અંધશ્રદ્ધાનાબૂદી કાયદો માત્ર હિંદુ ધર્મની જ નહીં, તમામ ધર્મોની અંધશ્રદ્ધા આવરી લેનારો હોવો જોઈએ. 

કર્ણાટકના કોંગ્રેસી મુખ્યમંત્રી સિધ્ધારમૈયા રાજ્યમાં જ્યોતિષને લગતી ટી.વી.ચેનલો બંધ કરવા સંકલ્પબદ્ધ હોવાનું જાહેર કરે કે ગુજરાતની ભાજપ સરકાર કાલાજાદુ, માનવબલિ, અને મેલી વિદ્યા જેવી અંધશ્રદ્ધા અટકાવતા કાયદાની જરૂરિયાત અંગે રાજ્યના ઉચ્ચ પોલીસ અધિકારીઓને પત્રો લખી પૃચ્છા કરે  એ આ દિવસોના સૌથી સુખકર સમાચાર છે.

ભારતીય બંધારણની કલમ ૫૧(એ)માં વૈજ્ઞાનિક ચિંતન પ્રત્યે રાજ્યની સજાગતા અને પ્રતિબદ્ધતાની જોગવાઈ છે. દેશના પહેલા વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નહેરુ દેશને વૈજ્ઞાનિક વિચારસરણી તરફ લઈ જવા માંગતા હતા. પરંતુ તત્કાલીન નેતાઓ સાથે નહેરુના પ્રગતિશીલ વિચારોનો મેળ બેસતો નહોતો. આજે ધર્મ અને રાજનીતિની ભેળસેળના માહોલમાં વૈજ્ઞાનિક વિચારસરણી કે અંધશ્રદ્ધાનાબૂદીની વાત કરવી અઘરી બની ગઈ છે. દેશમાં ધર્મના નામે રાજકારણ – રાજકીય ધાર્મિક સંગઠનો વકર્યાં છે. દેશજનતાને ધર્મનું અફીણ પિવડાવી નવા પ્રકારની વોટબેન્ક રાજનીતિ ચાલી રહી છે, રેશનાલિસ્ટ વિચારસરણીનો પ્રચારપ્રસાર મુશ્કેલ બન્યો છે ત્યારે ગુજરાત-કર્ણાટકની આ પહેલ આવકાર્ય છે.

બંધારણીય જોગવાઈઓ છતાં અંધશ્રદ્દાનાબૂદીની દિશામાં કાનૂની પગલાં લેવાતાં નથી. ૨૦૦૪માં મહારાષ્ટ્રના દલિત મુખ્યમંત્રી સુશીલકુમાર શિંદે અંધશ્રદ્ધાનાબૂદી વટહુકમ લાવવા ઈચ્છતા હતા, પણ તત્કાલીન રાજ્યપાલ મોહમ્મદ ફઝલે ‘વધુ જનમત ઊભો કરવા’ની વાત કરીને એ ટાળ્યો હતો. તે પૂર્વેથી મહારાષ્ટ્રનાં પ્રગતિશીલ-રેશનલ સંગઠનો અંધશ્રદ્ધાનાબૂદી કાયદા માટે સંઘર્ષ કરતાં રહ્યાં છે. ૨૦ ઓગસ્ટ, ૨૦૧૩ના રોજ નરેન્દ્ર દાભોલકરની હત્યાના વળતા દિવસે જ મહારાષ્ટ્ર સરકારે અંધશ્રદ્ધાનાબૂદી  વટહુકમ જારી કર્યો હતો.

‘મહારાષ્ટ્ર યૌન શોષણ અને અમાનવીય અઘોરી પ્રતિબંધક વિધેયક ૨૦૧૩’ બહુ મર્યાદિત અર્થની અંધશ્રદ્ધા તાકે છે. તેમ છતાં આ કાયદાએ મોટી અસર ઊભી કરી છે. તેને કારણે આશરે દોઢસો પાખંડી બાબાઓને જેલમાં ધકેલી દેવાયા છે. ગુજરાતના પાડોશી રાજ્ય રાજસ્થાનમાં છેલ્લા વીસેક વરસોમાં ૨૫૦૦ કરતાં વધુ સ્ત્રીઓને ડાકણ ગણીને મારી નાખવામાં આવી છે કે પરેશાન કરવામાં આવી છે. એટલે રાજસ્થાન સરકારે ‘રાજસ્થાન મહિલા અત્યાચાર અટકાવ અને સુરક્ષા વિધેયક – ૨૦૧૧’ની કલમ-૩ની પેટાકલમ-૬માં ડાકણપ્રથા પર પ્રતિબંધ અને સજાની જોગવાઈ ઉમેરી દીધી છે. હવે ગુજરાત સરકાર પણ કાલા જાદુ, મેલી વિદ્યા અને માનવબલિનાબૂદીની દિશામાં કાયદા માટે વિચારી રહી હોવાના વાવડ છે.

આપણે ત્યાં ‘રેશનાલિસ્ટ’ એટલે ‘વિવેકબુદ્ધિવાદને વરેલી વ્યક્તિ’ને બદલે ‘નાસ્તિક’ કે ‘ધર્મવિરોધી વ્યક્તિ’ એવો અર્થ કરવામાં આવે છે. હા, રેશનાલિઝમની પ્રાથમિક શરત ઈશ્વરનો ઈન્કાર હોઈ શકે. પરંતુ ધાર્મિક વ્યક્તિ પણ અંધશ્રદ્ધાવિરોધી હોઈ શકે. ભારત જેવા વિવિધતાથી ભરપૂર દેશમાં ધાર્મિક જ નહીં, ધર્મભીરુ અને ધર્મજડ લોકો મોટી સંખ્યામાં છે. તો અધાર્મિક અને ભગવાનમાં નહીં માનનારા લોકોની સંખ્યામાં રસપ્રદ વધઘટ થયા કરે છે. ૨૦૦૫ના એક સર્વેક્ષણમાં દેશમાં ૮૭ ટકા લોકો ધાર્મિક હતા, પરંતુ ૨૦૧૩માં એ ૬ ટકા ઘટીને ૮૧ ટકા થયા હતા. તો બીજી તરફ ૨૦૦૫માં ૪ ટકા લોકો નાસ્તિક હતા, તે ૨૦૧૩માં ધટીને ૩ ટકા  થયા હતા. જ્યારે દેશમાં ધર્મ એક ઉદ્યોગનું સ્વરૂપ લઈ રહ્યો હોય અને ટી.વી. ચેનલો ધાર્મિક ઉન્માદથી ફાટફાટ હોય ત્યારે દેશમાં ધાર્મિકતા ઘટે છે અને નાસ્તિકો પણ ઘટે છે, એ જરી ન મનાય તેવી વાત છે.

હિંદુ બહુમતી ધરાવતા ભારત દેશમાં હિંદુ ધર્મમાં વ્યાપ્ત અંધશ્રદ્ધા સૌથી વધુ ચર્ચાસ્પદ અને ટીકાસ્પદ હોય તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ અન્ય ધર્મી ભારતીયો પણ અંધશ્રદ્ધામાં એટલા જ ગળાડૂબ હોય છે, તે ભૂલવું ન જોઈએ. પાશ્ચાત્ય એવા ખ્રિસ્તી ધર્મ કે બીજી અનેક રીતે સમાનતાવાદી મનાતા ઈસ્લામ ધર્મના અનુયાયીઓમાં પણ ઊંડી ધાર્મિક અંધશ્રદ્ધા વ્યાપેલી છે. ધર્મોના મૂળ રૂપમાં આવી અંધશ્રદ્ધા ન પણ હોય. કાળક્રમે ધાર્મિક ક્રિયાકાંડો અને વિધિવિધાનોને લીધે આમ બનવા પામ્યું હશે. હિંદુ જ નહીં, સઘળા ધર્મ આચરનારા અંધશ્રદ્ધામાં ડૂબેલા હોય ત્યારે, અંધશ્રદ્ધાનાબૂદી કાયદો માત્ર હિંદુ ધર્મની જ નહીં, તમામ ધર્મોની અંધશ્રદ્ધા આવરી લેનારો હોવો  જોઈએ. મુસ્લિમોના તાજિયા જુલુસના ખેલ ભારોભાર અંધશ્રદ્ધાથી ભરેલા હોય તેનો કે ખ્રિસ્તી ચર્ચોમાં ચોક્કસ ધાર્મિક પ્રસંગોએ જોવા મળતી અંધશ્રદ્ધાનો પણ વિરોધ, ટીકા અને એ નાબૂદીના પ્રયત્ન થવા જોઈએ.

ધાર્મિક અંધશ્રદ્ધાનો સૌથી વધુ ભોગ સ્ત્રીઓ અને બાળકો બને છે. માત્ર અભણ નહીં, ભણેલા અને સારુ કમાતા લોકો પણ અંધશ્રદ્ધાળુ હોય છે. આ હકીકતો લક્ષમાં રાખીને અંધશ્રદ્ધાનાબૂદીના કાર્યક્રમો અને કાયદાની દિશામાં વિચારવું ઘટે. ગુજરાત રાજ્યમાં પણ ધાર્મિક અંધશ્રદ્ધાનો માહોલ છે. પાટનગર ગાંધીનગર નજીકના રૂપાલની પલ્લીમાં થતો કરોડો રૂપિયાના ઘીનો વેડફાટ (અને વાલ્મિકી દલિતોને માથે મરાયેલી ઢોળાયેલું ઘી એકત્ર કરીને વાપરવાની પરંપરા), શામળાજી નાગધરાના મેળામાં આદિવાસી સ્ત્રીઓની વળગાડ કાઢવાના નામે થતી મારઝૂડ અને શોષણ, ડાકોર અને અન્યત્ર અન્નકૂટની લૂંટાલૂંટ અને બગાડ, ધર્મસ્થાનકોની સમૃદ્ધિ – જાહોજલાલી, ધાર્મિક સ્થળોએ પદયાત્રાઓમાં ઊમટી પડતી બિનઉત્પાદક ભીડ અને રાજકીય પક્ષો ધાર્મિક સંગઠનો દ્વારા તેની સરભરાના – વખત અાવ્યે વટાવી લેવાના પ્રયત્નો સમજાવટથી, જનજાગૃતિથી અને નહીં તો કાયદાથી અટકાવવાની તાકીદ છે.

અનેક રીતે પછાત અને સામંતી એવા ઉત્તર પ્રદેશના  કાનપુર પાસેના  એક ગામ મોહમ્મદપુરના તમામ લોકોએ અંધશ્રદ્ધાથી જ નહીં, ધર્મથી પણ વિમુખ થઈ તર્ક અને નાસ્તિકતાનો માર્ગ અપનાવ્યો. આવું પણ આપણા ધર્મજડ સમાજમાં શક્ય છે. મોહમ્મદપુરના નિવાસીઓએ ન માત્ર ધર્મ, દેવી-દેવતા કે વ્રત-ઉપવાસ અને ધાર્મિક ક્રિયાકાંડ છોડ્યાં છે, ધાર્મિક તહેવારો ઉજવવાના પણ છોડી દીધા છે અને એ માત્ર રાષ્ટ્રીય તહેવારો જ મનાવે છે.

મોહમ્મદપુરના આશાયેશ જગાડનારા ગ્રામજનોના ઉજાસમાં આપણા રેશનાલિસ્ટ આંદોલનોએ પણ નવી દૃષ્ટિથી વિચારવાનું છે. ચમત્કારોની ચકાસણી, પાખંડી અને ધૂતારાઓનો પર્દાફાશ, ધાર્મિક ક્રિયાકાંડોનો વિરોધ, જ્યોતિષ અને એવી છેતરામણી બાબતો અંગે જનજાગૃતિ જેવા કાર્યક્રમોથી આગળ વધવું પડશે. વૈજ્ઞાનિક વિચારસરણી એટલે શું તે બાબતમાં સ્પષ્ટ થવું પડશે. રામભક્ત ગાંધી સાથે પણ સંવાદ કરી શકતા નાસ્તિક ગોરા અને તેમનું વિજયવાડા સ્થિત નાસ્તિકકેન્દ્ર આપણી ધરતી પર છે એ ભૂલવું ન જોઈએ. દેશભરના વિવેકબુદ્ધિવાદીઓ વચ્ચેનું સંકલન એટલી જ તાકીદની બાબત છે. રેશનાલિસ્ટ મુવમેન્ટે એની નકારાત્મકતાની એટલી જ સાવધાનીની છાપમાંથી બહાર આવવું પડશે. આ દિશામાં ગુજરાત-મુંબઈ રેશનાલિસ્ટ એસોસિએશને આરંભેલી અને હાલ મંદ પડી ગયેલી પ્રવૃત્તિમાં કોરી રેશનાલિસ્ટ પ્રવૃત્તિ નહીં, પણ સ્ત્રીપુરુષ સમાનતા, વર્ણભેદનાબૂદી, સામાજિક આર્થિક- અસમાનતા નાબૂદી, સેક્યુલારિઝમ, લોકશાહી તથા હ્યુમેનિઝમ(માનવવાદ)નો સમાવેશ કરવો પડશે. 

સૌજન્ય : ‘વિરોધમાં સમાનતા’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 28 જાન્યુઆરી 2016

http://www.divyabhaskar.co.in/news/ABH-religion-and-politics-blind-shraddha-budi-environment-law-and-we-5233707-NOR.html

 આ યોજના સામાજિક એકતા, સમાનતા અને ભાઈચારાની દિશામાં કેટલાં ડગ માંડી શકી છે તે ચકાસવું જોઈએ

નવ દાયકા કરતાં વધુ સમય પૂર્વે, ઈ.સ. 1923માં, મદ્રાસ મ્યુિનસિપલ કોર્પોરેશને શહેરી વિસ્તારોની શાળાનાં બાળકો માટે પોષક આહાર યોજના શરૂ કરી હતી. 1930માં પોંડિચેરીમાં ફ્રેન્ચ વહીવટી તંત્રે પણ આવો પ્રયાસ કર્યો હતો. આઝાદી બાદ 1962-63માં તામિલનાડુમાં કે. કામરાજે નાના પાયે અને પછી એમ.જી. રામચંદ્રને 1982માં સમગ્ર રાજ્યમાં મધ્યાહ્ન ભોજન યોજના શરૂ કરી. મધ્યાહ્ન ભોજન યોજના શરૂ કરનાર ગુજરાત દેશનું બીજું રાજ્ય હતું. કોંગ્રેસી મુખ્યમંત્રી માધવસિંહ સોલંકીએ 19મી નવેમ્બર 1984ના રોજ ગુજરાતમાં આ યોજના શરૂ કરી હતી. આરંભે રાજ્યના 68 તાલુકામાં શરૂ થયેલી આ યોજના ડિસેમ્બર 1984થી સમગ્ર રાજ્યમાં અમલી બની હતી. 2001 અને 2004ના સર્વોચ્ચ અદાલતના ચુકાદાઓ પછી એ યોજના સમગ્ર દેશમાં લાગુ પાડવામાં આવી. 1995થી આ યોજના માટે કેન્દ્ર સરકાર 75% અનુદાન આપે છે. આજે ગુજરાતનાં તમામ ગામો અને શહેરી વિસ્તારોની સરકારી પ્રાથમિક શાળાઓમાં બાળકો જોગ બપોરાંની આ યોજના અમલી છે, જેમાં 450 કેલેરીનો 180 ગ્રામ આહાર સરેરાશ 200 દિવસ આપવામાં આવે છે.

મધ્યાહ્ન ભોજન યોજના એના આરંભ કાળથી જ ચર્ચા અને વિવાદમાં રહી છે. તેનો ઉદ્દેશ બાળકોને શાળા શિક્ષણ તરફ વાળવાં, શિક્ષણનો વ્યાપ વધારવો, નિરક્ષરતાનિવારણ કરવું, બાળકોને પોષણક્ષમ આહાર પૂરો પાડી ગરીબીનિવારણ કરવું, બાળકોનું સ્વાસ્થ્ય સુધારવું, રોજગારી પૂરી પાડી બેરોજગારીની સમસ્યા હળવી કરવી, શાળાની બહાર ધકેલાતાં બાળકોનું પ્રમાણ ઘટાડવું, બાળકોમાં જાતિ, ધર્મ કે લિંગના ભેદભાવ સિવાય સામાજિક એકતા વિકસાવવી અને રાષ્ટ્રીય એકતા સ્થાપવી, એવો હતો. પરંતુ આ યોજના તેના મોટા ભાગના ઉદ્દેશો પાર પાડવામાં નિષ્ફળ ગઈ હોવાનું અને તે ભ્રષ્ટાચારનો પર્યાય હોવાનું માનવામાં આવે છે. કેટલાક સરકારી-બિનસરકારી મૂલ્યાંકન અહેવાલો પણ આ વાતની ગવાહી પૂરે છે. ગુજરાતમાં આ યોજના આરંભાયાના બે જ વરસ પછી ખુદ સરકારે જ એના મૂલ્યાંકનનું કામ જાણીતી સંશોધન સંસ્થા ‘સેન્ટર ફોર સોશ્યલ સ્ટડીઝ’(સુરત)ને  સોંપ્યું હતું. આ મૂલ્યાંકનનું એક તારણ, યોજનાના નબળા અમલીકરણનું, રાજકીય ઈચ્છાશક્તિના અભાવનું અને વહીવટી તંત્રની ઉપેક્ષાનું હતું. આજે 30 વરસો પછી વગર મૂલ્યાંકને પણ આ તારણ યથાવત રહે એવી સ્થિતિ છે.

આયોજન પંચે 2010માં તમામ રાજ્યોની મધ્યાહ્ન ભોજન યોજનાનું મૂલ્યાંકન કરાવ્યું હતું. તેમાં જાણવા મળ્યું હતું કે 13 લાખ પ્રાથમિક શાળાઓના લક્ષિત બાળકો પૈકી 94 % બાળકોને આ યોજના હેઠળ આવરી લેવામાં સફળતા મળી છે. જ્યાંથી આ યોજનાનો આરંભ થયો હતો તે તામિલનાડુમાં આ યોજના સહુથી વધુ સફળ રહી છે. ત્યાં 98,228 શાળાઓના 53 લાખ બાળકોને વરસે 220 દિવસ ગરમ રાંધેલો ખોરાક મળે છે. જો કે આ સમીક્ષામાં 56% શાળાઓમાં પાકાં રસોડાં ના હોવાનું, 76% શાળાઓમાં અનાજના સંગ્રહ માટે પાકા ઓરડા ના હોવાનું અને 17% શાળાઓમાં પીવાના પાણીની વ્યવસ્થા ના હોવાનું જણાયું હતું. ઘણાં રાજ્યોમાં યોજનાની વ્યવસ્થા સ્વૈચ્છિક-સામાજિક-ધાર્મિક સંસ્થાઓ હસ્તક હોવા છતાં બાળકોને ગુણવત્તાવાળો ખોરાક ન મળવાના, ખાધા પછી બાળકો બીમાર પડ્યાના કે મૃત્યુુ થયાના બનાવો પણ બન્યા છે.

યોજનાને કારણે બાળકોનું પ્રાથમિક શાળામાં દાખલ થવાનું પ્રમાણ નિ:શંક વધ્યું છે. પરંતુ ગુણવત્તાવાળા શિક્ષણથી એ દૂર રહી જાય છે. એટલે જ આ યોજના પર દલિત-આદિવાસી- પછાત-ગરીબ બાળકોને કાયમ નબળા રાખવાના ષડયંત્રનું પણ આળ છે. આ યોજના કુપોષણ નાબૂદીનું લક્ષ ધરાવે છે, પરંતુ દેશમાં 5 વરસથી નાની ઉંમરના કુપોષિત બાળકોનું પ્રમાણ 48% જેટલું હોય, ત્યારે 5 વરસથી મોટી ઉંમરના બાળકોને મધ્યાહ્ન ભોજનનું બટકું ફેંકીને કુપોષણની સમસ્યા સંપૂર્ણ હલ કરી શકાશે નહીં. ઉત્તર ભારતનાં ગરીબ પછાત રાજ્યોમાં આ યોજનાની સફળતા 40 થી 60% હોય અને દેશમાં તેનો સફળતા દર 72% હોય ત્યારે કુપોષણમુક્તિ  પણ આંશિક રહેવાની.

‘શાળાઓમાં જાતિ, ધર્મ અને લિંગ આધારિત કોઈપણ પ્રકારના ભેદભાવ રાખ્યા સિવાય બાળકોને એક સાથે જમવાનું આપવામાં આવે’ એવો યોજનાનો મહત્ત્વનો અને ઉમદા હેતુ છે. આ યોજના થકી સામાજિક એકતા, સામાજિક સમાનતા સધાય અને બાળકો બચપણથી જ જ્ઞાતિ-ધર્મના પૂર્વગ્રહોથી મુક્ત બને તેવો યોજનાનો હેતુ હોય અને બીજી તરફ ન માત્ર ગુજરાતમાં દેશભરમાં દલિત બાળકો પ્રત્યે ભેદભાવ રાખવામાં આવતો હોવાની વ્યાપક ફરિયાદો ઊઠે ત્યારે આ યોજના સામાજિક સમાનતા સ્થપવામાં ઊણી ઉતરી હોવાનું લાગે છે.

જાણીતા સમાજશાસ્ત્રી આઈ.પી. દેસાઈના 1976ના ‘ગ્રામીણ ગુજરાતમાં અસ્પૃશ્યતા’ના અભ્યાસમાં સંશોધન હેઠળના 59 માંથી 58 ગામોમાં દલિત બાળકો સાથે શાળામાં આભડછેટ રાખવામાં આવતી ન હોવાનું જણાયું હતું. પરંતુ 1986-87માં બે સંશોધકો કિરણ દેસાઈ અને સત્યકામ જોશીએ નોંધ્યું હતું કે, ‘મધ્યાહ્ન ભોજન યોજનાના અમલે શિક્ષકોના જ્ઞાતિકીય પૂર્વગ્રહોને સપાટી પર આણ્યા છે. ઉચ્ચ વર્ણીય શિક્ષકો ભોજન માટેની બેઠક વ્યવસ્થામાં સભાનપણે હરિજન બાળકોને અલગ બેસાડે છે. આમ, હરિજન બાળકોને સામાજિક દૂષણનું જ્ઞાન બચપણથી જ થાય છે.’ ગુજરાતના 56 તાલુકાના 2589 ગામોમાં પ્રવર્તતી આભડછેટનો 2010નો રોબર્ટ કેનેડી સેન્ટર ફોર જસ્ટિસ એન્ડ હ્યુમન રાઈટ્સ અને નવસર્જન ટ્રસ્ટનો અભ્યાસ આપણી આંખો ખોલી નાંખે છે. આ અહેવાલ જણાવે છે તેમ, ગુજરાતમાં મધ્યાહ્ન ભોજન યોજનામાં દલિત બાળકો પ્રત્યે આચરવામાં આવતી આભડછેટનું પ્રમાણ 53.8 ટકા જેટલું ઊંચું છે.

ભારતની જડ જાતિ પ્રથા અને ઉચ્ચનીચ કોટિક્રમ કેટલો જડબેસલાક છે અને દલિતોમાં આંતરિક આભડછેટ પણ કેટલી વ્યાપક છે તેનો નિર્દેશ કરતાં આ અહેવાલ નોંધે છે કે ગુજરાતમાં 17.4 % શાળાઓમાં દલિત બાળકો તેમનાથી કહેવાતા નીચી જાતિના વાલ્મિકી બાળકો પ્રત્યે આભડછેટ પાળે છે. એટલે કે 17.4% શાળાઓમાં મધ્યાહન ભોજન આરોગતાં બાળકોની દલિત અને બિનદલિત એવી બે જ પંગતો હોતી નથી પણ બિનદલિત, દલિત અને દલિતમાં દલિત એવા વાલ્મીકિ એવી ત્રણ પંગતો હોય છે. ઉત્તરપ્રદેશ, મધ્યપ્રદેશ, રાજસ્થાન, ઓરિસ્સા અને ગુજરાતની 186 શાળાઓની મધ્યાહ્ન ભોજન યોજનામાં 41 સંશોધન સંસ્થાઓ દ્વારા ઓકટોબર 2010 થી સપ્ટેમ્બર 2012 વચ્ચે થયેલી તપાસમાં પણ દલિત વિદ્યાર્થીઓ પ્રત્યેનો ભેદભાવ ઉજાગર થયો હતો.

દેશના લગભગ 12 કરોડ બાળકોને આવરી લેતી મધ્યાહ્ન ભોજન યોજના દુનિયાની સહુથી મોટી યોજના છે. કલ્યાણ રાજ્યને વરેલી આપણી સરકારો માટે આ એક મહત્ત્વની યોજના છે. પરંતુ તેની સફળતા માત્ર આંકડાઓની માયાજાળથી ન આંકતા વાસ્તવમાં આ યોજના સામાજિક એકતા, સમાનતા અને ભાઈચારાની દિશામાં કેટલાં ડગ માંડી શકી છે તે પણ ચકાસવું જોઈએ. આ યોજના સામાજિક સમાનતા સ્થાપવામાં કેટલી ખરી કે ઊણી ઉતરી છે તેના પરથી તેની સફળતા મૂલવવી જોઈએ.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : ‘સામાજિક માપદંડ’, “દિવ્ય ભાસ્કર”, 13 જાન્યુઆરી 2016

અમર્ત્ય સેન : ‘આપણે જેમને વરસોથી શિક્ષણ સહિતની સુવિધાઓથી વંચિત રાખ્યા છે તેમને એક વધુ વંચિતપણું ન આપી શકીએ’

ગાંધી જનમભોમકા પોરબંદરની નગરપાલિકાના પ્રમુખપદે એક નિરક્ષર મહિલા ચૂંટાયાં એ દિવસોમાં જ સર્વોચ્ચ અદાલતે પંચાયતની ચૂંટણીમાં ઉમેદવારી માટે ન્યૂનતમ શૈક્ષણિક લાયકાત ધરાવવી જરૂરી  હોવાના હરિયાણા સરકારના કાયદાને બંધારણીય ઠરાવ્યો. હરિયાણા દેશનું એવું પહેલું રાજ્ય બન્યું છે, જ્યાં ગ્રામ પંચાયતની સભ્ય ભણેલી વ્યક્તિ જ બની શકશે! એપ્રિલ ૧૯૯૩ના ૭૩મા બંધારણ સુધારા દ્વારા દેશમાં એક સરખું ત્રિસ્તરીય પંચાયત માળખું અમલી બન્યું છે. અમલના બે-સવા બે દાયકે જ આ કાયદામાં રાજ્યોની વિધાનસભાઓએ સુધારા કરવા માંડ્યા અને પંચાયતના સભ્ય બનવા વિવિધ લાયકાતો અને શરતો સામેલ કરી દીધી છે.

હરિયાણાની ભાજપ સરકારે સપ્ટેમ્બર-૨૦૧૫માં, હરિયાણા પંચાયતી રાજ સંશોધન અધિનિયમ-૨૦૧૫ ઘડીને પંચાયતની ચૂંટણી માટે સામાન્ય વર્ગના ઉમેદવાર માટે ૧૦મું ધોરણ, મહિલા ઉમેદવાર માટે ૮મું ધોરણ અને દલિત મહિલા માટે ૫મું ધોરણની લઘુતમ શૈક્ષણિક લાયકાત અનિવાર્ય બનાવી હતી. આ કાયદામાં ઉમેદવારના ઘરે સંડાસ હોવાની, સહકારી કે સરકારી બેન્કની લોન અને વીજળી બિલ બાકી ન હોવાની તથા ઉમેદવાર અપરાધી ન હોવાની શરતો પણ સામેલ હતી. આ પ્રકારનો કાયદો નાગરિકના મૂળભૂત અધિકારોનો ભંગ કરે છે, એવા મુદ્દે તેને અદાલતમાં પડકારાયો હતો. છ એક મહિનાની અદાલતી કાર્યવાહી પછી દેશની સર્વોચ્ચ અદાલતે તેને બંધારણીય ઠરાવ્યો છે.

પંચાયતીરાજ પ્રથાને ભારતનો પ્રાચીનતમ ભવ્ય વારસો ગણવામાં આવે છે. ‘મહાભારત’ના શાંતિપર્વમાં ગ્રામસભાનો અને કોટિલ્યના  ‘અર્થશાસ્ત્ર’માં  ગ્રામપંચાયતનો નિર્દેશ મળતો  હોવાની ગવાહીઓ રજૂ કરાય છે. બ્રિટિશ શાસનકાળમાં ભારતનાં મોટાં શહેરોમાં મ્યુિનસિપલ તંત્ર દાખલ કરવામાં આવ્યું હોવાના કે આઝાદી પૂર્વે પંચાયતોની રચના સંબંધી કાનૂની પગલાં લેવાયાના દાખલા દેવાય છે. જો કે ભારતીય બંધારણના મુસદ્દાના પ્રથમ વાચન સુધી બંધારણમાં પંચાયતીરાજનો કોઈ જ ઉલ્લેખ નહોતો. ગાંધીજીનું તે તરફ ધ્યાન દોરવામાં આવતાં ૨૬મી ડિસેમ્બર ૧૯૪૭ના ‘હરિજનબંધુ’માં એમણે લખ્યું: ‘પંચાયતની ઉપેક્ષા તાત્કાલિક ધ્યાન માગી લે તેવી છે. પંચાયતોને જેટલી વધુ સત્તા તેટલું લોકને માટે સારું છે. નવી દિલ્હી, કલકત્તા અને મુંબઈ જેવા મોટાં શહેરોમાં સત્તાનું કેન્દ્ર રહેલું છે.

હું તેને હિંદના સાત લાખ ગામડામાં વહેંચી દેવા માગુ છું.’ ગાંધીજીના આ અભિપ્રાય પછી બંધારણના મુસદ્દાના બીજા વાચન વખતે પંચાયતી રાજને બંધારણમાં સામેલ કરવાની માંગ ઉઠી. પરંતુ તેમ કરતાં બંધારણના ઘડતરનું કામ વિલંબમાં મુકાવાની શક્યતા હોઈ બંધારણના માર્ગદર્શક સિદ્ધાંતોમાં પંચાયતને સામેલ કરતી કલમ ઘડીને સંતોષ મનાયો હતો. બંધારણની મુસદ્દા સમિતિના અધ્યક્ષ ડો. આંબેડકર ગાંધીજીના ગ્રામ સ્વરાજ અને પંચાયત અંગેના વિચારોના વિરોધી હતા. તેમણે સ્પષ્ટ કહ્યું કે,‘આપણું ગામડું સંકુચિતતા, અજ્ઞાન અને કોમવાદનું કેન્દ્ર છે. એટલે આપણા શાસનવિધાને ગામડાને એકમ બનાવવાને બદલે વ્યક્તિને એકમ બનાવી છે એ યોગ્ય જ કર્યું છે.’ રાજીવ ગાંધીના રાજકીય સલાહકારોએ એમને પંચાયતીરાજ માટે પ્રોત્સાહિત કર્યા અને પછી તો એ તેમના માટે વળગણ બની ગયું. ૧૯૯૪માં રાજીવ ગાંધીની હત્યા પછી ૭૩મો અને ૭૪મો બંધારણ સુધારો થયો અને દેશભરમાં એકસરખું પંચાયતીરાજ અમલી બન્યું.

દેશમાં પંચાયતીરાજને કારણે છેક ગ્રામસ્તર સુધી લોકતંત્ર પહોંચ્યું છે. હવે પંચાયતોની નિયમિત ચૂંટણીઓ થાય છે. ઘણાં રાજ્યોએ મહિલા અનામત દાખલ કરી છે. એટલે મહિલાઓની ભાગીદારી વધી છે. એક અંદાજ મુજબ દેશની ૨.૫ લાખ પંચાયતોમાં ૩૨ લાખ પ્રતિનિધિઓ ચૂંટાય છે. તેમાં ૧૩ થી ૧૪ લાખ મહિલાઓ હોય છે. એ રીતે નીચલા સ્તરે લોકતંત્ર પહોંચ્યું છે. પરંતુ  ૨૨ વરસ જૂના પંચાયતી રાજ કાયદામાં રાજ્યોએ કેટલાક સુધારા પણ કર્યા છે. હરિયાણા પછી રાજસ્થાન બીજું એવું રાજય છે  જેણે પંચાયતમાં ઉમેદવારી માટે શિક્ષણની શરત દાખલ કરી છે. ગુજરાત સહિતના ઘણાં રાજ્યોએ ઘરે શૌચાલય કે  બે કરતાં વધુ બાળકોની જોગવાઈ કરી છે. રાજસ્થાન, આંધ્ર અને ઓરિસ્સામાં રક્તપિતના દર્દીને ચૂંટણીમાં ઉમેદવારી માટે ગેરલાયક ઠરાવ્યા છે. ઓરિસ્સાના પંચાયતીરાજ કાયદામાં તો ક્ષયનો દર્દી પણ પંચાયતની ચૂંટણી લડી શકતો નથી. આંધ્ર અને ઓરિસ્સામાં મૂકબધિરને પંચાયતની ચૂંટણીની ઉમેદવારીમાંથી કાયદેસર બાકાત કરી દીધા છે.

અદાલતની મંજૂરીની મહોર પછી જાન્યુઆરી ૨૦૧૬માં હરિયાણામાં ૬૧૯૮ સરપંચો, ૬૨,૪૯૨ ગ્રામ પંચાયત સભ્યો અને ૨૧ જિલ્લા પંચાયતો અને ૧૨૬ તાલુકા પંચાયતોની ચૂંટણીમાં માત્ર ભણેલા જ ઉમેદવારી કરશે. આઝાદ ભારતના ઇતિહાસમાં નિરક્ષરોને ચૂંટણી લડતા અટકાવ્યા હોય એવી આ પ્રથમ ચૂંટણી છે. સર્વોચ્ચ અદાલત સમક્ષ હરિયાણા સરકારે, ભારત સરકારના એટર્ની જનરલે અને આ કાયદા સામે જાહેર હિતની અરજી કરનાર ધારાશાસ્ત્રીઓએ ઘણી દલીલો કરી હતી. ખુદ સરકારે જણાવ્યું છે કે આ કાયદાને કારણે ૪૬ ટકા નાગરિકો ચૂંટણી લડી શકશે નહીં.

જો કે સરકારની આ વાતને વિરોધી વકીલોએ ખોટી ગણાવી છે. હરિયાણામાં આ કાયદાના અમલને લીધે ૮૬ ટકા દલિત મહિલાઓ, ૭૧ ટકા સામાન્યવર્ગની મહિલાઓ, ૫૬ ટકા પુરુષો અને સરવાળે ૬૭ ટકા હરિયાણવી નાગરિકો ચૂંટણીમાં ઉમેદવારી કરવાનો અધિકાર ગુમાવશે. આ કાયદાને કારણે પંચાયતીરાજની મૂળ ભાવનાનો લોપ થાય છે. વળી હરિયાણા સંપૂર્ણ સાક્ષર રાજ્ય પણ નથી. હરિયાણાનો હાલનો સાક્ષરતા દર ૭૫.૫૫ ટકા છે. તે પૈકી પુરુષ સાક્ષરતા દર ૮૪.૦૬ ટકા અને મહિલા સાક્ષરતા દર ૬૫.૯૪ ટકા છે. રાજ્યની કુલ વસ્તીમાં શહેરી વસ્તી ૩૪.૮૮ ટકા છે જ્યારે ગ્રામ્ય વસ્તી ૬૫.૧૧ ટકા છે. એ રીતે જોતાં આ કાયદો બહુમતી ગ્રામ્ય નાગરિકોના અધિકાર પર તરાપ મારે છે. ગ્રામીણ હરિયાણાનો સાક્ષરતા દર ૭૧.૪૨ ટકા છે, જેમાં પુરુષ ૮૧.૫૫ અને સ્ત્રી ૫૧.૮૬ ટકા  છે. આ સંજોગોમાં પંચાયતી રાજની ચૂંટણીમાં શૈક્ષણિક લાયકાતની જોગવાઈ બહુમતી નિરક્ષરોને શાસનમાંથી બહાર ધકેલી દે છે.

નોબેલ પુરસ્કૃત વિખ્યાત અર્થશાસ્ત્રી અમર્ત્ય સેન પણ સર્વોચ્ચ અદાલતના આ ચુકાદાની પૂર્ણ બંધારણીય બેન્ચ સમીક્ષા કરે તેવી માગ કરે છે અને કહે છે કે,‘આપણે જેમને વરસોથી શિક્ષણ સહિતની સુવિધાઓથી વંચિત રાખ્યા છે તેમને એક વધુ વંચિતપણું ન આપી શકીએ’. જ્યાં કાયદા, નીતિ કે યોજનાઓ ઘડવાની છે એવી સંસદમાં અને રાજ્યોની વિધાનસભાઓમાં શિક્ષિત લોકોની વધુ જરૂર હોય છે. પંચાયતોએ તો માત્ર વિકાસ યોજનાઓનો અમલ કરવાનો હોય છે. એટલે ત્યાં ભણતર કરતાં ગણતર અને અંક કે અક્ષરજ્ઞાનને બદલે કોઠાસૂઝ વધુ મહત્ત્વની છે. ભારતની સંસદમાં હાલમાં જ્યારે ૪ નિરક્ષર સાંસદો વિરાજમાન હોય ત્યારે ગ્રામપંચાયતના સભ્ય થવા ભણેલા હોવું ફરજિયાત કરવું એ ભારે વિચિત્ર છે. સૌને માટે સમાન – ગુણવત્તાયુક્ત શિક્ષણ ઉપલબ્ધ ન હોય ત્યાં સુધી આવા કાયદા બેઈમાની છે.

ચંદુ મહેરિયા લેખક સામાજિક-રાજકીય પ્રવાહોના ઊંડા અભ્યાસી અને વિશ્લેષક છે 

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : “દિવ્ય ભાસ્કર”, 31 ડિસેમ્બર 2015