હજારો વર્ષોથી ગુલામીમાં સબડી ભૂખમરાની હાલતમાં જીવતા રહેલા વાલ્મીકિ સમાજની હાલત આજે ય દયાજનક છે. જે કામ કોઈ ન કરે તે સફાઈનું કામ, મેલું ગંદુ સ્વચ્છ કરવાનું કામ વાલ્મીકિ સમાજનો પરિવાર, મહિલાપુરુષ બન્ને કરે છે તો ય તેની હાલત નિરાધાર રહી છે. નથી રહેવાને મકાન, નથી શૈક્ષણિક સગવડ, નથી પૂરતો પોષણક્ષમ ખોરાક, મેલું સાફ કરવાનું કામ પોતાના હાથે કરી સ્વચ્છતા બક્ષનારો સમાજ પોતે ગંદી, કઢંગી હાલતનો ભોગ બની રહેલ છે.

ગ્રામપંચાયત, નગરપંચાયત, નગરપાલિકા, મહાનગરપાલિકા, રાજ્ય સરકાર અને કેન્દ્ર સરકારની કચેરીઓ, નિગમો, જુદીજુદી સરકારી કચેરીઓ વગેરેમાં સફાઈનું કામ કરતા સફાઈ-કામદારને પૂરા પગારના, પ્રોવિડન્ટ ફંડ, વારસાઈમાં નોકરી, પેન્શન વગેરે આર્થિક હિતના અધિકારો જે રીતે સચિવાલયના અધિકારી, કલેક્ટર કચેરીના કર્મચારીઓને લાભ અપાય છે, તેનાથી સફાઈ, કામદારને વંચિત રખાયા છે, તે બધી સંસ્થાઓમાં પ્રજાના ચુંટાયેલ પ્રતિનિધિ વહીવટકર્તા છે. એક બાજુ દલિતોના ઉદ્ધારની વાત કરવી બીજી બાજુ અમલદારીમાં સફાઈ કામદારોનું કારમું બેફામ શોષણ થાય છે. લોકતંત્રમાં આનાથી શરમજનક ઘટના બીજી કઈ હોઈ શકે?

કૉન્ટ્રાક્ટ આપનાર સરકારી, અર્ધસરકારી એજન્સીઓ અને પ્રજાએ ચૂંટેલ સંસ્થાઓ નગરપંચાયત, નગરપાલિકા હોય છે. સરકારી કામે ય કૉન્ટ્રાક્ટ પદ્ધતિ શરૂ કરી વાલ્મીકિ સમાજનું લોહી પીવાની હદે પરિસ્થિતિ વણસી છે.

સ્વરાજ્યને ૭૩ વર્ષનાં વાણાં વીતી ગયાં છે. હજારો વર્ષથી ભૂખમરામાં સબડતા વાલ્મીકિ સમાજને આશા હતી કે સ્વરાજ પછી અમારા ગુલામીમાં સબડતા સમાજને સ્વતંત્રતા મળશે, ગુલામીમાંથી મુક્ત બનીશું, અમારાં બાળકોને ભણવાની તકો મળશે, તેઓને નોકરીઓ મળશે, સારાં મકાનો મળશે, રોજગારીની નવી તકો મળશે અને સમાજની હરોળમાં આવી ખભેખભા મિલાવી દેશના વિકાસમાં સહયોગી બનીશું, પરંતુ દુઃખની વાત છે કે અમારી તે આશા ઠગારી નીવડી છે. નવા ધંધા કે નવી રોજગારી ન મળી, પરંતુ ચાલુ સફાઈના ધંધામાં પણ તે કામ કરવામાં ય અમારા કારમા શોષણની ચક્કી ચાલુ રહી છે. સચિવાલય કે કલેક્ટર કચેરીના કારકુનને પૂરો પગાર મળે, મોંઘવારી  મળે, રજાઓ મળે, માંદગીનું ખર્ચ મળે, પ્રોવિડન્ટ ફંડ મળે, વારસાઈની નોકરી મળે, પેન્શન મળે પણ સફાઈનું કામ કરનારા વાલ્મીકિ સમાજને આમાંથી કશું ન મળે તે માટે કૉન્ટ્રાક્ટની નવી પદ્ધતિ શોધી કાઢી કોન્ટ્રાક્ટરને ઘી-કેળાં અને સફાઈનું કામ કરનારા મહિલા અને પુરુષ-કામદારને ટુકડા ફેંકવાના. આ અમાનવીય પ્રથાને નાબૂદ કરવા સમાજે ઘણા કાલા-વાલા કર્યા, પરંતુ તે નિષ્ફળતામાં પરિણમ્યાં છે. અર્ધભૂખમરાની હાલતમાં અને ગુલામીપ્રથામાં હજુ વાલ્મીકિ સમાજને ક્યાં સુધી સબડવાનું છે ? લોકતંત્રથી ચુંટાયેલ સરકારમાં માનવીય ગુણોનો અંશ હોય તો તત્કાળ કોન્ટ્રાક્ટ પ્રથા બંધ કરવા વટહુકમ આપે અને કાયદાનું સ્વરૂપ આપે.

સમાજના સફાઈ-કામદારો જ્યાં-જ્યાં કૉન્ટ્રાક્ટ થતા હોય તેવાં કામોનો બહિષ્કાર કરે ને સમાજના કોઈ વ્યક્તિએ અવેજીમાં કામે ન જવા સંકલ્પ કરો. મહાત્મા ગાંધીજીનું શસ્ત્ર સત્યાગ્રહ હતું તે શસ્ત્રનો ઉપયોગ આપણે સત્યનો અમલ માટે કરાવવા જાગૃતપણે સંગઠિત બની ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરના પગલે સંઘર્ષ કરવા મંડી પડવાનું છે.

લીંભોઈ, તા. મોડાસા, જિ. અરવલ્લી

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 09

ગુજરાતભરમાં હિંમતનગરમાં ચાલતા એકમાત્ર સહકારી પ્રિન્ટિંગ પ્રેસના સ્થાપક અને પ્રમુખ નૂરભાઈ લાઘાણીનું મૃત્યુ થતાં કામદારોએ મને આવીને પ્રમુખ થવા કહ્યું. મેં કહ્યું કે પ્રિન્ટિંગ પ્રેસના કામનો મને અનુભવ નથી, એટલે ઉપયોગી થઈ શકીશ નહીં. ત્યારે કામદારોએ કહ્યું કે પ્રેસનું કામકાજ અમો સંભાળી લઈશું. આપ પ્રમુખ હોવ તો પંચાયત, સહકારી અને સરકારી કામકાજ મળી શકે. મારા પ્રમુખ થયા પછી જિલ્લાની સહકારી સંસ્થાઓ સભ્ય બનાવી શૅરભંડોળ વધાર્યું. પ્રેસ ધમધોકાર ચાલવા માંડ્યો અને મોડાસામાં તેની શાખા શરૂ કરી, છ માસમાં જ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસના મૅનેજર ઉપર પ્રોવિડન્ટ ફંડ લાગુ ન કરવા માટે પ્રોવિડન્ટ ફંડના ઇન્સ્પેક્ટરે કોર્ટમાં ફરિયાદ મૂકી, ત્યારે મૅનેજરે કહ્યું કે પ્રેસમાં પૂરા કામદારો નથી. એટલે પ્રોવિડન્ટ ફંડ દાખલ કર્યો નથી. આ તો ઇન્સ્પેક્ટર બધા પાસેથી હપતા ઉઘરાવે પણ આપણે આપીએ નહીં, એટલે ખોટો કેસ કર્યો.

કોર્ટમાં કેસ દાખલ થયા પછી ચાર મુદ્દતો પછી કોર્ટના ન્યાયમૂર્તિએ કેસમાં પ્રિન્ટિંગ પ્રેસના તમામ કારોબારી સભ્યોને તહોમતદાર તરીકે ઉમેરી લીધા. પ્રિન્ટિંગ પ્રેસના પ્રમુખ તરીકે તહોમતદારમાં મને પણ લીધો હતો. મારા ગામથી હિંમતનગર કોર્ટમાં આવતાં ૫૦ કિલોમીટરનું અંતર હતું. એટલે એક મુદ્દતે મોડો પડ્યો ન્યાયમૂર્તિએ વૉરંટ કાઢી લીધું. બીજી મુદ્દતે હાજર થતાં કેસ નીકળ્યો. એટલે ન્યાયમૂર્તિએ મને દરવાજા પાસેના પાંજરામાં બેસવાનું કહ્યું. કોર્ટનો સમય બંધ થતી વખતે ન્યાયમૂર્તિએ મને પોલીસમાં સોંપી હિંમતનગરની સબજેલમાં લઈ જવા આદેશ આપતાં મારે જેલમાં જવું પડ્યું. ઍડ્‌વોકેટને જાણ થતાં ન્યાયમૂર્તિને કહ્યું કે તે એ મુદ્દતના દિવસે હાજર હતા, પણ થોડાક મોડા પડેલા એટલે જેલમાંથી મુક્ત કરવા માંગણી કરી. ન્યાયમૂર્તિએ કહ્યું કે આવતી કાલે કોર્ટમાં જામીન રજૂ કરજો. ઉંમરલાયક હોઈ અને  કોઈ ગુનો કર્યો નથી એટલે છોડવા માગણી કરી, ન્યાયમૂર્તિએ જામીન રજૂ કરવા કહેતાં ઍડ્‌વોકેટ પોતે જામીન થયા. મને જેલમાંથી મોડી સાંજે છોડવામાં આવ્યો. ન્યાયમૂર્તિ મોડાસાની કોર્ટમાં હતા, ત્યારે તેમનાં પત્ની મેઢાસણ રેફરલ હૉસ્પિટલમાં નોકરી કરતાં હતાં. તેઓની બદલી મેઢાસણ હૉસ્પિટલમાં મોડાસા મુકામે કરવા મારા ગામના ઍડ્‌વોકેટ સાથે હું જિલ્લાપંચાયતનો પ્રમુખ હોઈ કહેવડાવાયું. તપાસ કરતાં જાણ્યું કે રેફરલ હૉસ્પિટલ સરકાર હસ્તક હતી એટલે જિલ્લા પંચાયતના અધ્યક્ષ તરીકે મારાથી બદલી થઈ શકે નહીં. તેમ ઍડ્‌વૉકેટ મારફતે આ કહેવડાવ્યું, ત્યારે ન્યાયમૂર્તિએ કહ્યું કે કામ કરવું નથી, એટલે બહાનું બતાવ્યું છે. તે જ ન્યાયમૂર્તિ મોડાસા કોર્ટમાંથી બદલાઈ હિંમતનગર કોર્ટમાં આવેલા, તેમની પાસે કેસ હોઈ મારું નામ યાદ રાખી વૉરંટ કાઢી બીજી મુદ્દતે જેલમાં પૂરવા આદેશ આપ્યો હતો. કેસમાં ૪થી ૫ ન્યાયમૂર્તિ બદલાયા. એક મુદ્દતે ૧૧ વાગે કોર્ટમાં આવી હાજર થયા હતા. દરમિયાન લઘુશંકા માટે કંપાઉન્ડમાં મૂતરડીમાં ગયો હતો, તે વખતે જ કેસ નીકળતાં હું સહેજ મોડો પડ્યો, એટલે ન્યાયમૂર્તિએ કહ્યું : કેમ મોડા પડ્યા છો? બાપના બગીચામાં ફરવા આવ્યા છો?

કેસ તા. ૧-૨-૧૯૯૧ના રોજ કોર્ટમાં મૂકવામાં આવ્યો હતો. કેસમાં ૧૭ વર્ષ ઉપરાંતના સમય સુધી કેસની મુદ્દતો પડ્યા કરી.

તા. ૨૭-૩-૨૦૧૮ના રોજ ન્યાયમૂર્તિએ કેસને સ્ટૉપ કરવાનો આદેશ આપ્યો અને કેસ બંધ થયો. દરમિયાન કેસ અંગે કાયદાની કલમનું પુસ્તક મંગાવી વાંચતાં જોયું, તો રાજ્યના પ્રોવિડન્ટ ફંડના અધિકારી મંજૂરી આપે તેના પર કેસ દાખલ થઈ શકે. રાજ્યના અધિકારીએ મૅનેજર ઉપર કેસ મૂકવા મંજૂરી આપી હતી. પાછળથી ન્યાયમૂર્તિએ આખી કારોબારી – સમિતિને તહોમતદારમાં લેવા આદેશ આપ્યો હતો. અમોએ કાયદાની કલમ ટાંકી સહીઓ કરી ન્યાયમૂર્તિને જણાવ્યું હતું કે રાજ્યના અધિકારીએ મૅનેજર ઉપર કેસ કરવા મંજૂરી આપેલી છે, એટલે કારોબારી સમિતિને તહોમતદારમાંથી મુક્ત કરવા માંગણી કરી હતી. ન્યાયમૂર્તિએ અમારો સદરહુ રિપોર્ટ વાંચવાની પણ તકલીફ લીધી ન હતી. કેસની દર માસે મુદ્દત પડતી હતી. એટલે અંદાજે ૨૦૪ મુદ્દતોમાં આખી કારોબારીના ૧૫ સભ્યોને કોર્ટમાં આવી બેસી રહેવું પડતું હતું. ફરિયાદી ઇન્સ્પેક્ટર કેસ મૂક્યા પછી એકેય વખત કોર્ટમાં આવ્યા ન હતા, છતાં ય તેની નોંધ લેવાયા સિવાય જેમના પર કેસ થયેલો તે પૈકી કોઈ આવવામાં મોડા પડે, તો વૉરંટ કાઢી જેલમાં પૂરવાનો પ્રસંગ બન્યો હતો. છેલ્લા ન્યાયમૂર્તિએ કેસની ચકાસણી કરતાં ફરિયાદી એકેય વખત હાજર થયેલ ન હોઈ કેસ સ્ટૉપ કરવા આદેશ આપ્યો હતો. ન્યાય માટેની કોર્ટમાં પણ ગુનો ન બન્યો. છતાં ય અધિકારીએ મૅનેજર ઉપર કેસ મુકવા મંજૂરી આપી હોવા છતાં ય ન્યાયમૂર્તિએ પોતે આદેશ આપી આખી કારોબારી કમિટીને તહોમતદારમાં લેવા આદેશ આપ્યો જેના કારણે ૧૭ વર્ષ ઉપરાંત સમયથી ૨૦૪ મુદ્દતોમાં કોર્ટમાં આવીને બેસી રહ્યા પછી કેસમાંથી છુટકારો મળ્યો. ન્યાય માટેની કોર્ટોથી જ ત્રાસજનક સ્થિતિમાં ૧૫ વ્યક્તિઓને ગુજરવું પડ્યું છે.

રાજ્યના એકમાત્ર સહકારી પ્રિન્ટિંગપ્રેસને એના કારણે ફડચામાં લઈ જવો પડ્યો છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 ડિસેમ્બર 2018; પૃ. 08

ઇઝરાયલના વડાપ્રધાન નેતાન્યુહ ગુજરાતની મુલાકાતે આવી ભારતના વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી જોડે રોડ-શો કર્યો. ઇઝરાયલના સહકારથી ભારતમાં કૃષિ ક્ષેત્રે ક્રાંતિ લાવવાની જાહેરાત થઈ છે. દેશના વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ ઇઝરાયલની પદ્ધતિએ ભારતમાં ખેતી કરી ખેતીની આવક ડબલ કરવાની જાહેરાત કરેલી છે. ઉદ્યોગો માટે સરકાર વિવિધ ક્ષેત્રે મોટી ખેરાતો કરે છે. મબલખ લોનો, પાણી, વીજળી અને જમીનોની બેમર્યાદ રાહતો, વિદેશોમાંથી ઉદ્યોગો માટે આકર્ષક યોજનાઓ થઈ રહી છે. ત્યારે બીજી બાજુ કિસાન બૅંકની લોન ન ભરી શકનાર ઉપર કેસો થાય છે. કૃષિલોનના હપતા પેટે આપેલ ચૅક ન સ્વીકારાય તો કોર્ટમાં કેસ મૂકી એકાદ વર્ષની જેલની સજામાં ધકેલાય છે.

સરકારે કૃષિપ્રધાન ભારતદેશને આઝાદી મળ્યા પછી કૃષિ અને કિસાનને સહયોગ આપવાના બદલે ભારોભાર ઉપેક્ષા કરી છે. કૃષિ અને કિસાન પ્રત્યે સરકારની ભારોભાર ઉપેક્ષાના કારણે કિસાનો દેવાંના દરિયામાં ડૂબી રહ્યા છે. દેશનાં તમામ રાજ્યોમાં કિસાનોનાં સશક્તિકરણ માટે મોટી જાહેરાતો થાય છે, ત્યારે બીજી બાજુ કિસાનો દેવાંના ડુંગરમાંથી છુટકારો મેળવવા આત્મહત્યાના માર્ગે જઈ રહ્યા છે. ખેડૂતોને સમયસર અને પૂરતી વીજળી મળતી નથી. કૅનાલના પાણીના ભાવ વરસોવરસ વધી રહ્યા છે. પ્રમાણિત બિયારણો અતિ મોંઘાં વેચાઈ રહ્યાં છે, અને તેનાં પર સરકારનો કોઈ અંકુશ નથી. સમયસર રાસાયણિક ખાતરો પણ મળતાં નથી. ઉપરાંત જ્યારે પાક તૈયાર થાય, ત્યારે પોષણક્ષમ ભાવો મળતા નથી. એટલે લોનના હપતા ચૂકવવા ઓછા ભાવે કૃષિઉત્પાદન વેચી દેવું પડે છે. સરકાર ટેકાના ભાવો ઘણા ઓછા બાંધે છે. ટેકાના ભાવે વેપારીઓ ખરીદ કરતા નથી, એટલે માંડ માંડ ઉગ્ર ઊહાપોહ પછી અધકચરા ટેકાના ભાવે ખરીદીની વ્યવસ્થા થાય છે અને ઓછા સમયમાં ટેકાના ભાવે ખરીદી બંધ થઈ જાય છે, જેના કારણે વરસેને વરસે ગંભીર રીતે વણસી રહી છે.

બે વર્ષ અગાઉ દેશમાં વડાપ્રધાને પાક ફસલ વીમાયોજના દાખલ કરી, ત્યારે વડાપ્રધાનના ફોટા સાથે આખા પાનામાં જાહેરાતો છપાઈ કે પાક વીમાયોજનાથી કિસાનોની આવક ડબલ થઈ જશે. હકીકતમાં બે વર્ષના અમલીકરણ પછી બન્યું છે એવું કે તે યોજનાથી આવક ડબલ થવાની વાત તો દૂર રહી, પણ પાકના ધિરાણ ઉપર જ ફરજિયાત ઇન્સ્યોરન્સ લેવામાં કિસાનોના ખિસ્સામાંથી કરોડો રૂપિયા ખંખેરાઈ ગયા છે, એટલે યોજના તો ઉલટાની પાક વીમાયોજનાનાં નામે કિસાનોના ઉઘાડેછોગ શોષણ કરનારી બની ગઈ છે.

ઇઝરાયલના વડાપ્રધાનના આગમનસમયે આપણા વડાપ્રધાને કહ્યું કે ઇઝરાયલની કૃષિ ટૅક્‌નોલૉજી અપનાવવાથી ખેતીની આવક ડબલ થઈ જશે. હકીકતમાં ઇઝરાયલની વૈજ્ઞાનિક ટૅક્‌નોલૉજી ગ્રીનહાઉસ છે. વરસો પહેલાં આપણા દેશમાંથી ઘણા કિસાનો ઇઝરાયલની ખેતી જોવા ત્યાં ગયા હતા. ગ્રીનહાઉસ જોયા પછી ગુજરાતમાં કિસાનોએ ઠેરઠેર ગ્રીનહાઉસો ઊભાં કરી દીધાં છે પણ ગ્રીનહાઉસની પદ્ધતિ અતિ ખર્ચાળ છે. આ રીતે હજારો ખેડૂતોએ બૅન્કોમાંથી કરોડો રૂપિયાની લોનો લઈ ગ્રીનહાઉસો બાંધી દીધાં છે. પરંતુ તેના માટે લીધેલી લોનોના હપતા ભરી શક્યા નથી. આવક બમણી થવાના બદલે ગ્રીનહાઉસના કારણે કિસાનો કરોડો રૂપિયાના દેવાદાર બની ગયા છે.

ઇઝરાયલનું કુદરતી હવામાન ગરમ છે. સૂર્યનો પ્રકાશ ખુલ્લી રીતે પાક સહન કરી શકે નહીં. પાક સુકાઈ જાય, એટલે ત્યાં પાકના રક્ષણ માટે ગ્રીનહાઉસ ઉપયોગી છે. ગ્રીનહાઉસ ન હોય, તો ઇઝરાયલમાં ખેતી થઈ શકે નહીં. ઉકળાટવાળા ગરમ પવનથી રેતી પાકનો નાશ કરે છે અને ઇઝરાયલમાં ગ્રીનહાઉસના ખર્ચાળ રોકાણ પછી પાકવામાં આવતી ખેતીના પૂરતા પોષણક્ષમ ભાવો મળે છે, એટલે ઇઝરાયલના ખેડૂતોને માથે દેવાનાં ડુંગરો ચઢતા નથી, જ્યારે ગુજરાતમાં કે આપણા દેશમાં પણ વાતાવરણ સમરસ છે, જેને ગરમીના રક્ષણની જરૂર નથી. જેથી ખર્ચાળ ગ્રીનહાઉસ સિવાય પકવેલી ખેતીના પણ પોષણક્ષમ ભાવ મળતા નથી. ગ્રીનહાઉસનું આંધળું અનુકરણ જે કિસાનોએ કર્યું છે, તે બધા જ પસ્તાય છે. બૅન્કની લોનો ભરવામાં જમીન વેચ્યા સિવાય કોઈ આરો નથી. ટૂંકમાં, કોઈ પણ દેશની કોઈ પણ પદ્ધતિનું અનુકરણ આપણા દેશના સમય-સંજોગો જોઈને થાય, આંધળું અનુકરણ ન કરાય.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2018; પૃ. 09