનો એક દોર હતો. મંદિર અને મંડલ સામસામાં મુકાયાં એનો ઉત્તર ભા.જ.પે. મંદિરમંડલ સાયુજ્યની રાજનીતિથી આપ્યો. લાલુ, મુલાયત, માયાવતી ઝળક્યાં તે પછીની આ ઘટના હતી. હવે આજે મંદિરમંડલવિકાસ વ્યૂહે કેવળ સર્વસામાન્ય અભિગમે નહીં અટકતાં જાતિગત જનગણનાને ધોરણે વિકાસથી વંચિત વર્ગ-વર્ણનો હિસાબ આપવો રહે અને એનું સમાધાન શોધવું રહે.

લોકસભાના પરિણામ સાથે કાઁગ્રેસને નવજીવન અનુભવતું હશે પણ સ્વરાજયાત્રામાં અને પ્રજાસત્તાક વર્ષોમાં આપણા નાતજાતગ્રસ્ત ને કોમવિભક્ત સમાજને નાગરિકતાની સીડી ચડાવવામાં જે ન્યૂનતા રહી એની ક્ષતિપૂર્તિનો એક પડકાર લઈને જનગણનાનો નવો તબક્કો આવે છે.

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 30 ઑક્ટોબર 2024

તવારીખની તેજછાયા

જન્મ : 31-10-1875 – મૃત્યુ : 15-12-1950

1975માં એકવાર અનાયાસ જ પ્રકાશવીર શાસ્ત્રીને મળવાનું થઈ ગયું. પ્રહલાદભાઈ પટેલ – આપણા પ્રહલાદનગરવાળા. એમને ત્યાં. જનતા મોરચાની પ્રચાર જવાબદારી ભોગીલાલ ગાંધી અને મારી હતી, ભાઈદાસભાઈ પરીખ તો તત્રલુપ્તા સરસ્વતીની જેમ સાથે જ હોય. પ્રચાર સાહિત્યમાં ચિત્રકારની પીંછી પાયાની જરૂરત. રજની વ્યાસ સહાયમાં સાક્ષાત. પ્રહલાદભાઈને પ્રેસલાઇનનો પરિચય એટલે એમનુંયે અનૌપચારિક સંધાન.

આવતીકાલે સરદાર જયંતી છે એ નિમિત્તે લગરીક તવારીખવાળી કરવા સારું કલમ ઉપાડી ત્યાં પ્રકાશવીર ચિત્તમાં દોડી આવ્યા, કેમ કે આર્યસમાજી પૃષ્ઠભૂવાળા આ જનસંઘ સાંસદે ત્યારે દિલ્હીમાં વરસોવરસ સરદાર જયંતી મોટે પાયે ઊજવવાનો સિલસિલો શરૂ કર્યો હતો. રાષ્ટ્રીય સ્તરની પ્રતિભાઓને એ અવસરે નિમંત્રણ આપતા અને સરદારના સંકીર્તનનો સમો એમ બંધાતો આવતો. નેહરુના કાળમાં ઉત્તરોત્તર સરદાર સ્મૃતિ કંઈક બાજુએ રહી ગઈ એવી લાગણીવશ એમનો આ ઉપક્રમ હતો. 

વાત પણ સાચી કે એક તબક્કો કાઁગ્રેસને પક્ષે સરદારને ભૂલવાનો (‘ડિસ્ યુઝ’નો) આવી ગયો જેમ હમણેનાં વરસો ભા.જ.પ. આદિને પક્ષે એમને સંદર્ભ બહાર ઉછાળવાનો, કહો કે એમના ‘મિસ્ યુઝ’નો છે.

પ્રકાશવીરે વાતવાતમાં કહ્યું કે એક વાર અમે રાજાજીને (ભારતના પ્રથમ હિંદી ગવર્નર જનરલ ચક્રવર્તી રાજગોપાલાચારીને) નિમંત્ર્યા હતા. એ સરસ બોલ્યા કે વડા પ્રધાન સરદાર અને વિદેશ મંત્રી જવાહર એ એક રૂડી રચના હોત. પણ પછી એમણે એક એવી વિગત ઉમેરી કે સરદારના મહિમા મંડનની (પ્રકાશન્તરે એમને નેહરુથી ઊંચા ચિત્રિત કરવાની) અમારી ગણતરી ભોંઠી પડી. રાજાજીએ કહ્યું કે ભાગલા માટે ગાંધી કે નેહરુની એક પ્રકારની નિર્બળતા(અગર વેગળી ભૂમિકા)નો મુદ્દો ઉછાળાય છે, પણ વ્યાપક લોકમાનસ એ વિગતથી લગભગ અણજાણ જેવું છે કે વચગાળામાં લીગ સાથે સરકાર ચલાવ્યા પછી સરદાર એ તારણ પર પહોંચ્યા હતા કે ભાગલા અનિવાર્ય છે. કાઁગ્રેસને પક્ષે આ દિશામાં નિર્ણાયક પહેલ સરદારની હતી.

સરદાર અને જવાહરને સામસામે મૂકવાની અને એ રીતે ગાંધી-નેહરુ-પટેલની સ્વરાજત્રિપુટી સહિતની નક્ષત્રમાળામાં સર્જેલી એકંદરમતી તેમ ભરપડકારે સ્વરાજ સુવાણની સ્થિતિ માટેની ભૂમિકાના કંઈક અવમૂલ્યનની કોશિશ એ એક ધીખતો ધંધો રહેલ છે.

ગમે તેમ પણ, સરદારના ખાસ તરેહના ચાહકો અને એવા જ ખાસ તરેહના ટીકાકારો, બેઉ છાવણીઓમાં નિરામયતા પ્રસરાવવા સારુ એક દાખલો બસ થઈ પડશે. વલ્લભભાઈ 1950ના ડિસેમ્બરની 15મીએ ગયા. તે પછીનાં અઠવાડિયાંમાં પુનામાં હિંદુ મહાસભાનું અધિવેશન મળ્યું ત્યારે સરદારના નિધન બદલ ખેદ પ્રગટ કરતો ઠરાવ લાંબી રકઝક પછી ઉડાડી મૂકવામાં આવ્યો હતો!

(‘સંસ્કૃતિ’માં ઉમાશંકરે ટિપ્પણી કરી હતી – સરદાર કોમવાદી હતા એ ખ્યાલને પાયામાંથી ઉખાડી દેનાર આથી વધુ સારો પુરાવો બીજો શો મળી શકત?’)

સરદારે મુંબઈમાં દેહ મૂક્યાના સમાચાર આવ્યા ત્યારે લોકસભામાં એ સમાચાર આપતા જવાહરલાલે શું કહ્યું હતું, સાંભળો :

‘એ એક વિરાટની વાર્તા છે. દેશ આખો એ જાણે છે અને ઇતિહાસ પાનાંનાં પાનાં ભરીને દર્જ કરશે કે એ નવભારતના નિર્માતા હતા – અને બીજું પણ કહેશે. પણ આ ગૃહમાંનાં આપણામાંના ઘણાને તો એમને સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામનાં દળોના એક મહાન કપ્તાન તરીકે યાદ કરશે અને જેના પર અચૂક ભરોસો મૂકી શકાય એવી નક્કર સલાહ – પછી એ મુશ્કેલીઓનો કાળ હોય કે વિજયની ક્ષણો – આપનાર તરીકે સંભારશે. જ્યારે પણ આપણે મુશ્કેલીમાં હોઈએ, આપણાં હાલંડોલં હૈયાને હામ સંપડાવનાર તરીકે એ સંભારાશે.’

નેહરુ ગૃહમાં તો બોલી શક્યા પણ અંતિમ યાત્રામાં જોડાવા મુંબઈ પહોંચ્યા ત્યાં એવા ડૂસકે ચડ્યા હતા કે કંઈ બોલી જ શક્યા નહોતા.

સાધારણપણે આપણે વલ્લભભાઈને દેશી રિયાસતોના વિલીનીકરણ માટે યાદ કરતા હોઈએ છીએ અને એ ખરેખર જ એક અસાધારણ કામ હતું. પણ એ જ મહિનાઓમાં એમણે વહીવટીતંત્રને જડબેસલાક કાર્યક્ષમપણે ગોઠવ્યું હતું તો એ બ્રિટિશરાજની સરજત, પણ એને આશ્વસ્ત કરી એમણે સાથે લીધું અને સ્વતંત્રતાનું દૃઢીકરણ કર્યું.

પણ સરદાર એ ઓળખ એમને મળી તો બારડોલીના કિસાનોની લડત સાથે. આ લડત તો ગઈ સદીનો ત્રીજો દાયકો ઊતરતે લડાઈ હતી. ત્રીજો દાયકો બેસતે 1922માં વઢવાણમાં મળેલી અંત્યજ પરિષદ, વસ્તુતઃ એમના નેતૃત્વને વ્યક્તિત્વના પૂરા ઉઘાડની રીતે એક કટ ઑફ લાઈન છે.

પરિષદમાં ભાગ લેવા એ પહોંચ્યા ત્યારે એમણે જોયું કે દલિત ભાઈબહેનોને અલાયદા બેસાડ્યાં હતાં. તરત વલ્લભભાઈએ પોતાની બેઠક એમની વચ્ચે લીધી. દરબાર ગોપાળદાસ અને ભક્તિબા સાથે હતાં. તેમણે પણ એમ જ કર્યું … સંદેશો પહોંચી ગયો!

આ જ ત્રીજો દાયકો રવિશંકર મહારાજે ખેડા જિલ્લામાં પાટણવાડિયાઓને સારુ રોજિંદી જિંદગીમાં સાધેલ સુવાણનો પણ હતો. ‘માણસાઈના દીવા’માં મેઘાણીએ એનાં સરસ ચિત્રો ઝીલ્યાં છે. મહારાજ પાછળનું મૂંગું પીઠબળ અલબત્ત વલ્લભભાઈનું હતું.

લોકશાહીમાં સરદાર થવું એ નકરી ક્ષાત્રવટ અગર મુત્સદ્દીપણાનો મામલો નથી. છેલ્લા છેલ્લા માણસ સાથે તમે જોડાઈ શકો છો? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપીએ ત્યારે સમજાય કે ખેડૂતપુત્ર વલ્લ્ભભાઈને ઉમરાવપુત્ર બિસ્માર્ક સાથે સરખાવવું કેમ અણસમજભર્યું છે.

વિષય જો કે અખંડ દર્શનનો છે, પણ આ થોડુંકેક ભલે ખંડ દર્શન પણ અહીં એ આશા અપેક્ષાએ કે ગાંધી-નેહરુ-પટેલની સ્વરાજત્રિપુટીની રીતે તેમ સરદારની પોતાની પ્રતિભાની રીતે આપણે એમને ઓળખીએ. મિસ્ યુઝ અને ડિસ્ યુઝની રાજનીતિ લાગી જવાનો પડકાર આ તો છે.   

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 30 ઑક્ટોબર 2024

બિનસાંપ્રદાયિકતા, સુપ્રીમ ટિપ્પણી 

આમુખ સિવાય બંધારણમાં ક્યાં ય બિનસાંપ્રદાયિકતા અને સમાજવાદનો નામજોગ ઉલ્લેખ નથી, પણ બેઉ જુદી જુદી કલમજોગવાઈઓમાંથી ફોર્યાં કરે છે

પ્રકાશ ન. શાહ

બંધારણના આમુખમાંથી બિનસાંપ્રદાયિકતા (સેક્યુલરિઝમ) અને સમાજવાદ (સોશલિઝમ) એ બે સંજ્ઞાઓ પડતી મૂકવાની સુબ્રમણ્યમ સ્વામી અને બીજાઓની યાચિકાઓ સર્વોચ્ચ અદાલતે નકારી કાઢી છે તે ખરું જોતાં આપણે સારુ એક અચ્છો સહવિચાર અવસર લઈને આવતી બીના છે. 

કંઈક વાજપેયીના શાસનકાળમાંથી, સવિશેષ અલબત્ત ન.મો. કાર્યકાળમાં બિનસાંપ્રદાયિકતા બાબતે ઊહાપોહનું વલણ, ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં વિરોધસૂરની રીતે રહ્યું છે. હમણાં થોડા વખત પર રાજ્યપાલ રવિએ પણ તે એક ભારતીય નહીં પરંતુ પશ્ચિમી વિભાવના હોવાની તરજ પર બહસ છેડવાની કોશિશ કરી જ હતી. 

રાજ્યપાલ રવિ અને સુબ્રમણ્યમ સ્વામીની એક દલીલ જો કે એ રહી છે કે આમુખમાં બેતાલીસમાં સુધારા થકી બિનસાંપ્રદાયિકતા ને સમાજવાદ સંજ્ઞાઓ દાખલ કરાઈ હતી. 1976ના કટોકટી-રાજના વારામાં આ બન્યું હતું. એ સંદર્ભ પણ લક્ષમાં રાખવો જોઈએ એવું પણ એમનું કહેવું હતું અને છે. વાત સાચી કે આમુખમાં તે જે કાળે દાખલ કરાયાં એને  ઇતિહાસની રીતે એક વણછો જરૂર લાગ્યો છે. પણ બંધારણ ઘડતરની ચર્ચાઓ અને તેના એકંદર અમલનો સહેજે સાત-આઠ દાયકાનો આખો ગાળો લક્ષમાં લઈએ તો બિનસાંપ્રદાયિકતા બધો વખત એક સ્વીકાર્ય મૂલ્ય રહેલ છે, અને જનતા પક્ષમાંથી છૂટા થયા પછી ભા.જ.પે. પણ પોતાની મૂળભૂત નિષ્ઠાઓમાં હકારાત્મક (પોઝિટિવ) એ વિશેષણ ઉમેરીને બિનસાંપ્રદાયિકતાવાદનો સ્વીકાર નથી કર્યો એવું નહીં કહી શકાય. 

એક રસપ્રદ ને વિચારણીય મુદ્દો કદાચ એ છે કે બંધારણમાં ક્યાં ય બિનસાંપ્રદાયિકતા ને સમાજવાદનો નામ જોગ કલમી ઉલ્લેખ નથી. પણ જે નાનાવિધ બંધારણીય જોગવાઈઓ છે, ગૃહમાંથી ઘડતરકાળની ચર્ચાઓ છે, તે બધાં વાટે નેહરુ-આંબેડકર પર્વના વારાથી બંને સંજ્ઞાઓ વણલખી પણ સતત ફોરતી રહી છે. બોમ્માઈ ચુકાદામાં હમણેની ટિપ્પણી હો, બધો વખત જ્યારે પણ બિનસાંપ્રદાયિકતાનો પ્રશ્ન ઊઠ્યો એને બંધારણના મૂળભૂત માળખાના અંગભૂત તરીકે નિર્વિવાદ સ્વીકૃતિ મળી રહી છે. 

બંધારણ સભાએ આંબેડકરથી માંડી નેહરુ ને બીજાઓ સહિતની સક્રિય-સતર્ક સામેલગીરીપૂર્વક નામજોગ ઉલ્લેખ ટાળ્યો એમાં એ બુનિયાદી સમજ કામ કરી ગઈ છે કે જે અર્થમાં ને જે સંદર્ભમાં પશ્ચિમે બિનસાંપ્રદાયિકતાની વાત કરી – એમાં ય ખાસ તો ફ્રેન્ચ બંધારણના ઉજાસમાં – તે આપણી પ્રણાલિકામાં બેસતું નથી. સોવિયેત બંધારણે જેમ ધર્મવિરોધી ભૂમિકા લીધી હતી કે બ્રિટન આદિ અન્ય યુરોપીય મુલકોમાં રાજ્ય અને ધર્મતંત્ર (ચર્ચ) વચ્ચેના સંબંધનો સવાલ છે તે પ્રશ્ન આપણે ત્યાં નથી.

આપણે સ્વરાજ સુધી પહોંચતાં વિભાજનની હદે જે યંત્રણાનો ભોગ બન્યા એને કારણે ધરમમજહબ આધારિત રાષ્ટ્રની વ્યાખ્યા એક સતત ચિંતા ને નિસબતની બાબત રહી છે. બંધારણના ઘડવૈયાઓએ, કહો કે, સ્થાપક પિતાઓએ એની ખાસ કાળજી લીધી છે. હિંદુરાષ્ટ્રનો ખયાલ, આપણા આ બંધારણીય અભિગમ સાથે છત્રીસનો સંબંધ ધરાવતો અનુભવાતો રહ્યો છે. આ ખયાલને ચોક્કસ જ એક અસુખ છે જે તેને અને દેશને પજવ્યા કરે છે. 

એક કાળે જેમ હિંદુ ધર્મ, અમારામાં સરકારી દખલ નહીં તે ધોરણે રૂઢિદાસ્યનું વલણ દાખવતો હતો તેમ આજે કેટલાંક ઇસ્લામી વર્તુળોમાંથીયે અનુભવાતો રહે છે. આનો ઉગાર હિંદુત્વની જોહાકીના રાજકારણમાં નથી પણ બંધારણીય ભૂમિકાને ધોરણે કામ લેવામાં છે. જોહાકી જે વમળો ને પ્રત્યાઘાત જગવે છે તે સ્વસ્થ રાષ્ટ્રવાદના હિતમાં મુદ્દલ નથી. તેમ, મજહબને નામે રૂઢિદાસ્યનો પુરસ્કાર ન તો, સ્વસ્થ ધર્મભાવનાની તરફેણમાં છે, ન તો નવયુગી નાગરિક ભાવનાની તરફેણમાં.

સર્વોચ્ચ અદાલતની ખંડપીઠે એની તાજી ટિપ્પણીમાં કહ્યું છે તેમ નવા સમાજની દિશામાં જવા સારુ બંધુત્વ અને સમાનતાલક્ષી જે જોગવાઈઓ બંધારણની કલમોમાં છે એમાંથી બિનસાંપ્રદાયિકતા અને સમાજવાદનાં મૂલ્યો સર્વે છે. વાત સાચી કે સમાજવાદની વ્યાખ્યા પરિવર્તન પામતી રહી છે. પણ સમાન અવસરો અને વિષમતા નિર્મૂલન એ બે પાયાનાં મૂલ્યો હતાં, છે અને રહેશે. લઘુમતીવાદ અને બહુમતીવાદ બેઉની આરપાર જતો આ મુદ્દો છે.

Editor: nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘પરિપ્રેક્ષ્ય’, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 23 ઑક્ટોબર 2024