તું ય જન્મોથી ખલાસી છે,
વ્હાણ તારું ચિર પ્રવાસી છે.

નાંખ વેળા પર ઉલાળીને,
શી ખુશી ને શી ઉદાસી છે.

ભોંયમાં ઊગી ગયા ભાલા,
પગ તળે ચાંપી કપાસી છે.

હોય પૂનમનો દહાડો પણ,
કેટલી સૂની અગાસી છે.

મૂળિયાં બટકી ગયાં એની,
પાંદડે પીડા તરાશી છે.

e.mail : daveparesh1959@gmail.com

ગુજરાતી સાહિત્યમાં ધીરુ પરીખ સર્જક હોવાની સાથે સતેજ અને નિષ્પક્ષ સંપાદક તરીકે પણ જાણીતા છે. કવિતા એમનો પ્રાણવાયુ છે, જેના થકી આજે ‘બુધસભા’ ધબકે છે. “કુમાર”ના પુનઃજન્મ અને “કવિલોક”ના સાતત્ય માટે ધીરુ પરીખે માતબર કામ કર્યું છે. આ સામાયિકો ધીરુભાઈના કારણે આજે આગવી ઊંચાઈને આંબી શક્યા છે. મૂળે માસ્તરનો જીવ એટલે જીવનયાત્રામાં શીખતા જવાનો અને શીખવાડતા જવાનો તેમનો સ્વભાવ. કાવ્યસર્જનમાં ધીરુભાઈએ હાઈકુ, છપ્પા કે વનવેલી છંદમાં રચેલાં ગદ્યકાવ્યોએ અનેરી પહેલ કરી છે. ધીરુભાઈના આઠ કાવ્યસંગ્રહ, જેમાં ‘ઉઘાડ’, ‘અંગ પચીસી’, ‘આગિયો’, ‘રેલ્વે સ્ટેશન અને ટ્રેઈન’ નોંધપાત્ર છે. ગીતોનો સંગ્રહ ‘હરિ ચડ્યા અડફેટે’ નામે પ્રસિદ્ધ કર્યો. ધીરુ પરીખના બે વાર્તાસંગ્રહ ‘કંટકની ખુશબો’ (૧૯૬૪) અને ‘પરાજીત વિજય’ (૨૦૦૧) પ્રકાશિત થયા છે. ‘હવે અમારા નખ વધે છે’ નામે એકાંકી સંગ્રહ છે. તો ‘કાળમાં કોર્યા નામ’ (૧૯૭૭) અને ‘સમય રેત પર પગલાં’ (૨૦૦૧) નામે જીવનચરિત્રના સંગ્રહો પ્રકાશિત કર્યા છે. આ સાથે ધીરુભાઈએ ૧૮ વિવેચન સંગ્રહો આપણને આપ્યા છે. ધીરુભાઈ આજે ‘ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ’માં પસંદગી પામેલા પ્રમુખ તરીકે સેવા આપે છે. ધીરુભાઈને કુમાર ચંદ્રક, જયંત પાઠક ચંદ્રક, પ્રેમચંદ સુવર્ણ ચંદ્રક, રણજીતરામ સુવર્ણચંદ્રક સહિત ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીના પુરસ્કાર પ્રાપ્ત થયેલા છે. “કુમાર” સામાયિકને ડિજિટલાઈઝ્ડ કરીને તેઓએ સાહિત્યની મોટી સેવા કરી છે. સાવ સરળ સ્વભાવના ધીરુભાઈ સર્જક, વિવેચક, સંપાદક તરીકેની ત્રેવડી ભૂમિકા સહજ રીતે ભજવે છે. તેમની સાથે થયેલો સંવાદ …

આપણી ત્યાં અધ્યાપકો સાહિત્યકારો બનતા હોય છે. આ માટે કોઈ વિશેષ કારણ?

ભાષા ભણાવતા અધ્યાપકો પાસે ભાષાની સજ્જતા હોય છે. અધ્યાપકોને સાહિત્ય વાંચતા કે ભણાવતા જે અનુભૂતિનો લાભ મળે છે, તે તેઓને સર્જન કરવા માટે પ્રેરે છે. એક તો ભાષા પ્રત્યેનો લગાવ અને બીજું પોતાનામાં રહેલી છૂપી સર્જનાત્મકતાનો સમન્વય થાય ત્યારે સર્જન થાય છે. આપણી ત્યાં નિરંજન ભગત અંગ્રેજી સાહિત્ય ભણાવતા અને ગુજરાતીમાં સર્જન કરતા, બકુલ ત્રિપાઠી પણ અધ્યાપક હતા અને ગુજરાતીમાં સર્જન કરતા. એસ. આર. ભટ્ટ સાહેબ અને રણધીર ઉપાધ્યાય પણ અધ્યાપન સાથે સંકળાયેલા હતા અને સાહિત્યકાર તરીકે જાણીતા બનેલા છે.

આપના સમયે મોટાભાગના સર્જકો પોતાનું ઉપનામ રાખતા. આપે કોઇ ઉપનામ કે તખલ્લુસ કેમ ધારણ ન કર્યું?

મને લાગે છે કે નામ છે તે યોગ્ય છે. મને તખલ્લુસની જરૂર નથી. શાળા અને કોલેજકાળથી હું લખુ છું, પણ મને મારું નામ બદલવામાં કોઈ અર્થ લાગતો નથી. આપણી ત્યાં તખ્ખલુસનો દોર હતો. ઉમાશંકર જોશીનું તખ્ખલુસ ‘વાસુકી’ હતું. ત્રિભુવનદાસ લુહાર પણ ‘સુંદરમ્’ નામથી લખતા. ક્યારેક લેખકને એમ થાય કે પોતાના લખાણનો કેવો પ્રતિભાવ આવશે, મારા નામનું શું થશે! ધૂમકેતુ કેવું સુંદર લખતા. આજે ધૂમકેતુ લોકોને યાદ છે, પણ તેમનું નામ ગૌરીશંકર ભૂલાઈ ગયું છે.

આપ પહેલેથી શિક્ષણ સાથે સંકળાયેલા હતા, ત્યાંથી લેખન-સંપાદન ક્ષેત્રે કેવી રીતે આવ્યા?

મારા પિતાજી તબીબ (ડૉકટર) હતા અને તેમની ઇચ્છા હું પણ તબીબ થાઉં તેવી હતી. એસ.એસ.સીમાં પાસ થયા પછી પિતાજીને એમ કે હું વિજ્ઞાનપ્રવાહમાં જઈ તબીબ બનીશ. પણ મેં કહ્યું કે, મને પહેલેથી લખવામાં અને સાહિત્યમાં રસ છે એટલે મેં આર્ટસમાં પ્રવેશ મેળવ્યો. એલ.ડી.આર્ટસમાં હું બી.એ થયો. એલ. ડી. આર્ટ્સ કોલેજનું વાતાવરણ શુદ્ધ અને શિક્ષણમય હતું. આ વાતાવરણમાં સર્જનાત્મકતાને ધક્કો મળે તેવું હતું. મને સર્જન કરવા માટેની પ્રેરણા અને ધક્કો અહીંથી જ મળ્યો. અહીં કોલેજકાળમાં મેં કાવ્યો અને વાર્તા લખ્યાં. બી. એ. ભણ્યાં પછી મેં ગુજરાત યુનિવર્સિટી ખાતે એમ. એ. કર્યું. ઉમાશંકર જોશી તેના વડા હતા. અમને ભણાવવા માટે અનંતરાય રાવળ, કે. કા. શાસ્ત્રી વિઝિટિંગ ફેકલ્ટી તરીકે આવતા. એમ. એ. થયા બાદ મને અધ્યાપક બનવાની ઇચ્છા હતી, પણ અમદાવાદ ખાતે બે જ કોલેજો હતી અને ત્યાં અધ્યાપક માટે કોઈ જગ્યા ન હતી. આ વાત છે ૧૯૫૮ની. પછી અમે મીઠાખળી પાસે આવેલી મંગલ વિદ્યાલય ખાતે શાળા છૂટ્યા બાદ ટ્યુશનના વર્ગો ચલાવ્યા. ચાર વર્ષ અમે ટ્યુશન વર્ગ ચલાવ્યા. ૧૯૬૪માં શહેરમાં નવી કોલેજો શરુ થવા લાગી. થલતેજ પાસે આવેલી માનવ મંદિર કોલેજમાં વિજ્ઞાન પ્રવાહનું શિક્ષણ અપાતું. તે સમયે વિજ્ઞાન પ્રવાહમાં ગુજરાતી વિષય ફરજિયાત હતો. એટલે ૧૯૬૪ની આસપાસ મેં ત્યાં ભણાવાનું શરૂ કર્યુ. અમારી કોલેજ ત્યાંથી શિફ્ટ થઈ અને સી.યુ. શાહ કોલેજમાં અસ્તિત્વમાં આવી. બે વર્ષ ત્યાં અધ્યાપક તરીકેની નોકરી કર્યા બાદ સુરેન્દ્રનગર ખાતે સી. યુ. શાહ કોલેજે ગર્લ્સ કોલેજ શરુ કરી અને શિક્ષકની જરૂર પડતા મને એક વર્ષ માટે ત્યાં મોકલ્યો. સુરેન્દ્રનગર ખાતે બે વર્ષ પ્રિન્સિપાલ તરીકે રહ્યો. ત્યાંથી પરત આવીને સી. યુ. શાહ કોલેજમાં ૧૯૭૭ સુધી અધ્યાપક તરીકે કાર્ય કર્યું. ૧૯૭૭માં ગુજરાત યુનિવર્સિટી ખાતે ભાષા ભવન ખાતે જોડાયો. ત્યાં મેં ૧૯૯૩ સુધી અધ્યાપક તરીકેની સેવા આપી. ત્યાં હું એમ. એ., એમ. ફીલ. અને પી. એચડી.ના વિદ્યાર્થીઓના વર્ગો લેતો હતો. આ અરસામાં “કુમાર” સામાયિક નોંધારૂ થતું ગયું. ૧૯૮૭માં “કુમાર” બંધ થઈ ગયું. “કુમાર” સામાયિક કુમાર કાર્યાલય પ્રાઈવેટ લિમિટેડ કંપની દ્વારા ચાલતું. તેના ડાઈરેક્ટરોમાં હીરાલાલ ભગવતી, બિહારીલાલ પોપટ અને હું પણ હતો. “કુમાર” બંધ થયા બાદ અનેક વાચક અને ગ્રાહકોના પત્રો આવવા લાગ્યા. મને ડાઈરેક્ટરોએ વિનંતી કરી કે જો તમે “કુમાર”ની જવાબદારી સ્વીકારો તો આપણે તેને ફરીથી શરુ કરીએ. આ અરસામાં હું ભાષાભવનમાં અધ્યાપક તરીકે નોકરી કરતો હતો. હું સાંજના પાંચ સુધી ભાષાભવન અને ત્યાંથી લાલબસમાં રાયપુર આવીને રોજ બે કલાક કુમાર કાર્યાલય ખાતે આવતો. આવશ્યક કાર્ય કરીને લખાણો ઘરે લઈને “કુમાર” સામાયિકના લેખો સંપાદિત કરતો. અમે “કુમાર”ને ફરીથી ૧૯૯૦ના જાન્યુઆરી મહિનાથી શરુ કર્યું. ત્યારથી હું તેનું તંત્રીપદ નિભાવું છુ. “કવિલોક”ની જવાબદારી “કુમાર”ના શીરે આવી. પછી તો “કુમાર” અને “કવિલોક”ની જવાબદારી મારા શીરે આવી.

‘આગિયા’ નામે આપે હાઇકુનો સંગ્રહ પ્રગટ કર્યો છે. હાઇકુનો કાવ્ય પ્રકાર આપને કેવી રીતે સ્પર્શી ગયો?

૧૯૬૬ પછી સ્નેહરશ્મિ જાપાનીસ કાવ્ય પ્રકાર હાઈકુને ગુજરાતીમાં લાવ્યા. મને પણ હાઈકુમાં રસ પડ્યો. મારા મતે હાઈકુ એ ચિત્રકાવ્ય છે. પણ લોકો એને મુક્તક સમજે છે. હાઈકુમાં ૧૭ શબ્દોનો સમન્વય છે. મારું એક હાઈકુ છે,

મૂછ હલાવે
વંદો, પાછળ સ્થિર
ગરોળી ટાપે

આ એક ચિત્ર છે. પણ તેમાં ગૂઢ અર્થ રહેલો છે કે સમાજમાં મૂછ ઉપર તાવ દેતા મનુષ્ય તારી પાછળ પણ મૃત્યુ ટાંપીને બેઠું છે. મેં મારા હાઈકુઓનો સંગ્રહ ‘આગિયા’ના નામે પ્રગટ કર્યો છે. કારણ કે અંધારામાં આગિયા ચમકીને બંધ થાય છે. મારા હાઈકુ “કુમાર” અને અન્ય પ્રકાશનોમાં પહેલાં પ્રગટ થયા અને તેને ‘આગિયા’ સંગ્રહમાં સમાવિષ્ટ કરેલા છે.

આપે ‘અંગ પચીસી’ નામે છપ્પા લખીને તેને પુનઃજીવિત કર્યા છે. કેવો અનુભવ રહ્યો?

‘અંગ પચીસી’ લખ્યું ત્યારે કહેવાતું કે અખો ફરીથી જીવિત થયો છે. મને થયું કે ભૂલાયેલું છપ્પાનું કાવ્ય સ્વરૂપ પુનઃજીવિત થયું છે તો કોઈ તેને આગળ વધારશે. ખેર, આવું કંઈ થયું નહીં. કારણ કે છપ્પા ત્રણ પંક્તિના કાવ્યમાં કહેવાની કળા છે. આમાં વ્યંગ આવે. જેમ અખાએ પોતાના સમાજની ખામીઓ પર કટાક્ષ કરીને છપ્પામાં ઉતારી છે તેવી રીતે હું જે સમાજમાં જીવું છું તે સમાજની ખામીઓને મારે વ્યંગ સાથે કહેવું હતું, એટલે મેં વિવિધ વ્યવસાયોને કેન્દ્રસ્થાને રાખીને છપ્પા રચ્યા છે, જેમાં શિક્ષણ, તબીબ, વકીલ જેવા વ્યવસાયની ખામી ઉપર વ્યંગ છે. કુલ ૨૫ છપ્પાઓ હોવાથી ‘અંગ પચીસી’ના નામે તે પ્રકાશિત કરેલ છે.

આપે નોંધપાત્ર ગદ્યકાવ્યો આપ્યા છે. કોઈ વિશેષ કારણ છે?

મારા કાવ્યો ગદ્યકાવ્યો નથી, પણ એ વનવેલી છંદમાં લખાયા છે, જેમાં ચાર-ચાર અક્ષરોનું બંધારણ છે. કેશવ હર્ષદ ધ્રુવે પણ વનવેલી છંદમાં કાવ્યોનું સર્જન કરેલું છે. આજે વનવેલી છંદનો ઉપયોગ થતો નથી. મારા બે કાવ્યસંગ્રહ વનવેલી છંદમાં પ્રગટ થયા છે. એક છે, ‘સ્ટેશન અને ટ્રેઈન’ બીજો સંગ્રહ છે, ‘શિખરે બેઠા છે સ્થિતપ્રજ્ઞ’.

ગીતોના સર્જનનો અનુભવ કેવો રહ્યો?

‘હરિ ચડ્યા અડફેટે’ નામે મારો ગીતસંગ્રહ છે. આ સંગ્રહમાં ખોટી ભક્તિ પર કટાક્ષ કરતાં ગીતો લખ્યાં છે. આ સંગ્રહમાં સાચો હરિ નહીં, સાચી ભક્તિ નહીં જેવી હકીકત પર કટાક્ષ કરાયો છે.

લખાણમાં શું મહત્ત્વનું છે-વિષય કે તેની અભિવ્યક્તિ?

સર્જકના મનમાં જે વિચાર આવે, ભાવ જન્મે કે જે સંવેદન ઊભું થાય તેની અભિવ્યક્તિ માટે યોગ્ય સ્વરૂપ પસંદ કરવું જોઈએ. હું આ બાબતે બહુ સભાન છું. જે વિચાર, ભાવ કે સંવેદનની તાકાત ૧૪ પંક્તિ સુધી વિસ્તરી શકે તેમ ના હોય તો તેને હું સોનેટમાં ખેંચતો નથી. હું મારી કવિતાની કળા બાબતે સાવધ છું. કવિતામાં તત્ત્વ અને તેનું ફોર્મ જળવાવું જોઈએ. કાવ્યમાં વિષય નહીં, પણ તેના અંદરના તત્ત્વની અભિવ્યક્તિ જ મહત્ત્વની છે. ભલે ને સર્જક રાધા-કૃષ્ણ વિષે કાવ્ય સર્જે કે આધુનિક વિષયોને પોતાના સર્જનમાં વણી લે. કાવ્યમાં મૂળ તત્ત્વ, ભાવ કે સંવેદનાની સાથે તેની સચોટ અભિવ્યક્તિ જળવાવી જોઈએ.

આપ એક સર્જક હોવાની સાથે “કુમાર” અને “કવિલોક”ના સંપાદક તરીકે પણ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી રહ્યા છો. એક પ્રતિષ્ઠિત સામાયિકના સંપાદક તરીકેની જવાબદારી કેવી હોય છે?

“કુમાર”ના સંપાદક તરીકેનું કાર્ય અઘરું છે. સંપાદક તરીકે તમને અપ્રિય થતાં આવડવું જોઈએ અને અપ્રિય થવામાં હું મોખરે છું. સંપાદક તરીકે મેં અનેક નામી સર્જકોના સર્જનો પરત કર્યા છે. ભાષા શુદ્ધિ ઉપર હું વિશેષ ધ્યાન આપું છું. ભાષા શુદ્ધિ મારા સંપાદનનો વિષય છે. ૧૯૫૬માં રાજેન્દ્ર શાહે “કવિલોક”ને મુંબઈથી શરુ કર્યું હતું. તે દર બે મહિને પ્રગટ થાય છે. વર્ષ ૧૯૭૦માં “કવિલોક’” બંધ કરવાના નિર્ણયની જાણ બચુભાઈને થતાં બચુભાઈ રાવતે “કવિલોક”ની જવાબદારી “કુમાર” સ્વીકારશે તેવી વાત કરી. પછી તો “કુમાર” “કવિલોક”ની જવાબદારી આજ સુધી અદા કરે છે. આજે “કવિલોક” મારા મતે નવા કવિઓના ઉત્તેજન માટે નહીં, પણ સારા કવિઓના પ્રસાર માટે કાર્યરત છે. “કવિલોક” કવિના નામ નહીં, પણ તેના કામનો પ્રસાર કરે છે.

કવિ હોવાની સાથે આપે વાર્તાઓ પણ લખી છે. કાવ્ય સર્જન અને વાર્તાલેખનમાં શું ફરક હોય છે?

કાવ્ય હોય કે વાર્તા, દરેકનું ફોર્મ જળવાવું જોઈએ. દરેક ફોર્મની વિશેષતા છે. આજે વિશ્વ બદલાતું જાય છે ત્યારે વાર્તાના વિષયોમાં વૈવિધ્ય આવવું જોઈએ. વાર્તાઓ પ્રસંગ આધારિત હોય છે, જેમાં પ્રસંગોનું આયોજન, તેનો વિકાસ અને અંત સુધીના તત્ત્વો હોય છે. ખરેખર તો વાર્તાએ કથા સાહિત્યનો એક પ્રકાર છે.

આપ વર્ષોથી ‘બુધસભા’ની સાથે સંકળાયેલા છો. તેનો અનુભવ કેવો રહે છે?

બચુભાઈ રાવતના જમાનાથી ‘બુધસભા’ ચાલે છે. પહેલા “કુમાર” કાર્યાલયમાં દર બુધવારે રાત્રે આઠથી નવ સુધી કવિઓ પોતાની રચનાઓ લઈને આવતા અને કવિના નામ વાંચ્યા સિવાય તેનું પઠન થતું, તેની ચર્ચા થતી. સારા કાવ્યો “કુમાર”માં સ્થાન પામે. બચુભાઈ બીમાર પડ્યા ત્યારે ચિંતા થઈ કે આ દેહ પડશે ત્યારે ‘બુધસભા’નું શું થશે! પછીથી ‘બુધસભા’ની જવાબદારી ‘ગુજરાત સાહિત્ય પરિષદે’ ઉપાડી. ‘બુધસભા’માં નવા આવતા કવિઓનો મોહ કાવ્ય સંભળાવવા કરતાં પ્રકાશનોમાં છપાવાનો વધુ હોય છે. મારા મતે ‘બુધસભા’ એ કાવ્યોના ઘડતરની કાર્યશિબિર છે, મુશાયરો નથી. નવા કવિઓ પોતાની રચના રજૂ કરે, ચર્ચા કરે, કવિઓના પ્રતિભાવો સાંભળે તો કવિતાઓનું ઘડતર થાય.

આજની નવી કવિતાઓ વિશે શું લાગે છે?

આજે કવિઓ ગદ્યકાવ્યો તરફ વધુ વળ્યા છે. નવા કવિઓમાં છંદનો અભ્યાસ નથી. મોટા ભાગના કવિઓ ગઝલો, ગીતો લખે છે.

કવિતાને આપ કેવી રીતે વ્યાખ્યાયિત કરો?

કવિતા એ એક સંવેદન આધારિત છે. તમે કેટલું ઘૂંટો છો, કેટલું વિસ્તારો છો એ મહત્ત્વનું છે. જ્યારે વિષય અને વિચાર ઊર્મી ઘુંટાઈને જે બહાર આવે ત્યારે સાચી કવિતા બને છે, જેમાં મનનું સંવેદન મુખ્ય છે.

‘સ્ટેશન અને ટ્રેઈન’ આપનો વિશિષ્ટ કાવ્યસંગ્રહ છે. આ સંગ્રહ કેવી રીતે રચાયો?

અમે વિરમગામ રહેતા હતા. ત્યારે વિરમગામ આટલું વિસ્તરેલું નહીં. સાંજના સમયે અમે મિત્રોની સાથે સ્ટેશને જઈને બેસતા. પ્રવાસીઓને નિરખતા, ટ્રેઈનની આવન-જાવન જોતાં. મુસાફરોની પ્રવૃત્તિઓનું નિરીક્ષણ કરતા. એ અનુભવો અને અનુભૂતિને કાવ્યો દ્વારા આ સંગ્રહમાં પડઘાઈ છે, જેમાં સ્ટેશન સ્થિરતાનું અને ટ્રેઈન ગતિનું પ્રતીક છે.

આપનો કાવ્યસંગ્રહ ‘ઉઘાડ’ પ્રકૃતિ પર આધારિત છે. આ સંગ્રહની શું વિશેષતા છે?

આ કાવ્યસંગ્રહમાં મારા પ્રકૃતિ વિશેના અનુભવો છે. સામાન્ય લાગતી વાત પણ આપણને કેવી રીતે સ્પર્શે છે તે આ કાવ્યસંગ્રહમાં ઝીલાય છે. જેમ કે, એક મકાનના મોભ પર પોપટ આવીને બેસે છે અને મકાનની અંદર આખું વન ઉતરી આવે છે. દૂરના પ્રકૃતિમય વાતાવરણને પોપટ ઘર ભણી લાવે છે તેને પ્રતીકાત્મક રીતે આલેખ્યું છે. પોપટ એ પ્રકૃતિનું પ્રતીક છે.

ધીરુ પરીખને કેવી રીતે ઓળખાવું ગમે?

મને મારા નામ તરીકે નહીં, કવિ તરીકે નહીં, પણ એક માણસ તરીકે ઓળખાવું ગમે. મારામાં માણસનો લોપ થવો ન જોઈએ. માણસની સાધના તેને પૂર્ણતા ભણી લઈ જાય છે. જીવન માગ્યું મળતું નથી. મારી સંવેદના ક્યાં ય નષ્ટ ન થાય. ■

e.mail : pdave68@gmail.com

શાંત, સૌમ્ય ચહેરો ધરાવતા રઘુવીર ચૌધરી એક વ્યકિત નહીં, સ્વયં એક ઇન્સ્ટિટ્યુટ (સંસ્થા) છે. સાદગી અને સત્ય એમની પ્રકૃતિ છે. મૂળે સર્જક, પણ એ સાથે સક્રિય ખેડૂત પણ છે. એટલે જ તેઓની વાત કે સર્જનમાં નિરાશા નહીં પણ આશાનું વાવેતર હોય છે. ૭૫ વર્ષે પણ તેઓ સીધા ટટ્ટાર બેસી, ચાલી શકે છે. એમ.એ. તથા પી.એચ.ડી.નો અભ્યાસ કરનાર રઘુવીર ચૌધરીની ઓળખ નવલકથાકાર, વાર્તાકાર, નાટ્યલેખક, વિવેચક, સંપાદક, પ્રકાશક અને ‘ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ’માં આત્મા રેળનાર સર્જક તરીકેની છે. તેમની મુખ્ય કૃતિઓમાં ‘અમૃતા’, ‘પરસ્પર’, ‘શ્યામ સુહાગી’, ‘રુદ્ર-મહાલય’ જેવી નવલકથા, નવલિકામાં ‘આકસ્મિક સ્પર્શ’, ‘ગેરસમજ’ તથા કવિતામાં ‘તમસા’, ‘વહેતા વૃક્ષ પવનમાં’ અને નાટકોમાં ‘અશોકવન’, ‘ઝૂલતા મિનારા’, ‘સિંકદરસાની’ મુખ્ય છે. ઉપરાંત, ‘ડિમલાઈટ’, ‘ત્રીજો પુરુષ’ જેવા એકાંકી, ‘સહરાની ભવ્યતા’ જેવા રેખાચિત્રો, ‘બારીમાંથી બ્રિટન’ નામે પ્રવાસવર્ણન તથા વચનામૃત અને કથામૃતના ધર્મચિંતન પણ જાણીતા છે. વર્ષ ૧૯૭૭થી તેમણે ગુજરાત યુનિવર્સિટીમાં હિન્દીના અધ્યાપક તરીકે સેવાઓ આપી છે. કુમારચંદ્રક, ઉમાસ્નેહરશ્મિ પારિતોષિક, સાહિત્ય અકાદમી દિલ્હીનો પુરસ્કાર અને રણજીતરામ સુવર્ણચંદ્રકથી રઘુવીર ચૌધરી સન્માનિત થયા છે. તેમના સર્જનમાં નવા સમાજની દિશા મળે છે. રઘુવીર ચૌધરીની સાથે થયેલ સંવાદ …

આપ નગરજીવનની સાથે વિચારક થોરોની જેમ ગ્રામ્યજીવન પણ જીવો છો. બાપુપુરાના જીવનની આપના સર્જન ઉપર શું અસર પડે છે?

થોરો તો બહુ મોટા ઉદ્દેશ માટે કાયદાનો વિરોધ કરીને, નગર છોડીને બહાર ગયા હતા. પણ મારી પાસે કંઈ બહુ મોટો ઉદ્દેશ નથી. એક ખેડૂતના દીકરા તરીકે સ્વાભાવિક રીતે જ ગામમાં જવાનો સંબંધ જળવાઈ રહ્યો છે. ખાસ તો નિવૃત્તિ પછી મારો ખેતી સાથેનો સંબંધ વધ્યો છે. પહેલા શનિ-રવિ અને ઉનાળામાં ગામમાં જવાનું થતું. બાપુપુરામાં લખવાનું ચાલે અને કેટલુંક ત્યાં જવાથી પણ લખી શકાયું. સાથે ગ્રામજીવનનો સંપર્ક પણ રહ્યો. હું વિદ્યાર્થી હતો ત્યારે ગામમાં સમાજશિક્ષણ(પ્રોઢશિક્ષણ)ની પ્રવૃતિ કરતો હતો. ગામના ૩૫થી નાના યુવક-યુવતીઓને વાંચતા લખતા કર્યા. એ પૈસામાંથી ગામમાં રંગભૂમિનો ચોતરો અને પુસ્તકાલય બનાવ્યા. એટલે વિદ્યાર્થી અવસ્થાથી જ આ પ્રવૃત્તિઓ ચાલતી હતી. કુટુંબ, પિતા-માતાજી પણ બાપુપુરા રહેતાં. બંને ૯૦ વર્ષ જીવ્યાં. એટલે સ્વાભાવિક રીતે ગામ સાથે સંબંધ રહ્યો. નાનપણમાં ખેતીનું કામ કરતો. ખેતીનાં કાર્યોમાં ઉત્સાહ પણ ખરો. એ કારણે ય એ સંબંધ ટકી રહ્યો છે.

આપ કયા કારણે નાની ઉંમરેથી જ સાહિત્ય તરફ વળ્યા હતા?

મેં ૧૦ વર્ષની ઉંમરેથી લખવાનું શરુ કર્યું હતું. અમારે ત્યાં શનિવાર હોય કે એકાદશી, મહાદેવના મંદિરે ભજન ગવાય. પિતાજી સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના હતા. એમણે લોકો પાસેથી સાંભળીને અનેક ભજનો, દોહા અને ગીતો શીખ્યા હતા. એટલે નાનપણથી જ આ કાને પડતું. પિતાજીનો એ વારસો મારી કવિતાના લયમાં ઉતર્યો. પિતા પાસે જાણકારી બહુ હતી. આપણે જે વાંચીને સમજીએ એ પિતાજી સાંભળીને શીખ્યા હતા. આથી તેમના પ્રભાવ હેઠળ હું પણ થોડું ઘણું લખતો થયો હતો અને એ નાની ઉંમરે લખેલી મારી પહેલી રચના “કુમાર”માં પ્રગટ પણ થઈ હતી.

માણસા તાલુકો અને પરમ મિત્ર ભોલાભાઈ પટેલનું આપના જીવનમાં શું યોગદાન રહ્યું છે?

મારું ઘડતર માણસા અને બાપુપુરામાં થયું. હું સાતમાં ધોરણમાં ભણતો ત્યારે ભોળાભાઈ મેટ્રિક થઈને માણસા આવ્યા. એ ભણવાની સાથે અન્યને ભણાવતા પણ હતા. ત્યારબાદ હું અને ભોળાભાઈ માણસાથી અમદાવાદ સાથે આવ્યા. મેં ગુજરાતી, સંસ્કૃિતમાં પરીક્ષાઓ આપી. ભોળાભાઈ પર મોહનલાલ પટેલની સારી એવી અસર હતી અને ત્યાંથી ભોળાભાઈની સાહિત્યની ભૂમિકા તૈયાર થઈ હતી. હું જ્યારે અમદાવાદની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કોલેજમાં આવ્યો ત્યારે ત્યાં રામદરશ મિશ્ર જેવા સારા સાહિત્યકારો મળ્યા. મેં હિન્દી વિષય રાખ્યો હતો. હિન્દી અને સંસ્કૃત સાથે મેં બી.એ., એમ. એ. કર્યું. એ પહેલા હિન્દીમાં સાહિત્યરત્ન ઉત્તીર્ણ કર્યું. એ પણ એમ.એ.ની જ સમકક્ષ ગણાય અને આ રીતે મારી સાહિત્યક્ષેત્રે શરૂઆત થઈ, પણ આ સાથે જ ભોળાભાઈનો મને ઘણો પ્રેમ પણ મળ્યો હતો.

સાહિત્યમાં પ્રવેશ કઈ રીતે કર્યો?

મેં કવિતાથી સાહિત્યમાં પ્રવેશ કર્યો અને વર્ષ ૧૯૬૪માં પહેલી નવલકથા ‘પૂર્વરાગ’ પ્રગટ થઈ. એમાં અંગત સંબંધ, અનુભવો અને સંપર્કો ઘણાં છે. બીજી નવલકથા ‘અમૃતા’ ૧૯૬૫માં પ્રગટ થઈ અને તેનાથી મને આખા ગુજરાતમાંથી આવકાર મળ્યો.

નવલકથાને બે-ત્રણ પુસ્તકો સુધી વિસ્તારવાનું કોઈ ખાસ કારણ?

હું માનું છું કે આપણા અનુભવોની સાક્ષીએ આગળ વધવું જોઈએ. ‘પૂર્વરાગ’ અને ‘પરસ્પર’એ સમયના ક્રમ અનુસાર ચાલે છે. એનો છેલ્લો જે ભાગ છે-‘પ્રેમઅંશ’, એમાં કટોકટી સુધીનો સમય આવે છે. એ તમામ તારીખો સાચી છે. એમાં ફેરફાર કર્યો નથી. કેટલાક પાત્રો પણ ઓળખી શકાય છે.

આપની ઉપર સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના ભજનો અને ગીતાનો બહુ પ્રભાવ છે. આ પ્રભાવ સર્જન ઉપર કેવી રીતે પડ્યો?

સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયે હિન્દુ ધર્મમાં જે ઉત્તમ હતું એ સ્વીકાર્યું છે. તેના ભજનો, ગરબી કે દોહા અમારે ત્યાં ગવાતા એટલે તેની અસર ખરી. સવારે સ્નાન કરીને ઘરે ગીતા વાંચતો. મારા ઉપર ભગવદ્દગીતાના ગાઢ સંસ્કાર. માણસા ખાતે પાંડુરંગ શાસ્ત્રી વ્યાખ્યાન આપવા આવ્યા હતા, તે સાંભળ્યા છે. ભગવદ્દગીતા અને વચનામૃત કંઠસ્થ છે. કથામૃત (રામકૃષ્ણનું) પણ વાંચ્યું છે. આ બધાનો તાત્ત્વિક વારસો, અનુભવ, સંવેદન અને માન્યતાનો વિષય બન્યો હોય તેવું લાગે.

કવિ, સાહિત્યકાર, વાર્તાકાર, નાટ્યકાર, ચરિત્રલેખક અને પ્રકાશક તરીકેની આપની ઓળખમાં સાચા રઘુવીર ક્યાં પડઘાય છે?

મને તો એટલું જ હતું કે સાહિત્ય એટલે કવિતા. એટલે કવિતા લખાશે એ જ ખ્યાલ હતો. પહેલી નવલકથા ‘પૂર્વરાગ’(૧૯૬૪)ની બહુ ચર્ચા થઈ. પણ બીજી નવલકથા ‘અમૃતા’ને બહુ સારો આવકાર મળ્યો. એ વખતે મારી ઉંમર ઘણી નાની હતી. મારા પર અસ્તિત્વવાદનો પ્રભાવ હતો અને એ સાથે ગીતાના અનાસક્તકર્મનો જે ખ્યાલ હતો તે બંનેના વૈચારિક સંર્ઘર્ષમાંથી ઉદયન અને અનિકેતના પાત્રોનું સર્જન થયું. ‘અમૃતા’ તો જીવનનું પ્રતિક છે. ‘અમૃતા’ રચતા તો રચાઈ ગઈ. મારા સર્જનમાં હું કોઈ સ્થાન પસંદ કરું તો ત્યાં જાઉં. માત્ર કલ્પનાના આધારે ન લખું. રાજસ્થાનના રણ હોય તો એમ કલ્પનાથી ન લખું. હું ત્યાં ગયો છું. ઉદયન રેડિયો એક્ટિવનો ભોગ બને છે તો મેં રેડિયો એક્ટિવના વિજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરેલો, જેના કારણે આ નવલકથાની વૈચારિક સમૃદ્ધિ પણ છે. નવલકથાકાર તરીકે આવકાર મળ્યો એના કારણે વધુ લખાતું હતું.

નાટ્યકાર રઘુવીર ચૌધરી વિશે વાત કરશો?

મને નાનપણથી જ નાટકોમાં રસ હતો. ગામમાં ભવાઈ આવે એટલે નાટકો થતા. વિદ્યાર્થીઓ ભાવવાહી વાંચન કરે, શુદ્ધ ઉચ્ચારો કરે એ માટે પણ એક શિક્ષક તરીકે મેં નાટ્યપ્રવૃત્તિ કરેલી. ‘ડિમલાઈટ’- મારું એકાંકી – ખૂબ લોકપ્રિય છે, જે લોકબોલીમાં છે. નાટકોમાં ‘સિકંદરસાની’ આખા દેશમાં ભજવાયું હતું. વડોદરાના માર્કન્ડ ભટ્ટે પ્રયોગો કરેલા. તેમની સાથે મહેશ ચંપકલાલ પણ હતા. નાટકોની કેટલીક કૃતિઓ સારી નીવડી આવી. પછીનાં વર્ષોમાં નાટકો ઓછાં થયાં. બે વર્ષ પહેલાં મહાજન પરંપરા ઉપર નાટક લખ્યું, જે મનોજ શાહે મુંબઈમાં ભજવ્યું. તેના પાંચ-છ પ્રયોગો થયા હતા. તેમ છતાં નાટ્યપ્રવૃત્તિ ધારી એવી થઈ શકી નહોતી. આ સિવાય દૂરદર્શન માટે પણ મેં નાટ્યશ્રેણી પણ લખી છે.

વિવેચક રઘુવીર ચૌધરીની વિશેષતા શું છે?

મેં જે વિવેચન લખ્યું છે એ આસ્વાદમૂલક છે. એમાં વાચકને રસ પડે એ ભાગ હું ઉપસાવી આપતો. પણ માત્ર કપોળ કલ્પિત હોય તેવા સાહિત્યમાં મારો રસ ઓછો છે. કલ્પના પણ મોટી વસ્તુ છે, એમ હું માનું ખરો. પણ મને તો જીવનલક્ષી સાહિત્ય હોય તેમાં ખરો રસ. આજના માણસને વિચાર, અનુભવ, પ્રેરણા અને જીવન આપે તેવી સાહિત્યકૃતિ ઉપર લખ્યું છે.

આપના સાહિત્યમાં સમાજ કેવો છે અને કેવો હોવો જોઈએ તેનું દર્શન થાય છે. વિશેષ તો ઉપરવાસ, સહવાસ અને અંતરવાસમાં. શું વિશેષતા છે આ બૃહદ્દ કથાની?

સમાજ સરળ હોવાની સાથે સાચો પણ હોવો જોઈએ. માત્ર સાદગીનું મહત્ત્વ નથી. ઉપરવાસ એ મારા વતનની આત્મકથા છે. ઉપરવાસના મુખ્ય પાત્રો મૂળભૂત રીતે સાચા છે. આ પાત્રોના અનુભવો ઘણા વ્યાપક છે. આપણા રાજેન્દ્ર શાહ કહેતા આપણને પાંચ જ ઇન્દ્રિયો મળેલી છે. જો અગિયાર ઇન્દ્રિયો મળી હોત તો આપણે જગતને વધુ પામી શકત. કેટલાક અનુભવોના વર્ણનો પણ છે, જે તાર્કિક ભૂમિકા પર લાગે કે બરોબર છે. આજે પણ મને સાદગી, સચ્ચાઈ પ્રિય છે. દંભ મને ન ગમે. એટલે મેં જે કટાક્ષનું સાહિત્ય લખેલું એ દંભ, જૂઠાણા, છેતરપિંડી વિરોધી જ લખેલું. મેં વર્ષ ૧૯૬૬માં શિક્ષણ જગત વિશે ‘એકલવ્ય’ લખેલું. આજે તો તેના કરતાં શિક્ષણ વધુ કથળ્યું છે. એ વખતે જે અતિશ્યોક્તિ લાગેલી તે આજે અલ્પોકિત લાગે છે. હાસ્ય પણ સુધારાનું સાધન બની શકે.

આપ નવલકથા કઈ રીતે લખો અને બૃહદ્દ રીતે તેને કઈ રીતે કથામાં વિસ્તારો છો?

હું જે નવલકથા લખું તે મારા મનમાં અંત સુધી સ્પષ્ટ હોય. હું આમ જ તેનું લખાણ શરુ કરી દેતો નથી અને તેથી જ લખતી વખતે સંવેદન પણ એ જ પ્રમાણે સક્રિય બનતું જાય છે. હવે લોકો તેને અર્ધજાગ્રત મનની સક્રિયતા કહે છે. લખતી વખતે કથા એના પ્રવાહમાં કામ કરે. લખતી વખતે બધા સંસ્કારો એક સાથે આવે. પહેલા તો ૧૪ કલાક લખતો. ખાવાપીવાનું પણ યાદ ન રહેતું. ‘અમૃતા’ એવી જ રીતે લખાઈ હતી. ગોકુળ-મથુરા-દ્વારકા લખેલી તો શ્રીકૃષ્ણ ક્યાં સુધી જશે એ મારા મનમાં સ્પષ્ટ હતું. શ્રીકૃષ્ણને કેન્દ્રસ્થાને રાખીને તે નવલકથા લખી છે. ‘ઉપરવાસ’માં પણ મારે ક્યાં પહોંચવું છે તેની મને ખબર હતી. લખતી વખતે સુધારા-વધારા થાય ખરા. પણ લખતા સમયે એક સાદો નકશો મનમાં હોય જ. ‘ઉપરવાસ’ એ આપણી લોક-સંસ્કૃિતનો વારસો છે. ગોકુળ-મથુરા-દ્વારકા એ ભારતીય સંસ્કૃિતનો તપોવનકાળથી માંડીને છેક સુધીનો આપણો વારસો છે, જેમ કે કૃષ્ણરામ, બુદ્ધ-મહાવીર અને એ જ રીતે ઈસુ પણ આપણા છે, મહમંદ પયગંબર સાહેબ પણ આપણા છે. એ જ મારો અભિગમ રહ્યો છે. તેના મૂળમાં ગાંધી, રવિશંકર મહારાજ અને વિનોબા ભાવે છે. મહારાજ સાથે ભૂમિદાનમાં જોડાયો હતો. વિનોબાને વાંચીને બહુ આનંદ થાય. મને કોઈ પૂછે તો કહું છું કે ગાંધીજીની આત્મકથા એ આપણી ભાષાનું શ્રેષ્ઠ પુસ્તક છે. એમ વિનાબાને વાંચીએ તો એક મોટા કવિને વાંચતા હોઈએ એવું સતત લાગે. ગીતા પ્રવચન તેમણે જેલમાં લખ્યું છે. તેનો ગુજરાતી અનુવાદ ઠાકોરભાઈ દેસાઈએ કર્યો છે. જયપ્રકાશ (જે.પી.) ઉપર મારાં કાવ્યો છે, તેમની સાથે પણ મેં કામ કરેલું છે. ‘અમૃતા’માં સ્ત્રી સ્વતંત્રતા મૂકી છે. એ વખતે આ નવલકથા સમય પહેલાંની હતી. અમૃતાની સ્વતંત્રતાની જે માંગ હતી એ વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદીને જરા વધારે પડતી લાગેલી. એમાં વિદ્રોહ જેવું લાગ્યું હતું, પણ મને લાગે એમ લખવું મારા માટે અનિવાર્ય હતું. સ્ત્રીની સ્વતંત્રાની ભૂમિકા જેવી ગામડામાં હોય છે, તેવી ગામડાના માણસે અનુભવી હોય જ છે. બંને સરખા હક-જવાબદારીથી ઘર ચલાવે છે. સરખો શ્રમ કરે છે. કુટુંબમાં સ્ત્રીનું સ્થાન તો નિર્ણાયક હોય છે. સ્ત્રીને અન્યાય થાય તો તે વિદ્રોહ પણ કરે. પન્નાલાલની કથાનો રાજુ હોય કે પ્રેમચંદની કથાનો ઘનિયા, તેઓ કાલ્પનિક હોવા છતાં સાચા લાગે છે. ‘અમૃતા’ના પાત્ર અને તેની સ્વતંત્રતા ઉપર પશ્ચિમના અભ્યાસનો પ્રભાવ નથી. તેના ત્રીજા ભાગમાં છેલ્લું વાક્ય છે, ‘પણ જેનાથી હું અમૃતા ન બનું તો તેને (મિલકત) લઈને હું શું કરું’ (મિલકત લેવાની અમૃતા ના પાડે છે). છેક ઉપનિષદકાળથી સ્વતંત્રતા માટે છોડવું પડતું હોય અને એ રીતે અમૃતાનું પાત્ર આવ્યું. જાગૃતિ ભોગ માગે, ભોગ આપો, જોખમ ખેડો, સહન કરો તો સ્વતંત્રતા છે.

આજે ‘અમૃતા’નું પાત્ર ફરીથી રચવાનું આવે તો શું બદલાવ કરો?

હું એને જ વળગી રહું. અત્યારે જે ચાલે છે તેમાં થોડા અંશે છીછરાપણું છે. શરીરનાં અંગોનાં પ્રદર્શન માટેની સ્વતંત્રતા કોઈ ભોગવતો હોય તો હું કંઈ એનો વાંધો ન લઉં. પણ હું એવું વર્ણન ન કરું. માનો કે સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધોનું વર્ણન હોય તો તે પણ કવિતાની ઊંચાઈએ હોવું જોઈએ. મિલનનું વર્ણન સ્થૂળ ન હોવું જોઈએ. સંબંધમાં એક નિષ્ઠા ન હોય તો એનો શું અર્થ છે? અત્યારે જે સ્વૈરાચાર થાય છે એને હું એ સ્વીકારતો નથી અને એટલા પૂરતો હું જૂનવાણી પણ ખરો, કારણ કે એના લીધે અનેક રોગો જગતમાં આવ્યા. હું માનું છું કે, કુટુંબ કોઈને કોઈ સ્વરૂપે ટકવું જોઈએ. કુટુંબને ટકાવવા જાતે નક્કી કરેલી આચારસંહિતા જોઈએ, સંયમ જોઈએ.

પહેલા અને આજના અમદાવાદમાં શું ફેર છે?

એ વખતના અમદાવાદ માટે તો કુતૂહલ હતું. હવે તો અમદાવાદમાં જૂના રસ્તે જતા રસ્તા ભૂલા પડી જવાય એટલા બધા ફેરફારો થયા છે. બે દિવસ ગામ જાઉંંતો શુદ્ધ હવા ત્યાં જ મળે છે. ત્યાં પ્રદૂષણ ઓછું થવાથી આંખો બળતી નથી. હું શહેરનો, નગર સંસ્કૃિતનો વિરોધી નથી. બીજે જે રીતે શહેરો સચવાય છે તેવી રીતે આપણી ત્યાં શહેરો સચવાતા નથી. શહેરો આયોજનથી સચવાવા જોઈએ. ગામમાં કુદરતી રીતે હવા પાણી મળે છે. ગામમાં અનિવાર્યપણે શ્રમ કરવો પડે અને એટલે જ ૭૫ વર્ષે પણ સીધા ચાલી શકાય છે.

‘તમસા’ ગદ્યકાવ્યમાં ‘મને કેમ ન વાર્યો’ એ વેદના છે કે અભિવ્યક્તિ?

માણસ ગ્રામજીવનથી જે દૂર થઈ ગયો છે તેનું વર્ણન એમાં કર્યું છે. આમ તો વિચ્છેદન માટે માણસ ખુદ જ જવાબદાર હોય છે. ગામના માણસને ગામનો કેમ ન રહેવા દીધો! અંતે તો ગામ અને શહેર એક સાથે મળે છે. ગામ અને શહેરનો સંબંધ નાભિ સાથેના સંબંધ જેવો જ છે.

‘સહરાની ભવ્યતા’ના નામે આપે જીવનચરિત્રો લખ્યા છે. કેવો અનુભવ રહ્યો?

મેં ‘સહરા’ શબ્દ જયંતી દલાલ માટે ઉપયોગમાં લીધો હતો. એ મૂળ ઉમાશકંરની કવિતામાં આવે છે. મને તેમના માટે ખૂબ આદર. જયંતીભાઈ માણસની નબળાઈઓના મોટા જાણકાર. માણસના હૃદયમાં નકારાત્મકતા, નિરાશા, ખાલીપાની પણ ભવ્યતા હોવી જોઈએ. ૨૫ રેખાચિત્રોમાં એવું કશુંક છે, જેમાંથી શીખવા મળે, પ્રેરણા મળે છે. મોટાભાગના સર્જકો જીવતા હતા ત્યારે લખેલા. દરેકમાં સુક્ષ્મહાસ્ય છે. ‘સહરાની ભવ્યતા’ને પણ બહુ આવકાર મળેલો છે.

ગુજરાતી સાહિત્યનું ભાવિ કેવું લાગે છે?

હું તો આશાવાદી છું. પણ ભાષા અને સાહિત્યના સ્વરૂપો બદલાશે. ઉત્તમ નવલકથા હશે તે નવા સ્વરૂપે (ટી.વી સિરિયલ કે ફિલ્મ સ્વરૂપે) આવશે. ‘અમૃતા’ની ૧૧ આવૃત્તિ થઈ અને અમે તેને વેબસાઈટ ઉપર મૂકી. જે નવી પદ્ધતિ આવી વાંચવાની એ પણ સ્વીકારી. ઈન્ટરનેટની સાથે સાહિત્ય અને કળાઓ જોડાવાની છે. આપણી ભાષા એ જ સ્વરૂપે ટકશે એવી અપેક્ષા ન રાખવી. તેમાં ફેરફારો ચોક્કસ થવાના. હા, સાહિત્યનું વાંચન ઘટ્યું છે. છઠ્ઠા દાયકામાં વાર્તા સંગ્રહની ૨૨૦૦ નકલો છપાતી હવે ૫૦૦ છપાય છે. રંગદ્વાર પ્રકાશન દ્વારા અમને નવા લેખકોને પ્રોત્સાહનની આશા હતી, પણ ધારી સફળતા મળી નથી.

ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ વિશે કંઈક જણાવશો? 

સાહિત્ય પરિષદ પહેલા એચ. કે. આર્ટસમાં ચાલતી. ઉમાશંકર દેશમાં જાણીતા હતા. એમણે ખૂબ મદદ કરેલી. મને આવા વડીલોએ બહુ સાથ આપ્યો છે. ભાષાભવનમાં હતો ત્યાંથી કામ પતાવી હું રોજ ચાર કલાક અહીં આવતો. આ તો પ્રજાની સંસ્થા છે. મને સાહિત્ય પરિષદની પ્રવૃત્તિઓ માટે બધાનો સાથ મળ્યો છે. હર્ષ બ્રહ્મભટ્ટ બહુ સદ્દભાવવાળા છે એટલે મદદ કરે છે. સમાજ માને છે કે અહીં આવેલો પૈસો એળે નહીં જાય એટલે પણ સારો સહકાર મળતો રહે છે. સાહિત્ય અને કળાની પ્રવૃત્તિને પ્રોત્સાહનની જરૂર રહેશે. સાહિત્ય પરિષદને આશરે એક કરોડ  રૂપિયાની મદદ મળી છે. આમ છતાં આપણી સરકાર એવી કોઈ ખાસ મદદ કરતી નથી.

સમાજ માટે સાહિત્ય પરિષદ વધુ શું કરે છે?

આપણે પ્રદર્શન વધારે યોજવા જોઈએ. નારાયણ દેસાઈ પ્રમુખ થયા ત્યારે એમણે ગ્રંથ યાત્રાનું આયોજન કર્યું હતું. ત્યારે સૌને લાગ્યું કે સાહિત્ય પરિષદ અમારે આંગણે આવી. સાહિત્યના અનેક કાર્યક્રમો થયા. ગુણવંત શાહે જૂનાગઢથી, નરસિંહથી નર્મદ સુધી માતૃભાષા વંદનાના કાર્યક્રમો શરુ કર્યા હતા. પ્રજા સુધી લેખકો પહોંચે તે આવશ્યક છે. સાહિત્ય પરિષદ ગ્રામસત્રો ગામવિસ્તારમાં કરે છે. તેમાં મોટી સંખ્યામાં લોકો જોડાઈ છે. નવી પેઢીને આવા કાર્યક્રમોમાં રસ પડે છે.

સમાજના પરિવર્તન માટે સાહિત્યનો શું પ્રભાવ લાગ્યો?

સમાજ ઉપર નવી કૃતિનો પ્રભાવ જોઈ શકાય છે. ધ્રુવ ભટ્ટ આવ્યા. તેમણે પ્રકૃતિ સાથેના સંબંધોની નવી દૃષ્ટિ આપી. તેમની પ્રકૃતિ એક સ્વતંત્ર સત્તા છે, એ લોકો સુધી પહોંચી છે. મારી રચના ધરાધામ નામે પ્રગટ થઈ, જેમાં ધરાને ધામ તરીકે આલેખી છે. વૈકુંઠની ભલે જે વાત હોય, પણ ધરા એ જ ધામ છે. બાપ-દાદાઓને સ્વર્ગ પણ લાગતું. આ પૃથ્વી-જગત ચાાહવા જેવું છે, માટી એ મૂડી છે એ લોકો સુધી પહોંચે એ મહત્ત્વનું છે.

નવલકથાને શ્રેણીમાં લખો છે. કોઈ કારણ?

ઘણાએ આ પ્રમાણે લખી છે. ગ્રામલક્ષી ચાર ભાગમાં, દર્શકમાં ઝેર તો પીધા જાણી-જાણી વગેરેનો સમયગાળો વધુ છે. ગોકુળ-મથુરા-દ્વારકા એકસાથે લખી છે. ‘ઉપરવાસ’ પણ એકસાથે લખેલી, પણ સમય વધુ લીધેલો. એકસાથે બધા ભાગ આવે તો સંકલન સચવાય છે.

આપને કેવી રીતે ઓળખવું ગમે?

મે એવી ઈચ્છા પ્રગટ કરી છે કે લોકો મને ભૂલી જાય. નહેરુએ પણ કહેલું કે સ્મૃિતમાં ભારરૂપ ન બનવું. આપણું અદ્વૈત દર્શન પણ કહે છે કે આપણું રૂપાંતરણ થતું હોય છે. બસ તમારા જેવા મિત્ર યાદ રાખે કે કોઈ ચાહનાર પણ હતું. ■

e.mail : pdave68@gmail.com