‘ગાંધીજીનું સાહિત્ય— એ વિષય સામાન્ય અભ્યાસવિષય નથી. … ભાઈ મોદી અનેક ઠેકાણે મૂળ પ્રેરણાઓ સુધી જાય છે અને વિચારસ્રોતોની વાતમાં ગૂંથાય છે. … ડૉ. રમણભાઈ મોદીનો ‘ગાંધીજીનું સાહિત્ય’ એ મહાનિબંધ ગાંધીઅધ્યયનમાં આગળ વધવા માટે એક મહત્ત્વનું સોપાન બની રહેશે.’ ઉમાશંકર જોશીએ ‘ગાંધીજીનું સાહિત્ય’ પુસ્તકને આવકાર આપતા આમ લખ્યું હતું. ને થયું પણ એવું જ.

ગાંધીજીનાં લખાણો-ભાષા અને વિષયવસ્તુ, બંને દૃષ્ટિએ સમજવા માટે ‘ગાંધીજીનું સાહિત્ય’ પુસ્તક ૧૯૭૧થી અત્યાર સુધી અભ્યાસીઓ માટે પસંદગીનું પુસ્તક બની રહ્યું છે. ગાંધી-અધ્યયનનું આવું ‘મહત્ત્વનું સોપાન’ પૂરું પાડનાર ગાંધીસાહિત્ય સેવી પ્રાધ્યાપક (ગાંધીદર્શનવિભાગ, ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ) રમણ મોદીની ગયા ફેબ્રુઆરીમાં કાયમી વિદાય થઈ. લગભગ પોણા બે વર્ષ પહેલાં મ. જો. પટેલના ગયા પછી, ગાંધીજીનાં શબ્દોને સીધા જ તેમના કર્મ સાથે જોડી સમજાવી શકતા વધુ એક વડીલ ગયાની ખોટ વર્તાઈ રહી છે. વર્ષ ૨૦૦૬-૦૭માં ‘પત્રકાર ગાંધીજીનાં લખાણોમાં પ્રતિબિંબિત શિક્ષણવિચાર (હરિજનબંધુ, ૧૯૩૩-૧૯૪૮)’ વિષયમાં પારંગત (એમ.ફિલ.)ના અભ્યાસ દરમિયાન તેમની સાથેની પહેલી મુલાકાત જ એટલી રસાળ બની રહી કે એ પછી તો એકથી વધુ વખતની રૂબરૂ મુલાકાતો અને ફોનથી માર્ગદર્શન તરફ દોરી ગઈ. લોકશિક્ષક ગાંધીજીને સુવાંગ શિક્ષક રહી સમજાવી શકતા રમણભાઈને હૃદયાંજલિ આપતા તેમની સાથેની આ મુલાકાત ….

૧. આપની દૃષ્ટિએ ગાંધીજી : પત્રકાર તરીકે …

ગાંધીજી મૂળભૂત રીતે તો શિક્ષક. આમજનતાના શિક્ષણ માટે તેઓ લખતા. લખાણ પણ બૌદ્ધિક કસરત ન કરવી પડે તેવું. કાકાસાહેબ સાથે મારે એક વખત ગાંધીજીની ભાષા વિશે વાત થઈ હતી. તેમણે ગાંધીજીને પૂછ્યું હતું : તમે ‘હિંદસ્વરાજ’ પુસ્તકમાં ‘સહુ હિંદી છૂટા થવાની ઝંખના કરતા જોવામાં આવે છે’, તેમ લખ્યું છે. અહીં છૂટા થવાને બદલે ‘સ્વતંત્રતા’ શબ્દ ના લખાય? ત્યારે ગાંધીજીએ તેમને કહ્યું, બધા જ હિંદીઓ ‘સ્વતંત્ર’ શબ્દ નથી જાણતા. તેમને તો બસ અંગ્રેજોની ‘ગુલામીમાંથી છૂટા’ થવું છે. આમ, ગાંધીજી ખેડૂત અને શ્રમજીવીની બોલીમાં લખતા.

હિંદુસ્તાનની જનતા સાંસ્કૃિતક ઉચ્ચ વિચારથી થાકી ગઈ હતી. કોઈ પણ જાતનું જ્ઞાન જો આચરણમાં ન મૂકી શકાય, તો તેનું મૂલ્ય નથી, એવો ગાંધીજીનો મત હતો. ‘નવજીવન’ની શરૂઆતના ગાળામાં ‘પંડિતયુગ’ના લેખકોના લેખો લેવાતા પણ પછી તે બંધ કર્યા. કારણ કે ગાંધીજી માનતા કે કાર્યકર્તાઓ પોતાના અનુભવના આધારે લખશે તે છપાશે.

ર. આપના મતે પત્રકાર ગાંધીજીનાં લખાણોમાં પ્રતિબિંબિત શિક્ષણ-વિચારની વિશેષતા શી છે?

‘ઉદ્યોગ દ્વારા સ્વાવલંબન’, ‘સ્વાવલંબી શિક્ષણ’ અને ‘અહિંસાના પાયા પરનું શિક્ષણ’ એ ગાંધીજીના શિક્ષણવિચારની વિશેષતા છે. જો ઉદ્યોગ દ્વારા શિક્ષણ આપવામાં આવતું હોય, તો ઉદ્યોગ પણ થાય અને વ્યક્તિનું શિક્ષણ પણ થાય. ઉદ્યોગ દરમિયાન જે પ્રશ્નો થાય, તેના ઉત્તરો દ્વારા શિક્ષણ મળે અને ખરેખર સફળ ઉદ્યોગ તે જ કહેવાય, જે વ્યક્તિને સ્વાવલંબી બનાવે અને વ્યક્તિ સ્વાવલંબી હોય, હાથ પર કામ હોય, તો કોઈને મારવા ના જાય. આમ, અહિંસક સમાજ નિર્માણ પામે.

પ્રાથમિક શિક્ષણમાં સ્વાવલંબનને ગાંધીજીએ ‘કસોટી’ કહી હતી. ‘સ્વાવલંબન કી એક ઝલક પર ન્યોછાવર કુબેર કા કોશ’ એમ કહ્યું જ છે ને! આમ, ગાંધીજીએ શિક્ષણમાં કર્મયોગ મૂક્યો. જ્ઞાન અને કર્મનું જોડાણ કર્યું. માત્ર મગજ નહીં, હાથ અને અન્ય ઇન્દ્રિયો પણ જ્ઞાનના વાહકો છે, તે વિચાર આપ્યો. ગાંધી અને ટાગોર વચ્ચે મતભેદો રહેતા, ‘શાંતિનિકેતન’ની શિક્ષણપદ્ધતિ પણ અલગ, પરંતુ દર વર્ષે ૧૦ મેના દિવસે હજુ પણ ત્યાં ‘સ્વાવલંબન દિન’ની ઉજવણી થાય છે.

૩. હાલના પત્રકારત્વ(મુદ્રિત માધ્યમો)માં રજૂ થતી શિક્ષણવિષયક લેખ-સામગ્રી વિશે આપનું શું અવલોકન છે?

લોકો ઇચ્છે કે ના ઇચ્છે, તેના માથે ઠોકવામાં આવે છે. આજની શિક્ષણપદ્ધતિનો પાયો હિંસા છે. આર્થિક, રાજકીય, સામાજિક, બધાં જ ક્ષેત્રોમાં શોષણ વગર કશું ચાલતું નથી. ‘વૉકેશનલ ટ્રેનિંગ’ (વ્યાવસાયિક તાલીમ) અને શિક્ષણની ઊંચી ‘પદવીઓ’એ આજની ‘ટ્રેડિશન’ (પરંપરા) છે. એટલે હાલના પત્રકારત્વમાં રોમાંચ પેદા કરાવનારું, મન બહેલાવનારું અને લોકોને ભડકાવનારું વધુ આવે છે.

૪. પત્રકાર ગાંધીજીનાં લખાણોમાં રજૂ થયેલા શિક્ષણવિચારને આપ પ્રવર્તમાન પત્રકારત્વમાં કઈ રીતે પ્રાસંગિક ગણાવો છો?

સત્યની શોધ માટે આકાશ-પાતાળ એક કરવાં, અધ્યયનશીલતા, સ્થળ પર જઈને રિપૉર્ટિંગ કરવું … વગેરે, જે મૂળભૂત રૂપે જ આદર્શ પત્રકારત્વનાં લક્ષણો છે, તે હાલના પત્રકારત્વમાં શિક્ષણ સહિતના કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં સુસંગત છે. ગાંધીજીના શિક્ષણવિચારમાં સ્વાવલંબી શિક્ષણની વાત છે, પરંતુ તેમણે ઉચ્ચ શિક્ષણ ખાનગી સાહસો પર છોડી દેવાનું કહ્યું છે. ઉદ્યોગગૃહો એમને જરૂર હોય તેવા ઇજનેરો તૈયાર કરે, હૉસ્પિટલવાળા દાક્તરો તૈયાર કરે, એ પ્રમાણે થવું જોઈએ. પોતાનાં સાહસોને અનુરૂપ વિવિધ ગૃહો વિદ્યાર્થીઓને તૈયાર કરે અને પોતે જ કામે રાખી લે, તો ઊંચી પદવી લીધેલી કોઈ વ્યક્તિ બેકાર ન રહે.

•

ગાંધીજીના સાહિત્ય વિષે છૂટુંછવાયું અનેક પ્રકારનું લખાણ આપણને મળી આવે છે. તેમ છતાં ગાંધીજીના સમગ્ર સાહિત્યનો સળંગ અભ્યાસ જેમાં મળી આવે એવો કોઈ ગ્રંથ આપણા સાહિત્યમાં ઉપલબ્ધ નથી. એથી આ મહાનિબંધમાં ગાંધીજીના સમગ્ર સાહિત્યનું શક્ય તેટલે અંશે સર્વાંગી દૃષ્ટિએ અધ્યયન રજૂ કરવાનો નમ્ર પ્રયત્ન છે. વળી અપ્રગટ સાહિત્યને પણ મેળવીને અને પ્રગટ સાહિત્યની સાથે એ સાહિત્યનો પણ આધાર લઈને એને મૂલવવાનો પ્રયત્ન અહીં કર્યો છે.

– રમણ મોદી

(‘ગાંધીજીનું સાહિત્ય’ની પ્રસ્તાવનામાંથી)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2017; પૃ. 14

યુવા સંપાદન સાથી કેતન વિશે શું કહીશું? લાગે છે, સંજય શ્રીપાદ ભાવેના શબ્દોમાં એમને ‘છપાયેલાં પાનાંની પાછળની પ્રતિભા’ (નિરીક્ષક ૧-૧-’૧૭) તરીકે ઓળખાવીએ તે ઠીક જ છે, અને આ છપાયેલાં પાનાંમાં ‘નિરીક્ષક’નો પણ સમાવેશ થાય છે તે અલબત્ત ઉમેરવાનું ન જ હોય. સ્વકલમે ચમકવું એ એક વાત છે, અને અન્ય સામગ્રીને પરિષ્કૃત-સંમાર્જિત રજૂ કરવી તે બીજી વાત છે. કેતન રૂપેરા લેખન અને સંપાદન બંને ક્ષેત્રે એક સરખી ગતિ કરી શકે છે એ અર્થમાં સવ્યસાચી છે. ‘नवजीवनનો અક્ષરદેહ’ના એમના વિશેષાંકોમાં તમને એની સાહેદી મળી રહેશે. કાકાસાહેબની એકસો પચીસી વિદ્યાપીઠ, નવજીવન, આશ્રમ, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ સૌ રૂડી પેરે ઊજવી શક્યાં હોત, પણ એ મહેણું ભાંગ્યું અક્ષરદેહના કાકાસાહેબની પ્રસ્તાવનાઓના વિશેષાંકે! આવા આ કેતનને, એમની સમજ મુજબનો પ્રથમ લેખ તેરચૌદ વરસ પર ‘નિરીક્ષક’માં પ્રકાશિત થતાં પોતાને લેખક થયાની લાગણી અનુભવાઈ હતી એવું એક સ્મરણ છે તે હૃદયપૂર્વક સંભારી, અહીં એમનું નવી દિલ્હી ખાતેનું કાલેલકર સન્માન વક્તવ્ય પ્રકાશિત કરતાં ‘નિરીક્ષક’ આનંદ અનુભવે છે. ઇચ્છીએ કે જેમ લેખન તેમ સંપાદન પણ સ્વતંત્ર શિસ્ત, હુન્નર અને કસબ છે એ એક વાત પણ આ નિમિત્તે અંકે થાય.

— "નિરીક્ષક" તંત્રી

સન્માન સ્વીકાર તસવીર, સ્થળ : ગાંધી હિન્દુસ્તાની સાહિત્ય સભા, રાજઘાટ નજીક, જવાહરલાલ નેહરુ માર્ગ, નવી દિલ્હી

(વિગત : ડાબેથી કુસુમ શાહ (મંત્રી, ગાંધી હિન્દુસ્તાની સાહિત્ય સભા), રમેશ શર્મા (ગાંધીમાર્ગી સમાજસેવક), પ્રેમપાલ (હિન્દી સાહિત્યકાર), સન્માન સ્વીકારતા કેતન રૂપેરા, મમતા કાલિયા (કવયિત્રી અને લેખિકા), અમરનાથ અમર (નિર્દેશક, દૂરદર્શન)

સાદગી, સહજતા ઔર સૌંદર્ય સે ભરે આજ કે સન્નિધિ સંગોષ્ઠિ સમ્માન સમારોહ કે મુખ્ય અતિથિ શ્રીમતિ મમતાજી (કવયિત્રી અને લેખિકા), વિશિષ્ટ અતિથિ ડૉ. અમરનાથજી (નિર્દેશક, દૂરદર્શન), સમારોહ કે અધ્યક્ષ પ્રેમપાલજી (હિન્દી સાહિત્યકાર), રમેશ શર્માજી (ગાંધીમાર્ગી સમાજસેવક), કુસુમબહેન (મંત્રી, ગાંધી હિન્દુસ્તાની સાહિત્ય સભા), સભી મહાનુભાવ ઔર સબ કાકાપ્રેમી ઔર વિષ્ણુ પ્રભાકર પ્રેમી શ્રોતાગણ …

ગાંધીજી કે બાદ જિસકી લિખાઈ હંમેશાં સે પસંદ આયી હો ઔર બીસવીં શતાબ્દી મેં ન કેવલ દેશ કી અપિતુ વિશ્વ કી દો મહાન વિભૂતિ – મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી ઔર કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોર કે વ્યક્તિત્વ ઔર સાહિત્ય, દોનોં કે સુભગ સંયોજન કે સાથ અપની ભી એક સ્વતંત્ર પ્રતિભા પ્રાપ્ત હો ઐસે કાકાસાહેબ કાલેલકર કે સાથ અપના નામ જુડને સે બહોત હી હર્ષ ઔર આનંદ પ્રતીત કર રહા હું.

જબ યે સમ્માન કી ખબર મુઝે મિલી ઔર પહેલી બાર ઉસકા અભિનંદન પત્ર પઢા તબ ઇસ શરીર મેં સે એક લંબી હલકી ઝનઝનાહટ સી પ્રતીત હુઈ. ઔર ઇસે યોગાનુયોગ હી કહેંગે કી જિસ દિન હમને નવજીવન મેં સે કાકાસાહેબ કાલેલકર પ્રસ્તાવના વિશેષાંક કી પીડીએફ પાઠકોં કો મેઇલ કી ઉસી દિન યે હર્ષ બરસાની વાલી મેઇલ ભી મુઝે મિલી. ઇસ કે લિયે ‘ગાંધી હિન્દુસ્તાની સાહિત્ય સભા’ ઔર ‘વિષ્ણુ પ્રભાકર પ્રતિષ્ઠાન’ કા બહોત હી શુક્રગુઝાર હું.

ગુજરાત સે આયા હું તો ઇસ મૌકે પર કાકા ઔર ગુજરાત કે બારે મેં થોડા બહુત જાનને કી સબ કી જિજ્ઞાસા હોગી. તો ઉસે, મૈં અપને ખુદ કે અનુભવ સે હી બયાન કરું.

ગુજરાત મેં આજ ભી કોઈ ભી પુસ્તક મેલે મેં, જહાં નવજીવન કા બુક સ્ટોલ હોતા હૈ, વહાં ગાંધીજી કી આત્મકથા કે બાદ જિન પુસ્તકોં કી બિક્રી સબ સે જ્યાદા હોતી હૈ વો કાકા કી પુસ્તકેં હૈ. જ્ઞાનપીઠ પુરસ્કારપ્રાપ્ત કવિ ઉમાશંકર જોશી, જિસકા ગુજરાતી કવિ ઐસા પરિચય મેં નહીં દુંગા, ક્યું કી ઉન્હોંને હી કાકા કી વિશ્વભારતી કી સંકલ્પના કો અપને શબ્દો મેં યું રખા કી વો કૈસા ગુજરાતી, જો હો કેવલ ગુજરાતી. ઐસે ઉમાશંકર જોશીને અપને ‘સંસ્કૃિત’ સામયિક મેં કાકા કા ચરિત્ર લિખતે હુએ એક સમય કે ગુજરાત કે બારે મેં લિખા થા કી ગુજરાતની હવામાં એમની સંસ્કારમાધુરીનો સ્પર્શ હતો. – ગુજરાત કી હવા મેં કાકા કી સંસ્કારમાધુરી કા સ્પર્શ થા. ઔર આજ ભી જિન કા સાહિત્ય સે કોઈ નાતા ન હો ઐસી કિસી વ્યક્તિ કો તીન યા પાંચ સાહિત્યકાર કે નામ પૂછે જાયેં ઔર વે બતા પાયે, (હાં, આજ કે ગુજરાત મેં ઇતની શર્ત તો રખની હોગી) તો ઉસમેં અન્ય નામ ઇધર-ઉધર હો જાયે, યા આયે ના આયે લેકિન ‘કાકા કાલેલકર’ નામ જરૂર આયેગા.

પત્રકારિતા કે લિહાજ સે થોડી બાત કરેં તો વ્યક્તિગત રૂપ સે કઈ પત્રકાર અપને વિચાર-અભિવ્યક્તિ બડી હિમ્મત સે રખતે હૈ, વૃત્તાંત ઔર ગંભીર લેખ કે અલાવા વ્યંગ-કટાક્ષ કે માધ્યમ સે ભી અન્યાય, શોષણ યા ગૈરરીતિ કે વિરુદ્ધ મેં લિખતે હૈ લેકિન આખિર મેં ચિત્ર – હમ અપના કર્મ કરતે રહે, ફલ કી આશા મત રખેં, ઐસા ઉભર કર આતા હૈ. શાસનવ્યવસ્થા પર ઉસકી કોઈ જ્યાદા અસર નહીં પાઈ જાતી હૈ. ઉસ મેં જો કારણ હૈ વો કોઈ રાજ્ય યા સિર્ફ હમારે દેશ કે નહીં, શાયદ પૂરે વિશ્વ કે કારણ હૈ.

સન્માન સ્વીકારતા વક્તવ્ય આપતા કેતન રૂપેરા

વો કારણ બાજાર હૈ. જરૂરત કી બજાય લાલસા ઔર ઉપયોગ સે જ્યાદા વ્યય કી ઓર ખીંચે જા રહે ઈસ બાજાર સે હમેં તો બચના હી હોગા, સાથ સાથ નઈ પીઢી કો ભી ગાંધીજી કી ‘નઈ તાલીમ’ કી શિક્ષા કે રાસ્તે લે આના હોગા. કાકા, કૃપાલાની જૈસે આચાર્ય ને ઈસી શિક્ષા કો આગે બઢાતે હુએ કઈ રચનાત્મક કાર્યકર તૈયાર કિયે જો ગુજરાત ઔર દેશ કે ગાંવો મેં નીકલ પડે.

મૈં બહુત આનંદિત હું ઇસ બાત કે લિયે કી ગાંધીજી સ્થાપિત ગૂજરાત વિદ્યાપીઠને ઇસ પથ પર આગે બઢતે હુએ ગ્રામશિલ્પી યોજના તૈયાર કી હૈ. કરીબન દસ સાલોં સે ચલ રહી હૈ. જિસ મેં વિદ્યાપીઠ કે સ્નાતક, શહર ઔર બાજાર કા શિકાર ન બનતે હુએ દૂરદરાજ કે કોઈ એક ગાંવ મેં જાકર બસતે હૈ, ઉસ ગાંવ કે લોગો કે સાથ મિલઝુલકર રહેતે હૈ ઔર ગાંવ કે લોગો કી જરૂરત એવમ્ ગાંધીવિચાર કે આધાર પર ગ્રામસુધાર કા કામ કરતે હૈ. વિદ્યાપીઠ કઈ સાલોં સે અપને સ્નાતકોં કો ગ્રામસેવા કે લિયે મહાદેવ દેસાઈ પુરસ્કાર દેતી હૈ. પહલી જનવરી મહાદેવ દેસાઈ કી જન્મતિથિ હૈ. ઇસ અવસર પર યે પુરસ્કાર અભી તક કે સબ સે નૌજવાન ઔર મેરી હી આસપાસ કે ઉમ્ર કે સ્નાતક જલદીપ ઠાકર કો મિલ રહા હૈ.

તો બાત થી હમારી શાસનવ્યવસ્થા યાની સરકાર ઔર બાજાર કી. વો અપના કામ કરેંગે હી લેકિન, ઔર શાયદ ઉસી કે કારણ હી હમે યાની ગાંધી કે સ્વરાજ વિચાર સે જુડી હુઈ સંસ્થાઓં કો અપને કામ ‘તારી હાક સૂની કોઈ ના આવે’ તો ભી કરતે હી રહેના હૈ.

ક્યોં કી યદી હમ કુછ કરને કા ઠાન લેતે હૈ, કહીં ન કહીં સે, કોઈ ના કોઈ, ઉસ કામ કો આગે બઢાને મેં અપના જો કુછ હો શકે વો પ્રદાન કરતા હૈ, ઐસા હમારા સબકા અનુભવ હોગા. ઐસે હી મેરે ઇસ પુરસ્કાર સે સમ્માનિત હોને કે પીછે જો લોગ હૈ ઉનકો યાદ કરુંગા.

પહેલે મેરે માતા-પિતા, બી.એસસી. કરને કે બાદ એમ.એસસી. કે બદલે મુઝે એમ.જે.એમસી., યાની માસ્ટર ઓફ સાયન્સ કે બદલે માસ્ટર ઑફ જર્નલિઝમ એન્ડ માસ કમ્યૂિનકેશન મેં જાને કે લિયે હાં કહી. હાં, થોડી મસક્કત કરની પડી ઔર વહીં સે પત્રકારિતા શુરુ હો ગઈ. લેકિન ઉસકે કારણ માત્ર શિક્ષક બનને કે બજાય, આજ પત્રકારિતા ઔર શિક્ષા, દોનોં સે જુડ પાયા ઉન કે લિયે આભાર કે કોઈ શબ્દ નહીં હૈ, સિર્ફ વંદન હૈ.

એક અચ્છી બાત યે ભી બની કી જિસ તરહ ઐતિહાસિક ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ મેં પત્રકારિતા કા અભ્યાસ કિયા, ઉસી તરહ સ્નાતક કા અભ્યાસ ઐતિહાસિક ગુજરાત કૉલેજ સે હુઆ. જહાં ‘હિંદ છોડો’ આંદોલન કે દૌરાન રાષ્ટ્રધ્વજ લહેરાને પર ઇસ કૉલેજ કે છાત્ર વીર વિનોદ કિનારીવાલા ને અપની જાન ન્યોંચ્છાવર કી થી. ઉસી કૉલેજ મેં નિબંધ ઔર વક્તૃત્વ કે અધ્યક્ષ નીલાબહેન જોશી (વૈસે સંત જ્ઞાનેશ્વર ઔર સાને ગુરુજી પર ઉનકા ગહેરા અભ્યાસ હૈ ઔર ઉન પર લિખા ભી હૈ, લેકિન આજ વો ‘લગે રહો મુન્નાભાઈ’ કે સ્ક્રિપ્ટ રાઇટર અભિજાત જોશી કી માં સે ભી પહચાની જાતી હૈ) ઉનસે મેરી મુલાકાતેં ન બનતી રહેતી તો પત્રકારિતા મેં આને કા વિચાર ભી શાયદ મુઝે ન આતા. નીલાબહેન કો ભી મેરા વંદન.

હમ સબ જાનતે હૈ કિ ગાંધીજી કે જો પત્ર થે વો સમાચારપત્ર નહીં, વિચારપત્ર થે. ગુજરાત મેં ભી થોડે, લેકિન બડે મજબૂત વિચારપત્ર હૈ. પત્રકારિતા કે અભ્યાસ કે દૌરાન ‘નિરીક્ષક’, ‘નયામાર્ગ’, ‘ભૂમિપુત્ર’, ‘દલિત અધિકાર’ જૈસે વિચારપત્રોં એવમ્ ‘ગ્રામગર્જના’ જૈસે ગ્રામીણ અખબાર ઔર ઉસકે તંત્રીઓ કે સત્સંગ કે કારણ, મૈં અપને વિચાર યહાં રખ પાને લાયક બના હું. ઉનકા ધન્યવાદ કરુંગા તો કહેંગે યે હી તો હમારી પત્રકારિતા હૈ.

કિસી ભી વ્યક્તિ કે ઊંચે ઉઠને મેં ઉનકે જીવન મેં શિક્ષક કી બડી ભૂમિકા હોતી હૈ. સ્કૂલ મેં તો ઐસે શિક્ષક મિલે હી લેકિન પત્રકારિતા મેં અશ્વિનકુમાર (જો કાકા કે બડે અભ્યાસી હૈ. કુછ સાલ પહેલે ઉનકા યહાં સન્નિધિ મેં વક્તવ્ય ભી રખા ગયા થા) ઔર પ્રત્યક્ષ રૂપ સે શિક્ષક ન હો કર ભી શિક્ષક કી ભૂમિકા અદા કી ઐસે અંગ્રેજી કે અધ્યાપક સંજય શ્રીપાદ ભાવે ઔર ‘હિંદ સ્વરાજ મંડલ’ સંસ્થા કે વાસુદેવ વોરા કા બહુત બડા પ્રદાન હૈ.

જિસ જિસ અખબાર મેં મૈંને પત્રકારિતા કી ઉસકે તંત્રી-સંપાદક કામ કરતે કરતે હી દોસ્ત ભી બન ગયે ઔર કઈ દોસ્ત ભી ઐસે રહે જિન્હોંને મેરી લિખાઈ મેં સંપાદક કી ભૂમિકા અદા કી, ઐસે પત્રકારમિત્રોને મુઝે અપને રૂપ મેં લિખને-ખિલને કી ભૂમિકા નહીં અદા કી હોતી તો શાયદ પત્રકારિતા છોડ ચુકા હોતા. ઈસ લિયે ઉન સબકા ધન્યવાદ કરના મેરે લિયે ગૌરવ કી બાત હૈ.

આજ જિસ પત્રિકા સે જુડને મેં હી અપને આપ કો સમ્માનિત માનતા હું ઐસા, ‘નવજીવન પ્રકાશન મંદિર’ કા, ખાસ કર કે નઈ પીઢી કો ગાંધીવિચાર સે જોડને કે લિયે શુરુ કિયા ગયા સંપર્કપત્ર ઔર ગાંધીવિચાર કા પ્રસારપત્ર ‘नवजीवनનો અક્ષરદેહ’ કે તંત્રી વિવેક દેસાઈ ઔર પરામર્શક કપિલ રાવલને મુજ પર હંમેશાં વિશ્વાસ રખા હૈ. ઉસી કે કારણ શાયદ હી કોઈ સંપાદક કો પ્રાપ્ત હો ઐસી સ્વતંત્રતા સે સામગ્રી કા ચયન કર પા રહા હું, ઉસ કે લિયે ઉનકા ભી શુક્રિયાદા કરના ચાહુંગા.

ઔર આખિર મેં, મેરી ધર્મપત્ની જિગીષા ઔર પ્યારી બિટીયા ઋજુલ, જિન્હોંને બહોત બાર અપને હિસ્સે કા સમય મુઝે લિખને-પઢને મેં વ્યતિત કરને દિયા. ઉનકે કારણ હી આ જ ઇસ સમારોહ કે અમૂલ્ય અવસર પર ઉનકો સાથ લેકર આપ કે સામને ઉપસ્થિત હું.

એક બાર ફિર, ‘ગાંધી હિન્દુસ્તાની સાહિત્ય સભા’ ઔર ‘વિષ્ણુ પ્રભાકર પ્રતિષ્ઠાન’ ઔર ઉસસે જુડે સભી વ્યક્તિ કા ધન્યવાદ, જો પૂરે દેશ કે અલગ અલગ હિસ્સે ઔર ક્ષેત્ર મેં અપની અચ્છી નજર બનાયે રખે હૈં. કાકાસાહેબ કી તરહ હમ મેં સે શાયદ હી કિસી ને કભી અપને કામ કે બદલે પુરસ્કાર કી કામના કી હોગી! ઇસી લિયે, યહાં ઉપયુક્ત શબ્દ રખા ગયા હૈ વહ ઍવૉર્ડ યા પારિતોષિક નહીં બલ્કી ‘પ્રોત્સાહન એવમ્ ઉપલબ્ધિયોં કે લિયે સમ્માન’ સમારોહ હૈ.

ઐસે વિચારહેતુ કે સુંદર સમારોહ મેં સમ્માનિત કરને કે લિયે આપ સબ કા બહોત હી ધન્યવાદ.

સન્નિધિ, ગાંધી હિન્દુસ્તાની સાહિત્ય સભા, રાજઘાટ નજીક, જવાહરલાલ નેહરુ માર્ગ, નવી દિલ્હી

તા. ૩૧-૧૨-૨૦૧૬

તા.ક.

તા. ૧-૧-’૧૭ના ’નિરીક્ષક’માં ’કદર અને નિસબત’ હેઠળ સંજય શ્રીપાદ ભાવેનો સૂક્ષ્મ અવલોકનો સાથેનો સંઘેડાઉતાર લેખ વાંચ્યો. કંઈક અંશે રેખાચિત્ર પણ કહી શકાય એવી આ કાર્યનોંધ વાંચીને ઘણા વડીલો-મિત્રોએ ફોન પર – રૂબરૂ રાજીપો વ્યક્ત કર્યો તો કેટલાક મિત્રોની આંખોના ખૂણા ભીંજવવા જેવી ઘટના પણ બની. આ પ્રતિભાવક માટે પ્રત્યક્ષપણે મિત્ર અને પરોક્ષરૂપે શિક્ષક એવા ભાવેએ જે વિગતો આવરી છે, તેમાં પત્રકારત્વ અને સંપાદન ઉપરાંત પુસ્તકનાં મુદ્રણ અને પ્રકાશનનો પણ સમાવેશ થાય છે. તેનાં બીજ વવાયાં વિદ્યાપીઠમાં પત્રકારત્વના અભ્યાસ (૨૦૦૩-૦૫) દરમિયાન જિતેન્દ્ર દેસાઈનાં વર્ગો ભરતા. તેમની લાક્ષણિક શૈલીમાં દાખલા, બનાવો, સંસ્મરણો અને અનુભવોની વહેંચણી કરતા કરતા લીધેલા વર્ગોએ મૂળરૂપે તો ’મુદ્રક અને પ્રકાશક ગાંધીજી’નો જ પરિચય કરાવ્યો. જેમાં ટેકનોલોજીનો ઉપયોગ લખાણને વાચક સુધી અસરકારકપણે પહોંચાડવા માટે ટેકારૂપ થવાનો છે, એ પ્રાથમિક અને પાયાની સમજણ વિકસી. ત્યારની સમજણ અને અત્યારની અભિવ્યક્તિ કહી શકાય એવી દૃષ્ટિ સ્વતંત્રપણે કામ કરતા કરતા પુસ્તકના લેઆઉટ-ડિઝાઇન, પ્રિન્ટિંગ અને પબ્લિકેશનના કાર્યમાં પરિણમી તેમાં ઘણા વડીલો-મિત્રોનો ફાળો છે. શાર્દૂલ પ્રેસના નીતિનભાઈ, નવજીવનના કપિલભાઈ અને રાજેશભાઈ, યુનિક ઑફસેટના મેહુલભાઈ, ડિઝાઇનર મિત્ર ધીરેન પંચાલ અને સચીન પટેલ તથા ગાંધીવિચાર અને સંશોધનમાં સૂઝ ધરાવતા મિત્રો કિરણ કાપુરે અને સોહમ પટેલ સાથેના વખતોવખતના સંવાદે આ મૂળ વિચારને વળગી રહેવામાં સહકાર અને માર્ગદર્શન પૂરાં પાડ્યા છે. આ નિમિત્તે તેમનું સ્મરણ કરવું રહે છે.

Email : ket.rupera@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 02 ફેબ્રુઆરી 2017; પૃ. 18-19

હૃદયકોષે અનિલભાઈ : સંપાદન – રમેશ સંઘવી : પ્રકાશક – ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ ટૃસ્ટ (મુકામ પોસ્ટ આંબલા, વાયા અમરગઢ, જિલ્લો ભાવનગર) : પહેલી આવૃત્તિ : સાઇઝ 5.5 x 8.5 : પાકું પૂઠું : પાનાં 20 + 268 : કિંમત રૂ. 125/-

પહેલવહેલું, વર્ષ ૨૦૦૬માં ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ આંબલા (તા. સિહોર, જિ. ભાવનગર) જવાનું થયું. પર્યાવરણ અને શિક્ષણ ક્ષેત્રે કામ કરતી સ્વૈચ્છિક સંસ્થા હિંદ સ્વરાજમંડળ તરફથી અંદાજિત દોઢ-બે દિવસની એ મુલાકાત હતી. નઈ તાલીમ શિક્ષણના પાયાનાં કેટલાંક પુસ્તકો વાંચ્યાં પછી આ પ્રકારની સંસ્થાઓમાં તે શિક્ષણ કેવી રીતે અપાય છે, તે જોવા-જાણવા-સમજવા માટેનો આ પ્રવાસ હતો. પણ કૌતુકવશ થતાં પ્રવાસમાં આંખ-કાન-મગજ કરતાં કદાચ અન્ય કોઈ તત્ત્વ વધારે સાબદું હોય છે. સમજણ કરતાં અનુભૂતિ વધારે ગહન હોય છે અને પ્રશ્નો પૂછવા કરતાં જે કંઈ અનુભવાય છે, એમાંથી પામવાનું વધારે હોય છે. એ પહેલી મુલાકાતમાં આંબલાની ધરા અને હવામાં ઋષિપરંપરાના ગુરુકુળની અનુભૂતિ થઈ. બેશક, પણ એ ગુરુકુળ પણ ચોપડીમાં ક્યાંક વાંચેલું કે ટીવીમાં ક્યાંક જોયેલું જ હતું, વાસ્તવિક જીવનમાં એની નજીક હોવાની આ પહેલી ઘટના હતી. એની ફેર અનુભૂતિ, વર્ષ ૨૦૦૭માં થઈ પણ તો ય ફેર ફેર અનુભૂતિની ઇચ્છા હજુ મનમાં હતી, એ ગયા માસે થઈ.

તા. ૧૪ ફેબ્રુઆરી ને રવિવારના રોજ કેળવણીકાર અનિલભાઈ ભટ્ટનું અભિવાદન કરતા પુસ્તક ‘હૃદયકોષે અનિલભાઈ’(સં. રમેશ સંઘવી)ના વિમોચન-પ્રસંગે જવાનું થયું. જવાનું થયું એમ કહેવા કરતાં ‘તક મળી કે તુરત જ ઝડપી લીધી’ એમ કહેવું વધારે સાચું કહેવાશે. નાનાભાઈ ભટ્ટ, મનુભાઈ પંચોળી, મૂળશંકર મો. ભટ્ટ અને ન. પ્ર. બૂચ સમા કેળવણીકારોએ પોતાનો જીવ રેડીને આકારેલી સંસ્થામાં ફરી પગ મૂકવો એ પોતાનામાં એક ઉપલબ્ધિથી ઓછું નહોતું લાગતું. આ ચારેય શિક્ષણવિદોનો વારસો જાળવતાં અનિલભાઈ ભટ્ટે વિકસાવેલી આ સંસ્થામાં પગ મૂકતાં જ એક અલગ હવા શ્વસી રહ્યા હોવાનું લાગ્યું.

નવ કે દસ વર્ષમાં જાણે કશું જ બદલાયું નહોતું. નઈ તાલીમ શિક્ષણનો બુનિયાદી વિચાર તે  સમૂહજીવન. કાર્યક્રમમાં વિદ્યાર્થીઓએ ગાયેલી પ્રાર્થનાથી લઈને પૂરા પરિસરની સ્વચ્છતા-સુઘડતા અને સજાવટમાં એ આચાર રૂપે વર્તાતો હતો. અમદાવાદની સી.એન. કે ગુજરાત કૉલેજ જેવી, જૂજ શાળા-કૉલેજોમાં જોવા મળતી હરિયાળી અહીં જોવા મળે છે. ફરક એટલો છે કે અહીંના કોઈ પણ વિદ્યાર્થીને પૂછવામાં આવે, તો કોઈ પણ છોડ-વેલ-ક્ષુપ-વૃક્ષનું નામ કહી શકે. પરિસરની સ્વચ્છતાથી લઈને રસોડામાં બનતી વાનગીઓની સોડમમાં તો આ વિદ્યાર્થીઓનો ફાળો હોય જ, સૌ જમી લીધા પછી પોતાની થાળી જાતે જ સાફ કરતાં હોય અને એમાંનાં કેટલાંક રસોડામંત્રી, ગૃહકાર્યમંત્રી, પ્રાર્થનામંત્રી, … જેવા વિભાગના મંત્રી નિમાયેલાં હોય, જે નિયમિતપણે ને વારાફરતી પોતાની જવાબદારી નિભાવતાં હોય. સંસ્થામાં કોઈ કાર્યક્રમ હોય ત્યારે ‘કોડિયું’નું લવાજમ કે પુસ્તકોનાં વેચાણ માટે પણ અહીં બારથી પંદર વર્ષના વિદ્યાર્થીઓ બેઠાં હોય. ખેતી, પશુપાલન અને સ્થાનિક જરૂરિયાતો પર આધારિત ગ્રામોદ્યોગનું શિક્ષણ પણ અહીં અપાય.

સંસ્થાના ખેતર કે અન્ય જગ્યાના નાના ટુકડામાં દરેક વિદ્યાર્થી કે વિદ્યાર્થીવૃંદ પોતાની મેળે ને સ્વતંત્ર રીતે કશુંક ઉગાડે-ઉછેરે ને એ છોડની સાથે કૃષિવિદ્યામાં પોતાનો વિકાસ પણ જાતે જ અવલોકે, ‘વાડોલિયું’ નામે એ પ્રયોગ જ કેવો અદ્‌ભુત. જ્યારે જિજ્ઞાસા ને કૌતુક સોળે કળાએ ખીલેલાં હોય એવી ઉંમરે આપણું વાવેલું કશુંક ઊગી નીકળવું એ ઘટના જ કેટલી આહ્‌લાદક લાગે! (પહેલી વાર જ્યારે આ જાણ્યું ત્યારે મારે કેમ આવી કોઈ બુનિયાદી શાળામાં ભણવાનું ન થયું, એવો અફસોસ મનોમન વ્યક્ત થયો હતો.) આ રીતે બાળકનું કુદરત સાથે થતું સંધાણ જીવનભરનું જ હોય. છોડ ઊગવાની રાહ જોતાં-જોતાં તેનામાં પાલન-પોષણ, કાળજી, ધીરજના ગુણો સહજપણે કેળવાયા હોય, પછી વૃક્ષ તરત કાપી તો નંખાય પણ બીજમાંથી અંકુર ફૂટતાં ને છોડ બનતાં ય મહિનાઓ-વર્ષો લાગે છે, એવી પાયાની સમજણ તો હોય જ હોય. એ પછી મોટા થયે વિદ્યાર્થીઓ ગ્લોબલ વૉર્મિંગ કે ક્લાઇમેટ ચેન્જ વિશે જાણે એ અલગ વાત છે. પણ પ્રકૃતિ સાથે છેડછાડ ના કરાય એ બીજ તો બાળપણમાં જ રોપાઈ જાય. આવા તો અનેક પ્રયોગો અનિલભાઈએ કર્યા હશે જે ‘મુક્તિશીલા કેળવણી’ (લે. અનિલભાઈ ભટ્ટ, સં. રમેશ સંઘવી) અને ‘હૃદયકોષે અનિલભાઈ’માં વાંચવા મળે.

આવી આ સંસ્થામાંથી ઘણાં વિદ્યાર્થી-વિદ્યાર્થિનીઓ લૌકિક દૃષ્ટિએ ઊંચાઈએ કહેવાય એવા સ્થાને પહોંચ્યાં હશે, પણ તેની વધુ મહત્તા, આવી સમજણ સાથે અનેક સામાન્ય માણસો વધારે સંખ્યામાં બહાર નીકળ્યા હશે તેમાં રહેલી છે. એક સમય હતો, જ્યારે એનજીઓ-વીઓની કાર્યશીલતા ગુજરાતમાં ચરમસીમાએ હતી, ત્યારે બહુમતી કાર્યકરો આંબલા, લોકભારતી-સણોસરા ને એવી જ નઈ તાલીમની શાળાઓ કે ગ્રામવિદ્યાપીઠમાંથી તૈયાર થયેલા આવતા.

વળી, મજાની વાત એ કે અહીંનું શિક્ષણ કૃષિ-ગોવિદ્યા અને ગ્રામોદ્યોગમાં પૂરું ન થઈ જાય. જગતના વિકાસની દિશાએ આગળ વધતાં કમ્પ્યૂટર-શિક્ષણ તો જાણે કે હોય જ ‘દેશના સામાજિક, રાજકીય, આર્થિક અને સાંસ્કૃિતક પ્રજાજીવનમાં … ઓછામાં ઓછું તેના પોતાનાં પ્રશ્નો, હકો અને કર્તવ્યોનો બુદ્ધિપૂર્વક અમલ કરી શકાય’ તેને માટેની કેળવણી પણ અહીં મળી રહે. એટલે ભણી લીધા પછી વિદ્યાર્થીઓને જે જગતમાં પ્રવેશવાનું છે ને તેમાં જે જવાબદારી નિભાવવાની છે, તેના ‘પાયલોટ પ્રોજેક્ટ’માંથી પસાર થઈ ગયા હોય. અને આ બધું કોઈ આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરનું શિક્ષણ આપીએ છીએ, એવાં બણગા ફૂંક્યા વગર અપાય. કેમ કે નઈતાલીમ શિક્ષણમાં જ આ નિહિત છે. આટલામાં કંઈક ખૂટતું હોય, તો તે ગીત-સંગીત-નૃત્ય-ચિત્ર-રંગોળી … મનુભાઈ અને અનિલભાઈના મેળાપથી એ પણ એટલી જ સહજતાથી ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિમાં ઉમેરાયું. પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં પ્રકાશભાઈ (ન. શાહ) લખે છે તેમ, ‘આંબલા જેવા ગામડામાં, વંચિતબહુલ શાળામાં સૌંદર્યાનુભવ શક્ય બને ત્યારે તે … ગાંધી-રવીન્દ્ર મિલનભૂમિની એક નવી જ મિસાલ કાયમ કરે છે.’

આવી એ શૈક્ષણિક સંસ્થામાં પ્રવેશતાં જ દર્શકની ઐતિહાસિક નવલકથા ‘દીપનિર્વાણ’માંથી ટાંકેલી એક ઉક્તિ તરફ નજર જાય : ‘હે ચક્રવર્તી, આ જગ્યાએ જ્ઞાનની અધિષ્ઠાત્રી, આજીવન બ્રહ્મચારિણી સર્વવત્સલા સરસ્વતીનું ઉપાસનાસ્થાન છે, એટલે અહીંની શાંતિને અભંગ રાખવા માટે તારા સપ્તસિંધુઓનું જલ પીધેલા ઘોડાને અહીં બહાર જ વિશ્રામ દેજે. તારાં દેદીપ્યમાન અસ્ત્રશસ્ત્રોનો ભાર અહીં જ રથમાં ઉતારી નાંખજે, ને તારા રાજવી મદમર્દનનો અહંભાવ અહીં જ મૂકીને આ અંતર્વેદીમાં પગ મૂકજે.’ કાર્યક્રમમાં કોઈ ‘ચક્રવર્તી’ની હાજરી નહોતી. એટલે અસ્ત્રશસ્ત્ર ઉતારવાનો તો પ્રશ્ન જ નહોતો ને સંસ્થામાં પ્રવેશનાર હર કોઈને ઉદ્દેશીને તો આ ઉક્તિ નહોતી જ લખાઈ તો ય કાર્યક્રમ અહંશૂન્ય વર્તાતો હતો અને વક્તવ્યો એટલાં સ્વરાજપૂર્ણ હતાં કે ઉત્તમભાઈ પરમાર અને સંજય શ્રીપાદ ભાવેના વક્તા તરીકે પ્રવેશ પહેલાં તો સરકારની વાજબી ટીકાની ગેરહાજરી ને સરકારના હોવાપણાની પણ ગેરહાજરી વર્તાતી હતી. ગાંધીજીના શબ્દોમાં સ્વરાજનો એક અર્થ, ‘સરકારના અંકુશમાંથી મુક્ત થવાનો સતત પ્રયાસ, પછી ભલે તે સરકાર પરદેશી હોય કે દેશની. જો લોકો જીવનની દરેક વિગતના નિયમન માટે સરકાર તરફ જોશે, તો તે સ્વરાજમાં ઝાઝો સાર નહીં હોય.’

ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ આંબલા અને તેના જેવી કેટલીક નઈ તાલીમની શાળાઓ કાળના પ્રવાહમાં ને સરકારના દરમિયાન થવામાં આવતી અનેક અડચણો અને તેનાં કારણે આવી ઊભતી મર્યાદા વચ્ચે ય સ્વરાજ તરફ મીટ માંડતી રહી છે. નાનાભાઈથી લઈને અનિલભાઈ, લાલજીભાઈ (નાકરાણી), અરુણભાઈ દવે જેવા નઈ તાલીમના પુરસ્કર્તાની મથામણ, ફાજલભાઈ, અરુણાબહેન જેવાં શિક્ષકોનાં સમર્પણ અને એ પછીની પેઢીના શિક્ષકોની નઈ તાલીમમાં શ્રદ્ધાના ફળસ્વરૂપે ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ આજે ‘રાષ્ટ્રીય વિરાસત શાળા’ તરીકે ઊભી છે.

દક્ષિણામૂર્તિના વિદ્યાર્થી અને લોકભારતીના પૂર્વઅધ્યાપક યશવંતભાઈ ત્રિવેદી અનિલભાઈ વિશે લખતાં પુસ્તકમાં એ મતલબનું નોંધે છે કે વેડછીમાં દસમું ધોરણ પૂરું કર્યું ત્યાં જ જુગતરામભાઈના પ્રશ્ન ‘મોટા થઈને શું કરવું છે?’નો અનિલભાઈનો ઉત્તર હતો – ‘ગાંધીનું કામ’. પછીનાં વર્ષોમાં ગાંધીનું કામ એટલે નઈ તાલીમ શિક્ષણ એવો ઉત્તર કદાચ તેમને માંહ્યલા પાસેથી મળ્યો હશે. છેક ૧૯૪૫-૪૬ના અરસામાં આ જવાબ આપ્યા પછી ૬૦ વર્ષે – જીવન આખું આ કામમાં ખર્ચી કાઢ્યા પછી – ૨૦૦૭માં ગાંધીજી અને શિક્ષણને સાંકળતા એક પ્રશ્નના જવાબમાં તેમનો ઉત્તર હતો, ‘ગાંધીજીનું સ્વપ્ન ભેદભાવવિહીન અને શોષણવિહીન સમાજરચનાનું હતું. આ માટે તેમણે પ્રયત્નો કર્યા તે બધા શિક્ષણના જ પ્રયત્નો હતા.’ (મુલાકાત : પત્રકાર ગાંધીજીનાં લખાણોમાં પ્રતિબિંબિત શિક્ષણ-વિચાર, હરિજનબંધુ, ૧૯૩૩થી ૧૯૪૮ સંદર્ભે) અનિલભાઈના આ ટૂંકા જવાબનો વિસ્તાર ઘણો લાંબો-પહોળો છે. ‘… તેમણે પ્રયત્નો કર્યા તે બધા શિક્ષણના જ પ્રયત્નો હતા’, તેમાં ગાંધીજીના સત્યાગ્રહ સમર્પિત જીવનનાં સઘળાં કાર્યો – આ દેશને જાણવા-સમજવા માટે કરેલા ભારતભ્રમણથી લઈને આશ્રમની સ્થાપના, અનેક સત્યાગ્રહો, રચનાત્મક કાર્યો અને જીવનના અંતે નોઆખલીમાંકોમીએકતા માટેનું ભ્રમણ, બધું – સમાઈ જાય છે! અનિલભાઈના મતે આ શિક્ષણનો વ્યાપ છે, આ શિક્ષણનું કાર્ય છે. અભિવાદનના પ્રતિભાવરૂપ વક્તવ્યમાં પણ આ જ વાતનો પડઘો પાડતા હોય તેમ તેમણે, સૈકાઓથી સ્વતંત્રતા, સમાનતા અને બંધુતા માટે કેટલાં ય રાજકીય પરિવર્તનો થયાં છતાં ય તેનાં દર્શન થતાં નથી, તેની વાત કરીને કોઈ પણ શિક્ષણસંસ્થામાં પાયાની ત્રણ બાબતોને લક્ષમાં રાખીને શિક્ષણ આપવાની અનિવાર્યતા વ્યક્ત કરી. એ માટે તેમની અનુભવવાણીનો સાર હતો : ૧. વાતાવરણ નિર્ભય બનાવીએ. ૨. સર્જન કરવાની તક દરેકને મળવી જોઈએ, પરાણે નહીં, હોંશે હોંશે સર્જન થવું જોઈએ અને ૩. સંવાદ સાધીએ, સહકારપૂર્ણ સંવાદ સાધીએ. દર્શકે કહ્યા પ્રમાણેના ‘નસેનસ શિક્ષક’ની નમ્રતા દાખવતા તેમણે ‘હૃદયકોષે અનિલભાઈ છે એમ નહીં, વિશ્વકોષે દક્ષિણામૂર્તિ પહોંચાડવા હોય, તો આપણે પ્રેમપૂર્વકનું આચરણ, પ્રેમપૂર્વકનો વ્યવહાર અને પ્રેમપૂર્વકની મૈત્રી શરૂ કરવી પડશે’, એમ કહ્યું.

હાલની પ્રાથમિક શાળાઓમાં શિક્ષકે વિદ્યાર્થીને કરેલી શારીરિક શિક્ષાથી લઈને અત્યારના યુનિવર્સિટી શિક્ષણમાં પ્રવર્તી રહેલા વાતાવરણમાં અનિલભાઈની હૃદયવાણી, ચોક્કસ જ વિશ્વસ્તરે લઈ જવા જેવી છે.                                    

e.mail : ket.rupera@gmail.com

પુસ્તક વિશે …

‘સવાલાખનો સવાલ એ છે કે માનવજાતના તમામ પ્રશ્નો – મૂંઝવણોનો ઉકેલ જો શિક્ષણ પાસે હોય તો કયું, કેવું, કેમ શિક્ષણ આપવું? જેના મુખ્ય આધારો અનુભવ અને જીવાતા જીવન સાથેનો અનુબંધ છે એવા વૈધિક અને અવૈધિક શિક્ષણના વિવેકપૂર્ણ સમન્વયથી જન્મતા જીવનલક્ષી શિક્ષણ પાસે આવી તાકાત રહેલી છે. આ પ્રકારના શિક્ષણને અખંડદર્શનનું શિક્ષણ કે બુનિયાદી કેળવણી કે પાયાની કેળવણી કે નઈ તાલીમ કે વર્ધા શિક્ષણ કે લાઇફ લૉંગ એજ્યુકેશન કે સ્થાયી વિકાસનું શિક્ષણ કે જીવનલક્ષી કેળવણી કે માનવીય અભિગમ ધરાવતું હકારાત્મક મૂલ્યનિષ્ઠ શિક્ષણ – જે કહેવું હોય તે કહી શકાય. મનુષ્યના મનુષ્યત્વને ઉજાગર કરતું આવું બત્રીસ લક્ષણ શિક્ષણ શું શક્ય છે ખરું? શું ક્યાં ય આવો સફળ પ્રયોગ થયો છે ખરો? શું આવા કોઈ શિક્ષક જોયા – અનુભવ્યા છે ખરા? આ બધાનો જવાબ આ પ્રકાશનમાંથી મળવાની પૂરી ખાતરી હોવાથી અમે એક સંપૂર્ણપણે સદ્‌ભાવથી વિનમ્રતાપૂર્વતા આ પ્રયત્ન કર્યો છે. આશા છે કે વાચકોને અમે નિરાશ નહીં કરીએ.’             

(‘પ્રકાશકનું નિવેદન’માંથી)

*   *   *

‘ગ્રામદક્ષિણામૂર્તિ – આંબલામાં નિત્ય નયી નઈ તાલીમનો પ્રયોગ પાંગર્યો, પ્રસર્યો અને પ્રકાશ્યો. તેની દાસ્તાં કોઈ માંડે તો ‘તોતોચાન’ કે ‘જ્યોત સદાય જલે’ જેવી, કેળવણીના કીમિયાની અફલાતૂન રમણીય – સ્મરણીય – સ્મરણીય સ્મરણગાથા બને. રૉબર્ટ ફ્રોસ્ટની કવિતામાં આવે છે : ‘બે માર્ગમાંથી મેં ઓછો ખેડાયેલો માર્ગ પસંદ કર્યો.’ આંબલાના શિક્ષણનો માર્ગ અને મર્મ બંને નવતર અને ઓછો ખેડાયેલ. પૂર્વપ્રકાશિત આ. અનિલભાઈના લેખસંચય ‘મુક્તશીલા કેળવણી’માં આ માર્ગ અને મર્મની વાત ચિંતનના અને અનુભવના સ્તરે મૂકાઈ છે. હવે આ ‘હૃદયકોષે અનિલભાઈ’માં તે સાથીઓ-વિદ્યાર્થીઓનાં નિજી સ્મરણોથી મુદ્રા સાથે પ્રત્યક્ષ થાય છે અને હવે પછી પ્રકાશ્ય ‘ગોષ્ઠિ’માં તે આ. અનિલભાઈનાં નિજી મુદ્રા અને ભાવ લઈને આવશે.’

(સંપાદકીયમાંથી)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2016; પૃ. 20- 21