અત્યાર સુધી પાકિસ્તાનના એક પણ વડા પ્રધાન પોતાની ટર્મ આખી પૂરી નથી શક્યા 

ચિરંતના ભટ્ટ

પાકિસ્તાન ભડકે બળી રહ્યું છે, આ લખાઇને તમારા સુધી પહોંચશે ત્યાં સુધીમાં પાકિસ્તાનના રાજકીય દાવાનળમાં ઘણું બધું રાખ થઈ ચૂક્યું હશે. અત્યારે તો પાકિસ્તાનમાં કાયદો અને વ્યવસ્થા જાળવવા માટે લશ્કર રસ્તા પર ઉતરી આવ્યું છે. પાકિસ્તાનનો રાજકીય ઇતિહાસ એટલે જાણે અંધાધૂંધીનું બીજું નામ. 1947માં પાકિસ્તાનની રચના થઇ ત્યારથી માંડીને આજ સુધી એક પણ વડા પ્રધાન તેમની પૂરી ટર્મ સુધી સત્તા પર નથી રહી શક્યા. પાકિસ્તાનમાં કોઇ પણ ત્યાં સુધી વડા પ્રધાનના પદ પર બેસી શકે જ્યાં સુધી સંસદમાં તેમના પક્ષનો બહુમત હોય, જેમ કે પી.પી.પી. અને પી.એમ.એલ.-એન.ની ટર્મ પૂરી થઇ પણ આ પક્ષના વડા પ્રધાન પાંચ વર્ષની ટર્મ પૂરી ન કરી શક્યા.

આ ઇતિહાસ પર નજર કરીએ તો પાકિસ્તાન મુવમેન્ટના લિયાકત અલી ખાન પહેલા વડા પ્રધાન બન્યા અને રાવલપિંડીમાં એક રેલીને સંબોધન કરતા હતા ત્યારે તેમને એક અફઘાનીએ ગોળીએ દઇ દીધા હતા. એ સમયે જ ગવર્નર જનરલ હતા તેવા ખ્વાજા નઝીમુદ્દીનને આ જવાબદારી સોંપાઇ. 182 દિવસમાં જ ગવર્નર જનરલ ગુલામ મોહંમદે તેમને પૂર્વ પાકિસ્તાન અને લાહોરમાં થયેલા રમખાણો રોકવામાં નિષ્ફળ જવાના મામલે પદ પરથી હટાવ્યા. આ પછી મહંમદ અલી બોગરા જેમની પર આક્ષેપ છે કે તેમણે યુ.એસ.એ. સાથેના પાકિસ્તાનના જોડાણને મામલે છેતરપિંડી કરી હતી તે સત્તા પર આવ્યા. બોગરા પણ 2 વર્ષ અને 2 મહિના સુધી સત્તા પર હતા અને પછી ચૌધરી મહંમદ અલી 13 મહિના માટે વડા પ્રધાન બન્યા. 1956માં પાકિસ્તાનનું નવું બંધારણ આવ્યું. એ વખતે વડા પ્રધાન હતા હુસૈન શહીર સહરાવર્દી પણ બંધારણને મામલે પણ મતભેદ થયા અને એ પછી પણ સાવ 2 મહિના માટે ઇબ્રાહિમ ઇસ્માઇલ ચુંદરીગર અને ફિરોઝખાન નૂન 9 મહિના માટે વડા પ્રધાન બન્યા. પાકિસ્તાનનુ વડા પ્રધાનનું પદ જાણે બળતું ઘર છે. એક એવો દેશ જ્યાં પાંચ વર્ષમાં છ વડા પ્રધાન બદલાયા. રાજકીય પક્ષો અને સૈન્ય વચ્ચેનો સંઘર્ષ ત્યાં ચાલતો જ આવ્યો છે અને આ કારણે જ રાષ્ટ્રપતિ ઇસિકંદર મિર્ઝાએ પાકિસ્તાનમાં બંધારણનું અમલીકરણ જ રોકી દીધું અને માર્શલ લૉ લાગુ કર્યો, સૈન્યા વડા ઐયૂબખાનને આ જ જોઇતું હતું, રાજકીય સ્થિતિ વણસી અને રાષ્ટ્રપતિ મિર્ઝાને તેમણે ઘર ભેગા કરીને સત્તા લઇ લીધી. ઐયૂબ ખાન પર અમેરિકાની લોકશાહીનો પ્રભાવ હતો તે એમણે ચૂંટણી જાહેર કરી, એમાં ઝીણાની બહેનને જીત મળી પણ તો ય ઐયૂબ ખાને સત્તા છોડી નહીં. એ પછી એમણે ભારત સામેના યુદ્ધમાં હાર અને ચૂંટણીના ગોટાળાને કારણે રમખાણોને પગલે રાજીનામું આપ્યું અને પછી આવ્યા જનરલ યાહ્યાખાન. યાહ્યા ખાને ચૂંટણી યોજી અને મુજીબૂર રહેમાનને વડા પ્રધાન બનાવ્યા પણ એ પૂર્વીય પાકિસ્તાનના હતા જેમાંથી અંતે પાકિસ્તાનના ભાગલા થયા બાંગ્લાદેશની રચના થઇ. ઝુલ્ફીકાર અલી ભૂટ્ટોએ આ સમયે રાષ્ટ્રપતિ પદ છોડી વડા પ્રધાનની ખુરશી સંભાળી પણ 46 મહિના પછી સૈન્યના વડા જનરલ ઝિયા ઉલ હકે ભુટ્ટોને હટાવ્યા. ઝિયાએ દસ વર્ષ સરમુખત્યારની માફક સત્તા ચલાવવાનો પ્લાન કર્યો અને મહંમદખાન જુનેજોને વડા પ્રધાન બનાવ્યા પણ ત્યાં ય વાંધા વચકા પડ્યા અને સંસંદ ભંગ થઇ અને જુનેજોની સત્તા ગઇ, ચૂંટણી થાય એ પહેલાં વિમાન અકસ્માતમાં એ માર્યા ગયા. બેનઝીર ભૂટ્ટો પાકિસ્તાનના પહેલાં મહિલા વડાં પ્રધાન બન્યાં અને 22 મહિના પછી એમણે ભ્રષ્ટાચારના આરોપ હેઠળ સત્તા છોડી. ગુલામ મુસ્તફા બે મહિના શાસન કરી શક્યા અને 1993માં બેનઝીર ફરી સત્તા પર આવ્યાં. જેની પર વિશ્વાસ હતો એવા રાષ્ટ્રપતિ લેંઘારીએ બેનઝીરને હટાવ્યા અને 3 મહિના માટે મલિક મિરાઝે વડા પ્રધાનપદું કર્યું. એ પછી વારો આવ્યો નવાઝ શરીફનો અને અઢી વર્ષમાં સૈન્યના દબાણને કારણે એ પણ ગયા, પછી એક મહિનો બલખશેર મઝારી એ પદ સાચવ્યું અને પાછો શરીફનો વારો આવ્યો પણ એ ય માત્ર એક મહિનો; એ પછી મોઇનુદ્દીન અહેમદ 3 મહિના વડા પ્રધાન રહ્યા. 1997માં ફરી નવાઝ શરીફને બુહમ મળ્યો પણ ત્યાં મિંયા મુશર્રફ્ફે તાનાશાહી લાદી અને એ જ રાષ્ટ્રપતિ તથા એ જ સૈન્યના વડા. એ વખતે ચૂંટણીમાં ઝફર ઉલ્લાહ જમાલી પાકિસ્તાનના વડા પ્રધાન બન્યા અને બે વર્ષમાં શૌકત અઝીઝ સત્તા પર આવ્યા. 2007માં બેનઝીર ભૂટ્ટો ચૂંટણી લડવા પાકિસ્તાન આવ્યાં પણ તેમને બોમ્બથી ઉડાવી દેવાયા, એમની પાર્ટી જીતી અને યુસૂફ રઝા ગિલાની વડા પ્રધાન બન્યા. પાકિસ્તાનમાં સૌથી લાંબો સમય સુધી વડા પ્રધાન પદે ગિલાની રહ્યા પણ તો ય 4 વર્ષ અને 4 મહિના એ પછી રઝા પરવેઝે એમની ટર્મ પૂરી કરી. 2017માં નવાઝ શરીફ પનામા પેપર્સને કારણે પદ ગુમાવી બેઠા અને શાહિદ ખાનક અબ્બાસી આવ્યા અને છેલ્લે નસીર ઉલ મુલ્ક વચગાળાના વડા પ્રધાન બન્યા. 2018માં ઇમરાનખાનનો પક્ષ મોટો થયો અને તે વડા પ્રધાન બન્યા. આ બધામાં અર્થતંત્ર તળિયે જઇને બેઠું અને દેશ આઇ.એમ.એફ.ની લોન પર ચાલવા માંડ્યો. ઇમરાના ખાને અમેરિકા સાથે દોસ્તી ઓછી કરી રશિયા સાથે હાથ મેળવ્યા. ઇમરાન ખાનને કારણે પાકિસ્તાનની હાલત બાવાના બેઉ બગડ્યા જેવી થઇ છે કારણ કે ન તો અંદર શાંતિ છે ન તો આંતરરાષ્ટ્રિય સંબંધોમાં કંઇ સારાસારી રખાઇ છે.

અત્યારે ઇમરાન ખાનની ધરપકડને ત્યાં સુપ્રીમ કોર્ટે ગેરકાયદે ઠેરવી છે. ઇમરાન ખાનને સત્તા પર આવ્યા પછી બહુ દુ:શ્મનો ઊભા કર્યા. ભૂતકાળમાં ઇમરાનને ટેકો આપી ચૂકેલા ઉદ્યોગકારો, સરકારના બીજાં તત્ત્વો, શહબાઝ શરીફ સરકારના અસંતોષી સભ્યો, બીજા પક્ષો બધા કોઇને કોઇ રીતે ઇમરાન ખાનને કોઇ રીતે અયોગ્ય ઠેરવી ખસેડવાની તજવીજમાં જ રહ્યા પણ કોઇને કારી ફાવી નહીં. એમાં ઇમરાન ખાને આઇ.એસ.આઇ.ના વડા મેજર જનરલ ફૈઝલ નસિર પરના જૂના આક્ષેપ વાગોળ્યા અને તેમની આવી બની. અત્યારે ઇમરાન ખાનના ટેકેદારો અને સૈન્ય વચ્ચે તંગ સંઘર્ષ ચાલી રહ્યો છે. પાકિસ્તાનના પંજાબ અને ખૈયબર પાખ્તુનખ્વામાં સૈન્ય ઊતરી આવ્યું છે જે સંજોગો વણસવાની સીધી નિશાની છે. ફરી ચૂંટણી થાય અને ઇમરાન ખાનને જીત મળે તો સૈન્ય સાથે મળીને રાજ કરવું પડે જેમાં બંધારણ જશે ખાળમાં.

પાકિસ્તાનનું મુશ્કેલીમાં હોવું આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકીય તંત્રો માટે ચિંતાજનક છે, પાકિસ્તાન અત્યારે ધાર પર ઊભેલો દેશ છે. ચીને પાકિસ્તાનમાં બહુ રોકાણ કર્યું છે અને એની ઊંઘ હરામ થઇ ગઇ હશે, એ ચોક્કસ. યુ.એસ.એ. દ્વારા તો ‘સેફ’ વિધાન કરાયું છે જેમાં લોકશાહી સાચવવાની વાત છે પણ અંદરખાને તો પરમાણુ શસ્ત્ર ધરાવતા દેશની આ હાલતે યુ.એસ.એ.ની ચિંતા પણ વધારી દીધી હશે. એ ચોક્કસ. આપણે તો સાવ બાજુનો દેશ છીએ અને આપણામાંથી છૂટા પડેલા પાકિસ્તાન સાથેના આપણા સંબંધો તંગ જ રહ્યા છે. જો કે આંતરિક અંધાધૂંધીની સીધી અસર ભારત પર ત્યાં સુધી નહીં પડે, જ્યાં સુધી લાઇન ઑફ કન્ટ્રોલ પર સિઝફાયરની સ્થિતિ જળવાયેલી રહેશે. આમ આપણે કોઇ સીધી ચિંતા ન કરવી જોઇએ પણ છતાં ય સાબદા તો રહેવું જ પડે.

બાય ધી વેઃ

ઇમરાન ખાનની છબીને આ બધા કોલાહલનો ભારે ફાયદો થશે પણ આખરે પાકિસ્તાનની વાત આવે ત્યારે સૈન્ય કેવી રીતે અને શું પ્રતિભાવ આપે છે એ જ અગત્યનું હોય છે. આ તરફ પાકિસ્તાન એક દેશ કરીતે નાદારી નોંધાવી દે એ પણ એવા સમયે જ્યારે રાજકારણમાં આટલી અરાજકતા હોય. પાકિસ્તાનની સમસ્યાઓ ઉકેલવાની વાત વખારે નખાઇ છે અને કોણે પાકિસ્તાન પર રાજ્ય કરવું જોઇએ એનો સંઘર્ષ ત્યાં સંજોગો આકરા બનાવી રહ્યો છે. પાકિસ્તાન 75 વર્ષથી ગુલામી, દબાણમાં જ રહ્યો છે અને ત્યાંની પ્રજાને સૈન્યના શાસનમાંથી મુક્તિ જોઇએ છે પણ પાકિસ્તાનમાં સૈન્યની સત્તા ભૂખ કોઇનાથી ય છાની નથી. પાકિસ્તાન – એક દેશ જે સૈન્ય સાથે નથી પણ એક સૈન્ય જે દેશને માથે છે. શું પાકિસ્તાનમાં સિવિલ વૉર – આંતરવિગ્રહની સ્થિતિ સમૂળગું બધું બદલશે કે પહેલાં તારાજીના રાજ પછી કદાચ કોઇ સત્તાધીશની સાન ઠેકાણે આવશે?

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 14 મે 2023

રાજકારણ અને ધ્રુવીકરણ એક જ સિક્કાની બે બાજુ બની ગયાં છે. પહેલાં ધર્મને નામે ભાગલાં કરો, એ પતે પછી જાતિવાદની કરવત ચલાવો અને બચી ગયું છે તો ભાષાવાદના દેકારા કરી વાડાબંધી કરો.

ચિરંતના ભટ્ટ

મહારાષ્ટ્રના રાજકારણમાં અત્યારે શતરંજની બાજી ખેલાઇ રહી છે. જે પક્ષને 1999માં સ્થાપ્યો હતો તે નેશનલિસ્ટ કૉંગ્રેસ પાર્ટીના (NCP) સુપ્રીમો શરદ પવારે પોતાનું રાજીનામું જાહેર કરવાની વાત કરીને મોટો જુગાર રમી નાખ્યો. આ અણધાર્યા નિર્ણય પાછળ એક માત્ર હેતુ છે કે ફરી એકવાર એ પક્ષની પૂરેપૂરી લગામ પોતાના હાથમાં લઇ લેવી. 

છેલ્લા કેટલાક અઠવાડિયાથી NCPના નેતાઓ વચ્ચે સંતુલન પાછું લાવવા માટે શરદ પવાર આકાશ પાતળ એક કરી રહ્યા હતા અને એમાં તેમને કોઇપણ પ્રકારની ધારી સફળતા નહોતી મળી રહી. એન.સી.પી.નો એક હિસ્સો મહા વિકાસ અઘાડી(MVA)ના ગઠબંધનમાંથી નીકળી જવાની ભાંજગડમાં હતો અને આ માટે તેઓ ભારતીય જનતા પાર્ટી સાથે વાટાઘાટ કરી રહ્યા હોવાની વાતો ચાલી રહી હતી. MVA કાઁગ્રેસ, NCP અને શિવસેના(ઉદ્ધવ ઠાકરે)નું ગઠન છે. શરદ પવારના ભત્રીજા અજીત પવારે અમિત શાહ સહિત ભા.જ.પા.ના બીજા મોટાં માથાઓ સાથે બેઠક કરી હોવાની ચર્ચાએ મુંબઈમાં સારી એવી હવા પકડી. જો કે અજીત પવારે આવું કંઇપણ થયું હોવાની કોઈ વાત સ્વીકારી નહીં. NCPમાંથી મોટી સંખ્યાના ધારાસભ્યો નરેન્દ્ર મોદી અને ભા.જ.પા.-શિંદેના નેતૃત્વ હેઠળની સેના તરફ સરકવા થનગની રહ્યા હતા, કારણ કે ઉદ્ધવ ઠાકરે અને રાહુલ ગાંધીના નેતૃત્વ હેઠળના પક્ષમાં જવામાં તેમને કોઇ લાભ નહોતો દેખાતો. આ તરફ NCPની મુખ્ય સમિતિએ શરદ પવારના રાજીનામાનો અસ્વીકાર કર્યો છે. પક્ષ માટે સૌથી મોટું કામ છે શરદ પવાર અને અજીત પવારને ભેગા રાખવા અને આગામી ચૂંટણીમાં ઉદ્ધવ ઠાકરેની સેના અને કૉંગ્રેસ કોને MVAમાંથી મુખ્ય મંત્રીના પદનો ચહેરો ઠેરવે છે તેનો નિર્ણય લેવાની સૂચના પણ અપાઇ છે. શરદ પવારે રાજીનામું આપવાની જાહેરાત પાર્ટીનો ભંગ અટકાવવા માટેનું પગલું હતી તેમ માનવામાં આવી રહ્યું છે. પક્ષના વરિષ્ઠ નેતા છગન ભૂજબળે એમ કહ્યું હતું કે શરદ પવાર પછી રાષ્ટ્રીય સ્તરે રાજકારણમાં સુપ્રિયા સૂલેને આગળ કરવાં જોઇએ અને અજીત પવારને રાજ્ય સ્તરના રાજકારણની જવાબદારી સોંપવી જોઇએ. અજીત પવારે 2018માં જ્યારે દેવેન્દ્ર ફડણવીસની સાથે શપથ વિધિમાં જોયા ત્યારે શરદ પવારને ઝટકો લાગ્યો હતો કારણ કે તે NCPના સાંધા મજબૂત કરવા માટે મથી રહ્યા હતા. અજીત પવારનું એ પગલું – ઘર કા ભેદી લંકા ઢાયે જેવું સાબિત થયું હતું.

આટલા બધા હાઇ-પોલિટીકલ ડ્રામા વચ્ચે તાજેતરમાં જ ઉદ્ધવ ઠાકરે જૂથના મુખપત્ર સામનામાં અમિત શાહની ટીકા કરવામાં આવી અને લખાયું કે ભા.જ.પા. મુંબઈને તોડવા માગે છે અને એટલે જ અમિત શાહ વારંવાર મુંબઈની મુલાકાતે આવે છે. આ થયું અને ભા.જ.પા.ના વિધાનસભ્ય અને પ્રવક્તા નીતેશ રાણેએ ઠાકરે પરિવારને ગુજરાતીઓ તરફથી મળતી કમાણીમાં રસ છે, તેની સાથે બિઝનેસ પાર્ટનરશીપ માફક આવે છે પણ ગુજરાતીઓથી હવે તેમને એલર્જી થાય છેની વાત કરી.

આ જે પણ થઇ રહ્યું છે, કહેવાઈ રહ્યું છે ત્યારે એ વિચારવું રહ્યું કે મહારાષ્ટ્રની ઓળખ, પાટનગર અને દેશનું આર્થિક પાટનગર ગણાતું મુંબઈ ગુજરાતીઓ થકી સમૃદ્ધ થયું છે. બાળ ઠાકરે જ્યારે મુંબઈ પર ‘રાજ’ કરતા હતા અને તેમણે બિન-મરાઠીઓને નિશાને લીધા હતા ત્યારે તેમણે ગુજરાતીઓ સાથે ક્યારે ય કોઈ સીધી બબાલ ખડી નહોતી કરી. મુંબઈને ઘડવામાં ગુજરાતી, પારસી, દક્ષિણ ભારતીય, રાજસ્થાનીનો નોંધપાત્ર ફાળો છે વળી ઉત્તર પ્રદેશ અને મધ્ય પ્રદેશના લોકોએ પણ મુંબઈનું ઘડતર કરવામાં પોતાનું યોગદાન આપ્યું જ છે. આપણે માત્ર ગુજરાતીઓની જ વાત કરીએ તો ચંદ્રકાંત બક્ષીએ જે વાત કરી હતી તે યાદ કરવી રહી. અંદાજે 300થી પણ વધુ વર્ષ પહેલાં રૂપજી ધનજી દીવથી મુંબઈ આવીને વસ્યા. કપોળ અને ભાટિયાઓ મુંબઈ આવ્યા અને 19મી સદીમાં મુંબઈ ગુજરાતીઓનું મુંબઈ જ કહેવાતું અને 20મી સદીમાં મુંબઈના ગુજરાતીઓની ઓળખ ઘૂંટાઈ. 700 વર્ષથી મુંબઈને ગુજરાતીઓએ મન મૂકીને પ્રેમ કર્યો છે. 1671માં સુરતના વાણિયા મહાજને ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની પાસે વેપાર સ્વતંત્રતાની માંગણી કરી અને તે મંજૂર થઇ. 1803માં ગુજરાતના દુકાળે ઘણા ગુજરાતીઓને મુંબઈ તરફ વાળ્યા. અંગ્રેજ રાજ દરમિયાન ગુજરાતીઓને કારણે મુંબઈમાંથી રૂની નિકાસ થતી તો સટ્ટા બજાર અને હીરા બજાર શરૂઆતથી માંડીને આજ સુધી ગુજરાતીઓથી ઉબાય છે. 19મી સદીમાં ધીરુભાઇ અંબાણી અને પ્રેમચંદ રાયચંદ મુંબઈ આવ્યા. અંગ્રેજોએ ગુજરાતીઓને બોમ્બે સ્ટેટમાં આવાકાર આપ્યો કારણ કે ગુજરાતીઓ બિઝનેસ લાવી આપતાં, આજે પણ લાવી આપે છે. પારસીઓ પણ તો ગુજરાતીપણાના રંગે રંગાયેલા છે જ અને જમશેદજી જીજીભૉય, અબ્દુલ હુસેન આદમજી પીરભૉય, સર કાવસજી જહાંગીર જેવા પારસીઓએ મુંબઈને ખોબલે ખોબલે આપ્યું છે. ઠાકરશી પરિવારને લીધે આજે મુંબઈ પાસે એસ.એન.ડી.ટી. યુનિવર્સિટી છે. ક્રૉફ્રડ માર્કેટમાં આવેલા કાપડ બજારો, મુંબઈની જાણીતી હૉસ્પિટલ્સ, વિલે-પાર્લે કેળવણી મંડળ જેવું તો કેટલું બધું આજે મુંબઈમાં ગુજરાતીઓને કારણે છે. નાના ચુડાસમા જેવા કેટલા ય મોટાં નામો છે જે મુંબઈની ઓળખ ઘડવામાં મોખરે રહ્યા છે અને તે પણ અલગ અલગ વ્યવસાયોમાં – કોઈ ધારાશાસ્ત્રી તો કોઇ ડૉક્ટર્સ તો કોઈ બિલ્ડર્સ અને ફિલ્મ ઇન્ડ્સ્ટ્રીમાં કામ કરતા ગુજરાતીઓ પાછા છોગાંમાં.

જે ગુજરાતીઓને કારણે મુંબઈમાં વેપાર વાણિજ્યનો વિકાસ થયો તેમની સાથે બાથ ભીડવામાં કંઇ સાર નથી એ રાજકારણીઓ સમજવું જોઇએ. ગુજરાતીઓ સુરત તરફથી મુંબઈ આવ્યા તેનું કારણ એ પણ હતું કે શિવાજી અને તેમની ગેરીલા સેના દ્વારા થતી હેરાનગતી. સુરતને અનેકવાર લૂંટનારા મરાઠાઓથી કંટાળીને ગુજરાતીઓ મુંબઈ તરફ વળ્યા હતા. તમે મુંબઈમાં ગાંધિયાણું લેવા જશો અને ત્યાં બેઠેલો દુકાનદાર ગુજરાતી ન નીકળે તો જ નવાઈ. આવામાં મુંબઈ કોનું – વાળી બબાલ કરવાનું મૂકીને વિકાસ – સાચા અર્થમાં કોના થકી થયો છે તે સમજીને ડહાપણભર્યું વર્તન કરવું.

બાય ધી વેઃ

રાજકારણ અને ધ્રુવીકરણ એક જ સિક્કાની બે બાજુ બની ગયાં છે. પહેલાં ધર્મને નામે ભાગલાં કરો, એ પતે પછી જાતિવાદની કરવત ચલાવો અને બચી ગયું છે તો ભાષાવાદના દેકારા કરી વાડાબંધી કરો. ‘ચક દે’ ફિલ્મમાં એક દૃશ્ય છે જેમાં હૉકી કૉચનું પાત્ર ભજવનારા શાહરૂખ ખાન પોતાની હૉકી ટીમને પોતાની ઓળખ આપવા કહે છે અને તે દરેક ખેલાડી પોતાના રાજ્યના નામથી પોતાની ઓળખાણ આપે છે. આ પછી શાહરૂખ ખાન કહે છે કે આમ તો તમે જીતી જ નથી શકવાના, કૉચ પાસેથી મુદ્દો સમજ્યા પછી દરેક ખેલાડી પોતાની ઓળખાણ ભારતીય તરીકે આપે છે અને પછી દરેકનો અભિગમ બદલાય છે. આપણા રાજકારણીઓએ આ ફિલ્મ જોવી જોઇએ કારણ કે અંગ્રેજોની જેમ ભાગલા કરો અને રાજ કરોના ગણિતમાં બધા પોતાની જ ઘોર ખોદે છે. આપણે પ્રજા તરીકે સત્તાની લાલચમાં ભાગલા પાડનારા રાજકારણીઓથી અંજાઇ ન જવું અને મગજ વાપરીને એકતા દાખવીને પોતાના તથા બીજાના વિકાસની દિશામાં કામ કરવું તો જ લોકલ, ગ્લોબલ બધે સ્તરે સાચા અર્થમાં ઉજળો, લગભગ નિષ્પાપ કહી શકાય તેવો વિકાસ થશે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 07 મે 2023

બે અલગ વર્ગના નેતાઓએ પહેલાં તો એક થઇને રાજકારણને બહેતર બનાવવા પ્રયાસ કર્યો અને પછી જ્યારે સરકાર બનાવવાની વાત આવી ત્યારે બન્ને સેનાઓ વચ્ચે સત્તા માટે સંઘર્ષ શરૂ થઇ ગયો.

ચિરંતના ભટ્ટ

આજકાલ સુદાન ચર્ચામાં છે, અને સાથે વડા પ્રધાને શરૂ કરેલું ઑપરેશન કાવેરી પણ સમાચારોમાં છે. સુદાનમાં સેના અને અર્ધલશ્કરી જૂથ વચ્ચે ભીષણ સંઘર્ષ ચાલી રહ્યો છે જેમાં 400થી વધુ લોકોનાં મોત થયાં છે. આ સંજોગોમાં ત્યાં ફસાયેલા ભારતીયોને સહી-સલામત પાછા લાવવાનું કામ સરકારે શરૂ કર્યું. સુદાનમાં લગભગ 3,000 હજાર ભારતીયો છે. સુદાનમાં શું ચાલી રહ્યું છે? શું કામ આ સંઘર્ષ થઇ રહ્યો છે?

સુદાનની સેના અને અર્ધ લશ્કરી જૂથો વચ્ચે સત્તા સંઘર્ષ એપ્રિલની મધ્યે ચાલુ થયો. સુદાની સેના જનરલ અબ્દેલ ફત્તેહ અલ બુરહાન – જે દેશના રાષ્ટ્રપતિ છે તેને વફાદાર છે જ્યારે પેરા-મિલિટરી ફોર્સ એટલે કે અર્ધ લશ્કરી જૂથ જે રેપિડ સપોર્ટ ફોર્સ (આર.એસ.એફ.) તરીકે ઓળખાય છે તે હેમેદેતી એટલે કે પહેલાના વૉરલૉર્ડ – સેનાધિકારી – ઉપરાષ્ટ્રપતિ – જનરલ મોહંમદ હમદાન દગાલો અનુસરે છે. એક સમયે આ બન્ને જનરલ એકબીજાની સાથે કામ કરતા હતા અને દેશમાં સત્તા પલટાની દિશાની કામગીરીમાં પણ બન્ને ભેગા હતા. હવે વાત અહમ્‌ પર આવી ગઇ છે અને આ બન્ને વચ્ચેની લડાઈમાં સુદાનની કફોડી સ્થિતિ થઇ છે. આફ્રિકાના દેશ સુદાનના ખાર્તૂમ પાટનગરમાં અત્યારે અંધાધુંધ યુદ્ધની સ્થિતિ છે અને આ બધું ગણતરીના દિવસોમાં જ થયું છે. 

સુદાની રાજકારણની વાત કરીએ તો મોટે ભાગે સાધન-સંપન્ન વર્ગનું તેમાં વધારે મહત્ત્વ હોય છે, તેમને માટે રાજકારણના હિસ્સા હોવું સરળ બને છે. ખાર્તૂમ અને નાઇલ નદીની આસપાસ રહેતા લોકો આવા ઉચ્ચ વર્ગના હોય છે. હેમેદેતી અને તેમની સેના સાધન-સંપન્ન નથી અને તેમને વખોડવા માટે અને ઉતારી પાડવા માટે રાજકારણમાં સક્રીય એવી સુદાની સેનાના લોકો બેફામ ભાષાનો ઉપયોગ કરતા હોય છે. બે અલગ વર્ગના નેતાઓએ પહેલાં તો એક થઇને રાજકારણને બહેતર બનાવવા પ્રયાસ કર્યો અને પછી જ્યારે સરકાર બનાવવાની વાત આવી ત્યારે બન્ને સેનાઓ વચ્ચે સત્તા માટે સંઘર્ષ શરૂ થઇ ગયો. આર.એસ.એફ.માં એક લાખથી વધુ સભ્યો છે અને એ તમામને મુખ્ય સેનામાં ભેળવવા કે કેમ અને પછી જે મોટું નવું દળ રચાશે તેના નેતૃત્વની હુંસાતુંસીમાં આ આગ ફાટી નીકળી છે. આર.એસ.એફ.ના સૈનિકો તૈનાત થયા એમાં આમ સૈન્યને જોખમ લાગ્યું અને વાટાઘાટોને બદલે મામલો બિચક્યો. અત્યારે ત્યાં પાણી અને વીજળીનાં ઠેકાણાં નથી, હિંસા દાવાનળની જેમ પ્રસરી રહી છે, હૉસ્પિટલમાં પહોંચવું અશક્ય છે, લોકોને ખાવાનું મેળવાવના ફાંફા પડી રહ્યા છે.

સુદાનમાં સત્તાને મામલે સતત સંઘર્ષ અને પરિવર્તનો ચાલતા આવ્યા છે અને પ્રજા એ કારણે હેરાન થતી આવી છે. વળી સુદાનમાં બીજા દેશોના લોકો પણ હોય જ છે, અને આપણે જાણીએ છીએ એમ ભારતીયોને ત્યાંથી લાવવાની કામગીરી અત્યારે ચાલી રહી છે. 450થી વધુ લોકો સુદાનમાં મોતને ભેટ્યા છે અને હજારથી વધુ લોકોને ઇજા પહોંચી છે. યુ.એસ.એ.ના એસેમ્બલીના સ્ટાફને ત્યાંથી ઘર ભેગો કરાયો છે તો બીજા અમેરિકન સિટિઝન્સ જે સંખ્યા લગભગ 16,000 જેટલી છે તેમને સલામત વતન લાવવાની કામગીરી ચાલી રહી છે. યુ.કે. અને ઇ.યુ. તરફથી પણ સંકટના ઉકેલ માટેની વાટાઘાટો ચાલી રહી છે.

બીજા રાષ્ટ્રના લોકો પોતાનું વતન છોડીને પરદેશ જાય તેનો હેતુ એકમાત્ર હોય છે – કમાણી કરવાનો. સુદાનમાં દોઢસો વર્ષથી ભારતીયો વસે છે અને ત્યાં જાત-ભાતના વ્યવસાય મારફતે કમાણી કરે છે. ભારતીય આયુર્વેદિક દવાઓની ત્યાં તગડી માંગ છે. ભારતીયો સુદાનમાં એટલે પણ જાય છે કારણ કે ત્યાં 70ના દાયકામાં તેલ મળ્યું હતું અને ઓન એન.જી.સી.ના ઘણાં વ્યવસાયીઓ નેવુંના દાયકામાં સુદાન ગયા હતા. 2011માં દક્ષિણ સુદાન આઝાદ થયું અને તેલનો મોટા ભાગનો હિસ્સો એ પ્રદેશમાં હતો. સોનાની નિકાસ કરીને સુદાને 2022ની સાલમાં અઢી અબજ ડૉલરની કમાણી કરી હતી. પૈસા કમાવાની મહત્ત્વાકાંક્ષા રાજકીય-સામાજિક રીતે અસ્થિર દેશમાં જતા કોઇને પણ રોકતી નથી.

સુદાનમાં ભડકેલી હિંસાની આગ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ખળભળાટ મચાવી રહી છે કારણ કે આફ્રિકાના સૌથી મોટા દેશની યાદીમાં સુદાન ત્રીજા સ્થાને છે અને અહીંની ખાણોને કારણે વ્યૂહાત્મક રીતે સુદાનું મહત્ત્વ ઘણું છે. અહીં – ખાસ કરીને તેના પાટનગરમાં જે પણ થાય તેની અસર આફ્રિકી ઉપખંડના સૌથી વધુ સંવેદનશીલ ગણાતા હિસ્સાઓમાં થાય. સુદાનની સરહદ સાત દેશોને અડીને છે અને તમામ સાથે સલામતીના પડકારો તો છે જ જેની કડી ખાર્તુમના રાજકારણ સાથે જોડાયેલી છે. ખાસ કરીને ઇજિપ્ત, ઇથોપિયા, ચાડ અને દક્ષિણ સુદાન જેવા પાડોશી દેશો સાથે સુદાનના સંબંધો નાજુક છે. વળી સુદાન પર પ્રભાવ માટે રશિયા, યુ.એસ.એ., સાઉદી અરેબિયા, યુનાઇટેડ આરબ એમિરાટ્સ જેવી સત્તાઓ વચ્ચે પણ સંઘર્ષ ચાલતો રહે છે. પશ્ચિમના દેશોને સુદાનને અડીને આવેલા રાતા સમુદ્ર પર રશિયન બેઝ બનવાની શક્યતાનો ડર છે, વળી એવી શક્યતા સામે સુદાની સૈન્ય પ્રમુખોને કોઇ વાંધો પણ નથી એટલે એ વધુ ચિંતાજનક કહેવાય.

આ તો આંતરિક સંઘર્ષ છે જેને લીધે આટલો તણાવ વધ્યો છે. સિત્તેરના દાયકામાં ઇદી અમીને યુગાન્ડામાં કાળો કેર વર્તાવ્યો હતો અને ત્યાં વસેલા ગુજરાતી બિઝનેસ પર્સન્સે રાતોરાત ત્યાંથી ઉચાળા ભરવા પડ્યા હતા. યુગાન્ડાનું 90 ટકા અર્થતંત્ર ભારતીયોના હાથમાં હતું પણ એ જ બાબતે ઇદી અમીને ભારતીય અને અન્ય એશિયાઇઓને 90 જ દિવસમાં દેશ છોડી ચાલ્યા જવાનો આદેશ આપ્યો હતો. લોકોએ પોતાના ઘર-બાર, મિલકતો છોડીને જીવ બચાવવા માટે ઇંગ્લેન્ડ અને આફ્રિકાના બીજા દેશોની વાટ પકડી હતી.

આમ જોવા જઇએ તો પોતાનું વતન છોડી બીજા દેશમાં જઇને વધુ કમાણી કરવાનો મોહ, જરૂરિયાત અને મહત્ત્વાકાંક્ષા રાખનારા લોકોને પોતે જ્યાં જઇ રહ્યા છે ત્યાંની રાજકીય કે સામાજિક સ્થિતિની હકીકતો ભાગ્યે જ ખબર હોય છે. ભારતીયોની વાત કરીએ તો એ તો આખી દુનિયામાં પ્રસરેલા છે અને વર્તમાન સંજોગોમાં તો એવા ઘણાં રાષ્ટ્રો છે જ્યાં કટોકટીની સ્થિતિ ખડી થઇ છે અથવા થવાની શક્યતા છે. રશિયાએ જ્યારે યુક્રેન પર હુમલો કર્યો ત્યારે ત્યાંથી પણ ભારતીય વિદ્યાર્થીઓને પાછા લાવવા માટે સરકારે ઑપરેશન ગંગા લૉન્ચ કરીને ભારે જહેમત કરી હતી. આરબ દેશોમાં પણ આવા સંજોગો ખડા થયા છે. પોતે જ્યાંના નાગરિક હોય એ દેશમાં જો અર્થતંત્ર મજબૂત હોય તો કદાચ વિદેશની ધરતી પર કમાવા જવાનો મોહ કદાચ બાજુએ મૂકી શકાય પરંતુ એવું ઓછું જ થતું હોય છે.

બાય ધી વેઃ

સુદાનમાં આ હિંસક સંઘર્ષ જેટલો ચાલશે એટલી જાનહાનિ થશે અને જે પણ જનરલની આ યુદ્ધમાં જીત થશે તેને માટે વિખેરાયેલી જનતા પર શાસન કરવું એટલું જ અઘરું થઇ પડશે. જે ઝનૂનથી બન્ને જનરલ એકબીજાની લીટી ટૂંકી કરવા માટે મથી રહ્યા છે તે જોતાં આ યુદ્ધનો અંત આવે ત્યાં સુધીમાં બન્નેએ એક-બીજાને અને પોતાને પણ પૂરતું નુકસાન કરી દીધું હશે. અત્યારે એક દેશ તરીકે આપણે એવી શેખી મારીએ છીએ કે વસ્તીને મામલે આપણે ચીનથી પણ આગળ છીએ અને આપણો દેશ એક યુવા રાષ્ટ્ર છે. વાસત્વિકતા એ પણ છે કે યુવારાષ્ટ્રના યુવાનો માટે રોજગારીના પ્રશ્નોની હોળી તો સળગેલી છે જ. આવું હોય ત્યારે વિદેશ જઇને કમાણી કરવા માગનારાઓને રોકવાના કારણો શોધવા આસાન નથી હોતા.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 30 ઍપ્રિલ 2023