આપણે જાણીએ જ છીએ કે કોઈ એક ફિલ્મનું નિર્માણ કરવું એ એક વ્યક્તિ માત્રનું કામ નથી. ફિલ્મમેકિંગની પ્રક્રિયાનાં વિવિધ પાસાં છે. તેમાં સૌથી મહત્ત્વનું અને પડદા પાછળનું જો કોઈ કાર્ય હોય તો તે ફિલ્મ એડિટિંગ છે. કોઈ એક ફિલ્મ એડિટર ફિલ્મને કેવી રીતે એડિટ (સંપાદન) કરે છે તેના પરથી નક્કી થાય છે કે ફિલ્મ સારી બની છે કે નહીં. વિવિધ ભાગોમાં શૂટ થયેલી ફિલ્મને એક લાઈન અથવા તો એક વાર્તામાં જોડવાનું કામ ફિલ્મ એડિટર કરે છે. આજે આપણે બોલિવૂડના બેસ્ટ ફિલ્મ એડિટર રહી ચૂકેલાં રેણુ સલુજા વિશે વાત કરીશું. રેણુ સલુજાને બેસ્ટ ફિલ્મ એડિટર તરીકે કુલ ચાર વખત નેશનલ એવોર્ડ મળી ચૂક્યા છે.

બોલિવૂડ ફિલ્મ એડિટર રેણુ સલુજાનો જન્મ તારીખ 5 જુલાઈ, 1952ના રોજ દિલ્હીમાં થયો હતો અને તારીખ 16 ઓગસ્ટ, 2000ના રોજ માત્ર 48 વર્ષની વયે બીમારીના કારણે તેમનું મુંબઈ ખાતે નિધન થયું. તેમણે પુણેની પ્રખ્યાત ફિલ્મ એન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઇન્ડિયામાંથી ફિલ્મ એડિટિંગનો અભ્યાસ કર્યો હતો. રેણુ સલુજા બોલિવૂડના કોમર્શિયલ અને આર્ટ હાઉસ ફિલ્મમેકર્સ જેવા કે ગોવિંદ નિહાલાની, વિધુ વિનોદ ચોપરા, સુધીર મિશ્રા, શેખર કપૂર અને મહેશ ભટ્ટ સાથે કામ કરી ચૂક્યાં છે. રેણુ સલુજાને કુલ ચાર ફિલ્મો માટે બેસ્ટ એડિટિંગનો નેશનલ એવોર્ડ મળ્યો તે ફિલ્મોમાં 'પરિંદા', 'ધારાવી', 'સરદાર', 'ગોડમધર' જેવી ફિલ્મોનો સમાવેશ થાય છે.

પંજાબી પરિવારમાં જન્મેલાં રેણુ સલુજાએ પુણેની ફિલ્મ એન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઇન્ડિયામાં સૌ પ્રથમ ફિલ્મ ડિરેક્શનના કોર્સ માટે અરજી કરી હતી પણ તેમાં તેઓને પ્રવેશ મળ્યો નહીં, માટે તેમની પાસે ફિલ્મ એડિટિંગનો એક માત્ર વિકલ્પ બચ્યો હતો. બાદમાં રેણુ સલુજાએ જણાવ્યું હતું કે સારું થયું કે મને ફિલ્મ ડિરેક્શનમાં પ્રવેશ મળ્યો નહીં કારણ કે ફિલ્મ એડિટિંગની પ્રક્રિયામાં હું સંપૂર્ણરીતે સમાઈ ગઈ છું. રેણુ સલુજા જ્યારે પુણેની ફિલ્મ એન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઇન્ડિયામાં ફિલ્મ એડિટિંગનો અભ્યાસ કરતાં હતાં, ત્યારે તેમના સહપાઠીઓ વિધુ વિનોદ ચોપરા, સઈદ અખ્તર મિર્ઝા, કુંદન શાહ જેવા સમાંતર સિનેમાના પ્રખ્યાત ડિરેક્ટર્સ હતા. રેણુ સલુજાએ તેમના ફિલ્મ એડિટિંગના અભ્યાસક્રમ દરમિયાન ડિરેક્ટર વિધુ વિનોદ ચોપરાની ડિપ્લોમા ફિલ્મ 'મર્ડર એટ મન્કી હીલ' એડિટ કરી હતી. આ ફિલ્મને નેશનલ એવોર્ડ મળ્યો હતો. વર્ષ 1976માં રેણુ સલુજાએ ફિલ્મ એડિટિંગનો અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યો અને બોલિવૂડમાં ફિલ્મ એડિટર તરીકે પ્રવેશ કર્યો.

એક ઈન્ટરવ્યૂમાં રેણુ સલુજા જણાવે છે કે મેં જ્યારે ફિલ્મ એડિટિંગનો અભ્યાસ પૂર્ણ ,કર્યો ત્યારે બોલિવૂડમાં ફિલ્મ એડિટરના ક્ષેત્રમાં પુરુષોનો દબદબો હતો, જ્યારે આખા વિશ્વના સિનેમામાં ફિલ્મ એડિટર તરીકે મહિલાઓનું નામ હતું. બોલિવૂડમાં ફિલ્મ એડિટર કોઈ એક મહિલા હોઈ શકે તે વિચાર જ તે વખતે નવો હતો. મને શરૂઆતમાં અઢળક કામ મળ્યું કારણ કે મને ફિલ્મ એડિટિંગનું કાર્ય કરવાની મજા આવતી હતી. બીજું, હું જ્યારે બોલિવૂડમાં આવી ત્યારે પુણેની ફિલ્મ એન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઇન્ડિયાના મારા સહપાઠીઓ પણ ફિલ્મ બનાવી રહ્યા હતા અને હું તેમની ફિલ્મો એડિટ કરી રહી હતી. અમે તમામ સાથે જ ફિલ્મમેકિંગની પ્રક્રિયામાં આવ્યા હતા, અમે ભૂલો પણ કરતા અને તેમાંથી શીખતા પણ હતા. પણ, જ્યારે રેણુ સલુજાએ વર્ષ 1983માં આવેલી ગોવિંદ નિહાલાનીની ફિલ્મ 'અર્ધસત્ય' એડિટ કરી ત્યારે રેણુ સલુજાને ફિલ્મ એડિટર તરીકેની ખ્યાતિ મળી. 'અર્ધસત્ય' પહેલાં રેણુ સલુજા સઈદ મિર્ઝાની 'આલ્બર્ટ પિન્ટો કો ગુસ્સા ક્યોં આતા હે' અને કુંદન શાહની 'જાને ભી દો યારો' જેવી આર્ટ ફિલ્મો એડિટ કરી ચૂક્યા હતાં.

રેણુ સલુજાએ એડિટ કરેલી પહેલી કોમર્શિયલ હીટ ફિલ્મ 'પરિંદા' હતી. આ પહેલાં રેણુ સલુજાએ નાના બજેટની અને ઓછા સમયગાળામાં શૂટ થયેલી બોલિવૂડ ફિલ્મો એડિટ કરી હતી. પરંતુ, ફિલ્મ 'પરિંદા' પૂર્ણ થતાં લગભગ 3 વર્ષનો સમય લાગ્યો હતો. આ ફિલ્મ એડિટ કરતાં પણ રેણુ સલુજાને લાંબો સમય લાગ્યો હતો. રેણુ સલુજાએ જે કોઈ ફિલ્મો એડિટ કરી તે પૈકી ઘણી ફિલ્મોમાં તેઓ શૂટિંગ સમયે હાજર રહ્યાં હતાં અને ઘણીવખત તેઓ ફિલ્મ ડિરેક્ટર – કેમેરામેનને સલાહસૂચનો પણ આપતાં હતાં. ઉદાહરણ તરીકે ફિલ્મ 'પરિંદા'ના શૂટિંગ દરમિયાન રેણુ સલુજા ત્યાં શૂટિંગ લોકેશન પર હાજર હતાં અને તે દરમિયાન ફિલ્મમાં અનિલ કપૂર જ્યારે કમલ ચોપરાને મારી નાખે છે તે દ્રશ્યનું શૂટિંગ ચાલી રહ્યું હતું. 'પરિંદા'ના ડિરેક્ટર વિધુ વિનોદ ચોપરાએ આ દ્રશ્ય સિંગલ શોટમાં શૂટ કરવાનું વિચાર્યું હતું, પણ ત્યાં હાજર રેણુ સલુજાએ ફિલ્મના કેમેરામેન બિનોદ પ્રધાનને કહ્યું કે તેઓ આ દ્રશ્ય વિવિધ રીતે શૂટ કરે. ત્યાં લોકેશન પર ભારે મશીનો હતા અને તે આધારિત આ દ્રશ્યને શૂટ કરવામાં આવ્યું, ત્યારબાદ રેણુ સલુજાએ આ શોટને નવા પરિમાણથી જ એડિટ કર્યો અને જે બાદમાં ખૂબ જ વખણાયો હતો.

જો રેણુ સલુજાની પર્સનલ લાઈફની વાત કરીએ તો તેમણે બોલિવૂડ ફિલ્મ ડિરેક્ટર વિધુ વિનોદ ચોપરા સાથે લગ્ન કર્યા હતા. જ્યારે રેણુ સલુજા ફિલ્મ એન્ડ ટેલિવિઝન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ ઇન્ડિયામાં ફિલ્મ એડિટિંગનો અભ્યાસ કરતાં હતાં, ત્યારે વિધુ વિનોદ ચોપરા પણ ત્યાં જ ફિલ્મ ડિરેક્શનનો અભ્યાસ કરતા હતા. અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યા બાદ તેઓ બંને ફિલ્મ 'જાને ભી દો યારો'માં સાથે જોડાયા હતા. આ ફિલ્મમાં વિધુ વિનોદ ચોપરા પ્રોડક્શન મેનેજર હતા, જ્યારે રેણુ સલુજા આ ફિલ્મના એડિટર હતાં. રેણુ સલુજાએ બાદમાં વિધુ વિનોદ ચોપરાની ફિલ્મો એડિટ કરી કે જેમાં સઝા-એ-મોત, પરિંદા, 1942 અ લવ સ્ટોરી જેવી ફિલ્મોનો સમાવેશ થાય છે. વિધુ વિનોદ ચોપરાથી અલગ થયા બાદ રેણુ સલુજા ડિરેક્ટર સુધીર મિશ્રાની નજીક આવ્યાં હતાં. રેણુ સલુજા, સુધીર મિશ્રાની પણ અનેક ફિલ્મો એડિટ કરી ચૂક્યાં છે કે જેમાં ધારાવી, ઈસ રાત કી સુભહ નહીં અને કલકત્તા મેલ જેવી ફિલ્મોનો સમાવેશ થાય છે. રેણુ સલુજાનાં બહેન રાધા સલુજા પણ ફિલ્મ એક્ટ્રેસ હતાં અને તેઓ હિન્દી, પંજાબી અને પ્રાદેશિક ભાષાની અન્ય ફિલ્મોમાં અભિનય કરી ચૂક્યાં છે. રેણુ સલુજાને બેસ્ટ એડિટિંગ માટે કુલ ચાર નેશનલ એવોર્ડ, બે ફિલ્મફેર એવોર્ડ અને એક સ્ટાર સ્ક્રીન એવોર્ડ મળી ચૂક્યો છે. તારીખ 16 ઓગસ્ટ, 2000ના રોજ પેટના કેન્સરના કારણે રેણુ સલુજાનું માત્ર 48 વર્ષની ઉંમરે નિધન થયું હતું. આ સિવાય વર્ષ 2006માં Invisible: the art of Renu Saluja નામનું રેણુ સલુજાના જીવન અને કાર્ય આધારિત એક પુસ્તક પણ પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યું છે.

ફિલ્મ 'જાને ભી દો યારો'ના ડિરેક્ટર કુંદન શાહ એક ઈન્ટરવ્યૂમાં જણાવે છે કે અમે આ ફિલ્મ શૂટ કરી, ત્યારબાદ તેનું ફાઈનલ વર્ઝન લગભગ સાડા ત્રણ કલાકનું હતું પણ આ ફિલ્મને રેણુ સલુજાએ જે રીતે એડિટ કરી કે હું આજ સુધી તેનું આ અદ્ભુત કામ ભૂલી શક્યો નથી. હું રેણુ સલુજાનો આભારી છું અને આ ફિલ્મ મારી નહીં પણ રેણુ સલુજાની છે તેવું મારું માનવું છે. રેણુ સલુજાએ એડિટ કરેલી અન્ય મહત્ત્વની ફિલ્મોમાં શેખર કપૂરની 'બેન્ડિટ ક્વીન', સુભાષ ઘાઈની 'પરદેસ', કમલ હસનની 'હે રામ', નાગેશ કૂકનુરની 'હૈદરાબાદ બ્લુઝ', સલમાન ખાન સ્ટારર 'જબ પ્યાર કિસિ સે હોતા હે' વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

e.mail : nbhavsarsafri@gmail.com

તમિલનાડુના પૂર્વ મુખ્યમંત્રી અને ડી.એમ.કે. પાર્ટીના અધ્યક્ષ એમ. કરુણાનિધિનું તારીખ ૭ ઓગસ્ટ ૨૦૧૮ના રોજ નિધન થયું, તેઓ ૯૪ વર્ષના હતા.

તેઓ કુલ પાંચ વખત તમિલનાડુના મુખ્યમંત્રી રહી ચૂક્યા છે અને ૧૩ વખત વિધાનસભાની ચૂંટણી લડીને તે તમામ ચૂંટણીમાં તેઓ વિજેતા બન્યા છે. કરુણાનિધિને લોકો પ્રેમથી કલાઇગ્નર એટલે કે કલાકાર તરીકે સંબોધતા હતા. તમિલનાડુને સામાજિક અને આર્થિક રીતે પ્રગતિશીલ રાજ્ય બનાવવામાં તેઓનું ખૂબ મોટું યોગદાન રહ્યું છે, ભારતીય રાજનીતિમાં પણ તેઓનું યોગદાન અતુલનીય છે.

મુથુવેલ કરુણાનિધિને બાળપણથી જ લેખનકાર્યમાં રુચિ પેદા થઇ ગઈ હતી. પણ, જસ્ટિસ પાર્ટીના નેતા અલાગિરિસામીના ભાષણોએ તેમનું ધ્યાન રાજનીતિ તરફ કેન્દ્રિત કર્યું. કરુણાનિધિએ તેમની કારકિર્દીની શરૂઆત એક કુશળ ફિલ્મલેખક તરીકે કરી હતી અને તેમણે સૌપ્રથમ તમિલ ફિલ્મ ‘રાજકુમારી’ માટે સંવાદ લખ્યા હતા, ફિલ્મક્ષેત્રે તેમણે લખેલા સંવાદોમાં સામાજિક ન્યાય અને પ્રગતિશીલ સમાજની વાત રજૂ થતી હતી. તેમણે વર્ષ ૧૯૪૭થી લઈને વર્ષ ૨૦૧૧ સુધી એટલે કે લગભગ ૬૪ વર્ષ સુધી ફિલ્મ્સ માટે લેખનકાર્ય કર્યું છે અને તે સિવાય તેઓ ટેલિવિઝન માટે પણ લેખનકાર્ય કરી ચૂક્યા છે. તમિલ ફિલ્મ ‘પરાશક્તિ’(૧૯૫૨)માં કરુણાનિધિએ ફિલ્મના સંવાદો થકી અંધવિશ્વાસ, ધાર્મિક કટ્ટરતા અને તે સમયની સામાજિક વ્યવસ્થા પર પ્રશ્નો ઊઠાવ્યા હતા.

પોતાના વિચારોનો મોટાપાયે પ્રચાર કરવા માટે કરુણાનિધિએ ‘મુરાસોલી’ નામના એક અખબારનું પ્રકાશન પણ શરૂ કર્યું હતું, આ અખબાર બાદમાં DMK પાર્ટીનું મુખપત્ર બન્યું હતું. મલાઈકલ્લન, મનોહરા જેવી અનેક ફિલ્મ્સમાં પોતાના શાનદાર સંવાદલેખન થકી કરુણાનિધિ તમિલ ફિલ્મ ઉદ્યોગમાં સૌથી મોટા સંવાદ લેખક બની ચૂક્યા હતા. લેખક અને પત્રકાર તરીકે તેમનું યોગદાન અસાધારણ રહ્યું છે. તેમણે લગભગ ૨ લાખ કરતા પણ વધારે પાનાંનું લેખનકાર્ય કર્યું છે. કરુણાનિધિ ફિલ્મ કથા, પટકથા અને સંવાદ લેખક હોવાની સાથે-સાથે ગીતકાર પણ હતા, તેમણે તમિલ ફિલ્મ્સ માટે ૧૦થી ૧૫ જેટલાં ગીતો પણ લખ્યા છે. જે પૈકી વર્ષ ૧૯૬૬માં આવેલી તમિલ ફિલ્મ મરાક્કા મુદિયામા (How Can We Forget?) ફિલ્મમાં તેમણે લખેલાં ગીતના શબ્દો કંઇક આ પ્રમાણે હતા, “ગરીબોને રહેવા માટે કોઈ જગ્યા નથી, મંદિરમાં કોઈ ભગવાન નથી”.

કરુણાનિધિ ફિલ્મ લેખનના ક્ષેત્રમાંથી રાજનીતિમાં કેવી રીતે આવ્યા તે જાણવાનો આપણે અહીં પ્રયાસ કરીશું. વર્ષ ૨૦૧૪માં પ્રકાશિત લેખક એમ. માધવ પ્રસાદના CINE-POLITICS Film Stars and Political Existence in South India નામક પુસ્તકના દ્વિતીય પ્રકરણ MGR and the Roots of Cine-Politicsમાંથી કેટલીક વિગતો અહીં રજૂ કરવામાં આવી છે.

તમિલ રાષ્ટ્રવાદી રાજકારણની વાર્તામાં દ્રવિડ મુન્નેત્ર કઝાગમ કેન્દ્રસ્થાને રહેલ છે. વર્ષ ૧૯૪૯માં સી.એન. અન્નાદુરાઈ, એમ. કરુણાનિધિ તથા અન્ય બૌદ્ધિકો-કાર્યકરો દ્વારા DMK (દ્રવિડ મુન્નેત્ર કઝાગમ) પાર્ટીની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી. આ પૂર્વે તેઓ DK (દ્રવિડ કઝાગમ) નામની પાર્ટી સાથે જોડાયેલા હતા, કે જેના નેતા ઈ.વી. રામાસ્વામી ઉર્ફે પેરિયાર હતા. પેરિયાર એક સમયે કોંગ્રેસી હતા અને મહાત્મા ગાંધીના અનુયાયી હતા, અને જ્યારે પેરિયારને લાગ્યું કે સુધારાનાં કાર્ય કરવામાં સ્થાનિક નેતાગીરી અડચણરૂપ બની રહી છે, ત્યારે તેમણે કોંગ્રેસ પાર્ટીનો સાથ છોડ્યો હતો. બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાન પેરિયારે પાર્ટીના પ્રમુખ તરીકે એક અલગ તમિલ રાષ્ટ્ર માટેની ઝુંબેશ પણ ચલાવી હતી, અને વર્ષ ૧૯૪૪માં તેમણે સ્વતંત્ર પાર્ટી DK(દ્રવિડ કઝાગમ)ની સ્થાપના કરી હતી. આ પાર્ટીએ તમિલનાડુમાં મોટાપાયે સામાજિક સુધારા માટેની ચળવળ ચલાવી હતી. DK પાર્ટીની સ્થાપનામાં પેરિયારના સૌથી નજીકના સહાયક સભ્ય અને લેખક એવાં અન્નાદુરાઈએ મહત્ત્વનો ભાગ ભજવ્યો હતો, અને બાદમાં તેઓ DMK પાર્ટી તરફથી તમિલનાડુના મુખ્યમંત્રી તરીકે ચૂંટાઈ આવ્યા હતા.

તે સમયે DMK (દ્રવિડ મુન્નેત્ર કઝાગમ) પાર્ટીના નેતાઓ કુશળ વક્તા, સાહિત્યકાર, નાટ્યલેખક અને કવિઓ હતા. પોતાની પાર્ટીનો પ્રચાર કરવાના હેતુસર DMKના નેતાઓએ સિનેમાનાં માધ્યમમાં ઝંપલાવ્યું હતું. એવું કહેવાય છે કે સોવિયેતના અનુભવોથી આકર્ષાઈને તેઓએ આ નિર્ણય લીધો હતો. પણ, આ ક્રાંતિકારી નેતાઓએ જનતા માટે કોઈ નવા પ્રકારના સિનેમાનો વિચાર નહોતો કર્યો પરંતુ, પોતાની પાર્ટીનો પ્રચાર અને વિચાર જનતા સુધી પહોંચાડવા માટે તેઓ સિનેમા ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ્યા હતા. આમ, તે સમયે રજૂ થયેલી અને ‘DMK ફિલ્મ્સ’ તરીકે ઓળખાતી ફિલ્મ્સમાં સામાજિક મુદ્દાઓ નાટકીય ઢબે રજૂ કરવામાં આવતા હતા. તે સમયે ‘DMK ફિલ્મ્સ’માં સામાન્યપણે પ્રચલિત માન્યતાઓનું ખંડન કરનાર વિચાર રજૂ કરતાં દ્રશ્યો, સમતાવાદી સિદ્ધાંતોનું નાટ્યાત્મક આલેખન, પ્રગતિશીલ સૂચનોની વ્યાપક રીતે ભજવણી, અને સાથે-સાથે ફિલ્મમાં ક્યાંક પાર્ટીના નેતાઓનું ડોક્યુમેન્ટરી ફૂટેજ રજૂ કરીને પાર્ટીનો પ્રચાર કરવામાં આવતો હતો. આ સિવાય ‘DMK ફિલ્મ્સ’માં પાર્ટીનો ધ્વજ અથવા તેના રંગ દર્શાવવા તથા પાર્ટીનું ચૂંટણી ચિહ્ન દર્શાવવું, આ સિવાય કેટલીક ફિલ્મ્સમાં પાર્ટીનો મૌખિક ઉલ્લેખ કરીને પાર્ટીનો મતપ્રચાર કરવામાં આવતો હતો.

વર્ષ ૧૯૫૨માં રજૂ થયેલી તમિલ ફિલ્મ ‘પરાશક્તિ(દેવી)’એ DMKની સૌથી વખણાયેલી ફિલ્મ હતી અને આ ફિલ્મના લેખક મુથુવેલ કરુણાનિધિ હતા. આ ફિલ્મના મુખ્ય અભિનેતા સિવાજી ગણેસન હતા, કે જેઓ DMK પાર્ટીના સ્થાપક સભ્ય હતા અને અભિનેતા MGR (એમ.જી. રામચંદ્રન)ના હરીફ હતા. ‘પરાશક્તિ’એ DMKની સફળ ફિલ્મ હતી. આ ફિલ્મમાં લંપટ પૂજારીનું નિરૂપણ અને તેના કલોપકારક સંદેશાની વાત રજૂ કરવામાં આવી હતી. પરંતુ, તે કહેવું પણ થોડું મુશ્કેલ છે કે પરાશક્તિ ફિલ્મ થકી તેઓએ પોતાની પાર્ટીનો પ્રચાર કેવી રીતે કર્યો હશે. આ સમયબિંદુ પછી MGR (એમ.જી. રામચંદ્રન) પણ DMK લેખકોના પ્રિયતમ બની ગયા હતા. લેખક અન્નાદુરાઈ અને કરુણાનિધિ દ્વારા તે સમયની ફિલ્મ્સમાં નવા પ્રકારની સામાજિક વિવેચનાનો પ્રચાર કરવામાં આવ્યો હતો, કે જેના સ્ટાર પ્રતીક સમાન અભિનેતા સિવાજી ગણેસન વર્ષ ૧૯૫૫ સુધી તેમની પાર્ટી સાથે જોડાયેલા રહ્યા હતા. ત્યારબાદ વર્ષ ૧૯૬૧માં તેઓ કોંગ્રેસ પાર્ટીની સાથે જોડાયા અને DMK પાર્ટીની સાથેનો પોતાનો ભૂતકાળ ભૂલવા માટે તેઓ ધાર્મિક ફિલ્મ્સમાં અભિનય કરવા માંડ્યા અને પોતાની છબી બદલવા માટે તેમણે કેટલીક પૌરાણિક ફિલ્મ્સમાં પણ કામ કર્યું હતું.

DMK ફિલ્મ્સનો ઈતિહાસ કુલ બે તબક્કામાં વહેંચાયેલો છે. પ્રથમ તબક્કો વર્ષ ૧૯૪૮માં શરૂ થાય છે અને આગામી દસ વર્ષ સુધી તેમાં અન્નાદુરાઈ, કરુણાનિધિ અને અન્ય લેખકોનું પ્રભુત્વ જોવા મળે છે. આ પ્રથમ તબક્કાનો સમય સામાજિક વિવેચનાનો હતો અને ત્યારે ફિલ્મકથામાં લેખકો પોતાનો અંગત દ્રષ્ટિકોણ રજૂ કરતા હતા. આ તબક્કા દરમિયાન ફિલ્મનો નાયક પણ સામાજિક વિવેચનાની સમજણ રજૂ કરતો હતો અને તેના પર ક્યારે ય સ્ટાર તરીકેનો ભાર મૂકવામાં આવતો નહોતો. DMK ફિલ્મ્સના બીજા તબક્કામાં વર્ષ ૧૯૫૭થી ૧૯૭૭ દરમિયાન અભિનેતા MGRનું પ્રભુત્વ રહ્યું. આ દરમિયાન ફિલ્મમાં સમગ્ર ચર્ચા માત્ર ફિલ્મના નાયકની આસપાસ જ વીંટળાયેલી જોવા મળતી હતી. MGRએ ફિલ્મ સ્ક્રીન પર પાર્ટીના એકમાત્ર પ્રવક્તા તરીકેનું સ્થાન જમાવ્યું અને તમામ લોકોનું ધ્યાન તેમનાં નેતૃત્વ તરફ કેન્દ્રિત કર્યું. MGRએ તેમની કારકિર્દીની શરૂઆતમાં લોકકથા આધારિત ઘણી એવી ફિલ્મ્સમાં કામ કર્યું હતું, અને આ ફિલ્મ્સમાં એક્શન રજૂ કરવાની તક પણ પુષ્કળ પ્રમાણમાં હતી. લોકકથા આધારિત MGRની એક મુખ્ય ફિલ્મ મલાઈક્કલ્લન (૧૯૫૪) હતી અને આ ફિલ્મના સંવાદો કરુણાનિધિએ લખ્યા હતા, આ ફિલ્મ થકી MGRની સુપરહીરો તરીકેની છબી લોકમાનસમાં પ્રસ્થાપિત થઇ હતી.

વર્ષ ૧૯૭૧માં DMK પાર્ટીની તમિલનાડુમાં પ્રચંડ સફળતા બાદ કરુણાનિધિએ પોતાનું પદ મજબૂત કરવા માટે મોટા પ્રમાણમાં ફંડ એકત્રિત કરવાનું અને લોકોને પાર્ટીના સભ્ય બનાવવાનું શરૂ કર્યું. જેના કારણે MGRની લોકપ્રિયતા અને તેમની શક્તિને અસર થઇ રહી હોય તેવું જોવા મળ્યું. પોતાની જ પાર્ટીમાં MGRની સામે ટક્કર લેવા માટે કરુણાનિધિએ તેમના પુત્ર મુથુને ફિલ્મ ક્ષેત્રમાં ઉતાર્યો કે જેથી અભિનેતા MGRને મળતા ફિલ્મ કોન્ટ્રાક્ટ અટકી શકે. કરુણાનિધિએ રાજકીય સમાજશાસ્ત્રની સમજણ અનુસાર MGRની ઘટનાને એક એવું ઉત્પાદન ગણાવ્યું કે MGR એ એક એવી શક્તિ છે કે જે આધુનિક યંત્રોનો પ્રચાર કરે છે અને આ રીતે કરુણાનિધિએ પ્રજાના ભોળપણનો લાભ ઉઠાવ્યો. આ પ્રયાસ થકી MGRને લાગ્યું કે હવે સરકાર તેઓને ભ્રષ્ટાચારના આરોપ સહિત હાંસિયામાં ધકેલવા માંગે છે અને આ માટે MGRએ એવી માંગ ઉઠાવી કે નેતાઓ તેમની સંપત્તિ જાહેર કરે, પરંતુ, MGRને જ્યારે લાગ્યું કે હવે પાર્ટીના નેતાઓ જ તેમની શરતોને નકારી રહ્યા છે અને તેઓને પાર્ટી વિરોધી ગણાવી રહ્યા છે, ત્યારે MGRએ પોતાની નવી પાર્ટી ADMK શરૂ કરી.

હવે DMK પાર્ટીને જ્યારે એવું લાગ્યું કે MGRની નવી પાર્ટી ADMKની લોકપ્રિયતા વધી રહી છે ત્યારે DMKના નેતાઓએ MGRને પરદેશી કહેવાનું શરૂ કર્યું કારણકે તેઓ મૂળ મલયાલી હતા. અને MGR પર DMK દ્વારા એવા આરોપો પણ લગાવવામાં આવ્યા કે તેઓ હવે તમિલનાડુને કેરાળા બનાવવા જઈ રહ્યા છે. પણ, આ અને આ સિવાયના પણ અનેક આરોપ હોવા છતાં MGRની પ્રતિષ્ઠાને કોઈ નુક્સાન પહોંચ્યું નહિ અને વર્ષ ૧૯૭૭માં તેમની પાર્ટી AIADMK બહુમતી સાથે ચૂંટણી જીતી અને વર્ષ ૧૯૮૭ સુધી સતત ૧૧ વર્ષ રાજ કર્યું. આ ૧૧ વર્ષોને તમિલનાડુનો અંધકારમય સમય ગણવામાં આવે છે.

DMKના ભાગલા પડ્યા તેનો રાજકીય મર્મ જણાવતા લેખક નોંધે છે કે DMK એક ક્ષેત્રિય પાર્ટી હતી કે જેમાં તમિલનાડુના ચોક્કસ વર્ગ / જાતિના પ્રશ્નોને રજૂ કરવ માટે મંચ પૂરો પાડવામાં આવતો હતો. પાર્ટીની સામાજિક સુધારણાની પૃષ્ઠભૂમિ અને પોતાના વિચારોના પ્રચાર માટે સિનેમા માધ્યમનો ઉપયોગ કરીને તેમણે અપેક્ષા કરતાં વધુ લોકોને તૈયાર કર્યા હતા. પરંતુ, તેના પર અસર ત્યારે થઇ કે જ્યારે પાર્ટીનો ખરેખરો ઉદ્દેશ કે જે પાર્ટીમાં પ્રબળપૂર્વક અસર કરી રહ્યો હતો અને પાર્ટીના બહોળા અનુયાયીઓ વચ્ચે મોટું અંતર ઊભું થયું, અને આ ગતિશીલતાના પરિણામનો સામનો કરવાનો પાર્ટીનો મનોભાવ નહોતો. તેઓ અંકુશમાં રહે તેવી રાજ્યવ્યવસ્થામાં રસ ધરાવતા હતા અને તેઓ ક્યારે ય પાર્ટીને ક્રાંતિના વિષય તરીકે જોઈ શક્યા નહિ, અને પ્રજાના પણ પોતાના વિચારો હોય છે. ત્યારબાદ વર્ષ ૧૯૮૯માં MGRનું મૃત્યુ થતા કરુણાનિધિ અને DMK ફરી એકવખત રાજકીય સત્તા પ્રાપ્ત કરે છે. વર્ષ ૨૦૦૫માં કરુણાનિધિ પાંચમી વખત તમિલનાડુના મુખ્યમંત્રી બન્યા અને જૂન ૨૦૧૮માં તેમણે તેમના ૯૪મા જન્મદિનની ઉજવણી કરી.

વર્ષ ૧૯૯૭માં આવેલી દિગ્દર્શક મણિરત્નમ્‌ની તમિલ ફિલ્મ ‘ઈરૂવર’ એ તમિલ અભિનેતા MGR અને લેખક કરુણાનિધિના સંબંધ આધારિત માનવામાં આવે છે. આ ફિલ્મમાં મલયાલમ અભિનેતા મોહનલાલ અને પ્રકાશરાજ મુખ્ય ભૂમિકામાં હતા.

e.mail : nbhavsarsafri@gmail.com

આજે એકવીસમી સદીમાં આપણા દેશમાં મહિલાઓ દરેક ક્ષેત્રમાં પોતાનું મોખરાનું સ્થાન બનાવી રહી છે અને સોશિયલ મીડિયાના માધ્યમ થકી પોતાનો અવાજ પણ ઊઠાવી રહી છે ત્યારે સિનેમાનાં ક્ષેત્રમાં ઉત્કૃષ્ટ પ્રદાન કરનાર મહિલા એવાં શમા ઝૈદી અને તેમનાં કાર્ય વિશે આપણે અહીં વિગતે ચર્ચા કરીશું.

ભારતીય લેખિકા (કથા, પટકથા અને સંવાદ), કોસ્ચ્યુમ (પોશાક) ડિઝાઇનર, આર્ટ ડિરેક્ટર, કળા વિવેચક, ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મમેકર, સંશોધક તેમ જ રંગભૂમિનાં ક્ષેત્રે પણ મહત્ત્વનું યોગદાન આપનાર એવાં બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતાં શમા ઝૈદીનો જન્મ ૨૫ સપ્ટેમ્બર, ૧૯૩૮ના રોજ ઉત્તર પ્રદેશના રામપુરમાં થયો હતો. તેઓ દેશના એક સમયના જાણીતા રાજકારણી અને શિક્ષણવિદ બશીર હુસૈન ઝૈદીનાં પુત્રી છે. શમા ઝૈદીનાં માતા નાટ્યકાર હબીબ તન્વીરની સાથે દિલ્હીમાં નાટકોમાં કામ કરતાં હતાં, એટલે શમા ઝૈદી બાળપણથી જ ઉર્દૂ ભાષા સાથે સંકળાયેલાં છે અને ભાષા પ્રત્યેનો આ પ્રેમ તેઓને માતા તરફથી વારસામાં પ્રાપ્ત થયો છે. શમા ઝૈદીનાં માતાપિતા દેશમાં જે-તે સમયે શરૂ થયેલી સામ્યવાદી વિચારધારાની ચળવળ સાથે જોડાયેલાં હતાં અને તેમનો ઉછેર પણ ડાબેરી વિચારધારા ધરાવતાં વાતાવરણમાં થયો છે.

દિલ્હી યુનિવર્સિટીમાંથી અંગ્રેજી વિષયની સાથે સ્નાતક થયા બાદ, તેઓ ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે લંડન ગયાં હતાં. તેઓ જ્યારે દિલ્હીની મિરાન્ડા હાઉસ કોલેજમાં અભ્યાસ કરી રહ્યાં હતાં ત્યારથી જ તેઓને કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઇન અને આર્ટ ડિરેક્શનમાં રસ પડ્યો હતો અને ત્યારથી જ તેમણે થિયેટર ક્ષેત્રે કાર્ય કરવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. ત્યારબાદ તેમણે લંડનની Slade School of Artsમાંથી ડિપ્લોમા ઇન સ્ટેજ ડિઝાઇનનો અભ્યાસ કર્યો. ત્યાંથી પરત દિલ્હી આવીને તેમણે હિન્દુસ્તાની થિયેટર માટે કોસ્ચ્યુમ્સ ડિઝાઇન કરવાનું શરૂ કર્યું અને વર્ષ ૧૯૬૫માં તેઓ મુંબઈ સ્થળાંતરિત થયાં.

મુંબઈમાં તેઓ Indian People’s Theatre Association (IPTA) સાથે જોડાયાં. તેઓ તેમની કારકિર્દીનાં પ્રારંભમાં એક પત્રકાર તરીકે દિલ્હીથી પ્રકાશિત થતાં સમાચારપત્રો અને સામયિક માટે એક કળા વિવેચક તરીકે લેખનકાર્ય પણ કરી ચૂક્યાં છે. પરંતુ, તેમનું સૌથી મહત્ત્વનું યોગદાન અને ઉત્કૃષ્ટ કાર્ય દેશમાં એક સમયે શરૂ થયેલી સમાંતર સિનેમા અથવા અર્થપૂર્ણ સિનેમાની ધારા તરીકે પ્રચલિત ફિલ્મ્સમાં જોવા મળે છે. તેઓએ સૌથી વધુ કાર્ય દેશનાં જાણીતા દિગ્દર્શક શ્યામ બેનેગલની સાથે કર્યું છે અને આ સિવાય સત્યજીત રાય, એમ.એસ. સથ્યુ જેવા આર્ટહાઉસ સિનેમા સાથે જોડાયેલાં દિગ્દર્શક સાથે તેઓ કાર્ય કરી ચૂક્યાં છે. તેઓના લગ્ન દિગ્દર્શક એમ.એસ. સથ્યુ સાથે થયાં છે અને વર્ષ ૧૯૭૩માં એમ.એસ. સથ્યુએ ‘ગર્મ હવા’ નામની ક્લાસિક હિન્દી ફિલ્મ બનાવી હતી અને આ ફિલ્મમાં શમા ઝૈદીએ લેખિકા તેમ જ કોસ્ચ્યુમ ડિઝાઇનર તરીકેની ભૂમિકા ભજવી હતી. આ ફિલ્મ લેખિકા ઈસ્મત ચુગતાઈની એક ટૂંકી વાર્તા પર આધારિત હતી.

વર્ષ ૧૯૭૫માં આવેલી દિગ્દર્શક શ્યામ બેનેગલની બાળફિલ્મ ચરણદાસ ચોરની લોકકથા આધારિત પટકથા લેખનનું કાર્ય શમા ઝૈદીએ હાથ ધર્યું હતું, કે જેમાં નાટ્યકાર હબીબ તન્વીરનાં નાટ્ય ગીતોનો આધાર લેવામાં આવ્યો હતો. વર્ષ ૧૯૭૬માં આવેલી શ્યામ બેનેગલની ફિલ્મ મંથનનું આર્ટ ડિરેક્શન શમા ઝૈદીએ કર્યું હતું, અત્રે ઉલ્લેખનીય છે કે આ ફિલ્મની આધારભૂમિ ગુજરાત હતી અને આ ફિલ્મનું શૂટિંગ ગુજરાતનાં રાજકોટ પાસેના એક ગામડામાં કરવામાં આવ્યું હતું. વર્ષ ૧૯૭૭માં આવેલી સત્યજીત રાયની પ્રેમચંદ મુનશીની વાર્તા આધારિત એક માત્ર હિન્દી ફિલ્મ શતરંજ કે ખિલાડીની પટકથાના સંશોધન અને ઉર્દૂ સંવાદ લેખનનું કાર્ય શમા ઝૈદીએ કર્યું છે. વર્ષ ૧૯૭૭માં આવેલી શ્યામ બેનેગલની મહત્ત્વપૂર્ણ ફિલ્મ ભૂમિકા કે જે મરાઠી અભિનેત્રી હંસા વાડકરના જીવન પર આધારિત હતી તે ફિલ્મનું આર્ટ ડિરેક્શન શમા ઝૈદીએ કરેલું છે. આ સિવાય દિગ્દર્શક મુઝફ્ફર અલીની ક્લાસિક ફિલ્મ ઉમરાવ જાનની કથા, પટકથા અને સંવાદ તેમ જ વર્ષ ૧૯૮૦માં આવેલી હિન્દી આર્ટ ફિલ્મ ચક્રની કથા, પટકથા અને સંવાદનું કામ શમા ઝૈદીએ કર્યું છે, અહીં એક વાત એ નોંધવી રહી કે આ બંને ફિલ્મની વાર્તા નવલકથા આધારિત હતી. આ સિવાય શ્યામ બેનેગલની અન્ય ફિલ્મ્સ જેવી કે આરોહણ (૧૯૮૨), મંડી (૧૯૮૩), સુસ્માન (૧૯૮૬), ત્રિકાલ (૧૯૮૬), અંતરનાદ (૧૯૯૩), સૂરજ કા સાતવાં ઘોડા (૧૯૯૪), મમ્મો (૧૯૯૫), ધ મેકિંગ ઓફ મહાત્મા (૧૯૯૬), સરદારી બેગમ (૧૯૯૭), હરીભરી (૨૦૦૦), ઝુબૈદા (૨૦૦૧), નેતાજી સુભાષચંદ્ર બોઝ (૨૦૦૪)માં શમા ઝૈદીનું કથા, પટકથા અને સંવાદ લેખિકા તરીકેનું અભૂતપૂર્વ યોગદાન રહેલું છે.

અહીં મુખ્ય વાત એ છે કે શમા ઝૈદીએ લખેલી મોટાભાગની ફિલ્મ્સ કોઈને કોઈ નવલકથા અથવા તો ટૂંકી વાર્તા પર આધારિત છે અને તે દેશના ઐતિહાસિક તેમ જ સામાજિક મુદ્દાઓ સાથે સંકળાયેલી જોવા મળે છે. આ સાથે જ શમા ઝૈદીનું લેખન કાર્ય પણ ભારતીય સિનેમાના ઇતિહાસનું એક મહત્ત્વનું અંગ છે. ફિલ્મ્સ સિવાય ટેલિવિઝનના ક્ષેત્રમાં પણ તેમનું મહત્ત્વનું યોગદાન રહેલું છે જેમાં શ્યામ બેનેગલની વર્ષ ૧૯૮૮માં આવેલી ટેલિવિઝન શ્રેણી ‘ભારત એક ખોજ’ અને વર્ષ ૨૦૧૪માં આવેલી ટેલિવિઝન શ્રેણી ‘સંવિધાન’ માટેનાં સંશોધન અને લેખન કાર્યમાં શમા ઝૈદીનો ઐતિહાસિક ફાળો રહેલો જોવા મળે છે.

ફિલ્મ ‘ગર્મ હવા’ વિશે વાત કરતાં શમા ઝૈદી એક ઇન્ટરવ્યૂમાં જણાવે છે કે હું આ ફિલ્મ પૂર્વે રાજેન્દ્ર સિંઘ બેદીની નવલકથા ‘એક ચાદર મૈલી સી’ આધારિત નાટક માટેનું કાર્ય કરી રહી હતી અને તે દરમિયાન તેમણે (રાજેન્દ્ર સિંઘ બેદીએ) ફિલ્મ સ્ક્રીપ્ટ લખવા માટેનું સૂચન કર્યું, અને શમા ઝૈદીએ લેખિકા ઈસ્મત ચુગતાઈને વાર્તા લખવા માટે કહ્યું અને આ રીતે ફિલ્મ ‘ગર્મ હવા’ની વાર્તાને આકાર મળ્યો, આ ફિલ્મનું શીર્ષક ગર્મ હવા, કૈફી આઝમીની પ્રખ્યાત કવિતા ‘મકાન’ની પંક્તિ ‘આજ કી રાત બહુત ગર્મ હવા ચલતી હૈ’માંથી લેવામાં આવ્યું છે.

આ ઇન્ટરવ્યૂમાં તેઓ આગળ જણાવે છે કે હિન્દી સિનેમામાં સંસ્કૃિતની ઝલક નથી જોવા મળતી અને આ ઝલક સાહિત્ય તેમ જ લોકોની જીવનશૈલીમાંથી આવે છે પરંતુ, તે હવે સિનેમામાં ક્યાં ય નથી. શમા ઝૈદીની ઈચ્છા લેખક શ્રીલાલ શુક્લાની નવલકથા ‘રાગ દરબારી’ આધારિત ફિલ્મ બનાવવા માટેની છે. અહીં એક વાત નોંધવી રહી કે શ્યામ બેનેગલની લેખક ધર્મવીર ભારતીની નવલકથા આધારિત ફિલ્મ ‘સૂરજ કા સાતવાં ઘોડા’ કે જેની પટકથા અને સંવાદ શમા ઝૈદીએ લખ્યાં છે, તે ફિલ્મની શરૂઆતમાં જે ચિત્રો બતાવવામાં આવ્યાં છે તે ગુજરાતી ચિત્રકાર ગુલામ મોહમ્મદ શૈખના છે.

અમે કળાની કદર કરીએ છીએ તેવી વાત કરનાર આ દેશનાં લોકોને ક્યારે ય પણ પ્રતિભાવાન એવાં શમા ઝૈદીની થોડી પણ નોંધ લેવાનું સુઝ્યું નથી કે શું? પદ્મ પુરસ્કાર અને તે સિવાયનાં પણ મહત્ત્વના એવોર્ડ મળે તેવી અમૂલ્ય પ્રતિભા ધરાવતાં શમા ઝૈદીને ભારત સરકાર તરફથી કેટલાં એવોર્ડ આપવામાં આવ્યા અને તેમનું કેટલું સન્માન કરવામાં આવ્યું તે પણ એક પ્રશ્ન છે. એવોર્ડ એ કોઈ પ્રતિભાનો માપદંડ નથી છતાં પણ બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતાં લેખિકા શમા ઝૈદીની અને સિનેમા ક્ષેત્રે તેમનાં ઉત્કૃષ્ટ યોગદાનની દેશ-વિદેશમાં નોંધ લેવાય તે પણ તેટલું જ જરૂરી છે.

e.mail : nbhavsarsafri@gmail.com