રમજાન હસણિયા

કુદરત આપણા પર જુદી જુદી રીતે મહેરબાન થઈ પોતાની પ્રસન્નતા વ્યક્ત કરતાં મબલક ઈનામોથી નવાજી દેતી હોય છે. આમ તો પળેપળ એની કૃપા વરસતી અનુભવું છું. પણ ગત વર્ષે  ડિસેમ્બર ૧-૨-૩ના તો એ ધોધમાર વરસેલી ! 

મારા મનમાં છેલ્લાં આઠેક વર્ષોથી એક સપનું વાવ્યું હતું ને સમયાંતરે એને આશાનું પાણી પાઈ જીવતું રાખ્યું હતું. સપનું એવું હતું કે એકાદ વખત શબનમબહેન વિરમાણી ને ધ્રુવદાદાનો કાર્યક્રમ રાપરમાં ગોઠવવો છે. ધડ માથા વગરના ગાંડાં ઘેલાં સપનાંઓ હું રાપરના સ્વજનોને કીધા કરતો, બધાનો હોંકારો પણ મળતો પણ કાંઈ થયું ન્હોતું. પણ દર વખતે કુદરત તો એ અરજી સાંભળતી હશે એટલે એણે અચાનક પોતાના ચક્રો ગતિમાન કર્યા. ગ્રામ સ્વરાજ સંઘ દ્વારા અમે ઉનાળામાં કાર્યકર મિત્રોની એક ઘડતર શિબિર રતનપર ખડીર ખાતે ગોઠવેલી. એમાં તાલીમ આપવા માટે ખાસ ઢેઢૂકીથી ચૈતન્યભાઈ ભટ્ટ અને સોનલબહેન ભટ્ટ આવેલાં. એક સાંજે ત્યાંના સ્થાનિક કલાકારોની ભજનવાણી ગોઠવેલી જેમાં બધાને બહુ મજા પડેલી. અમારા સૌની આટલી રુચિ જોઈ કદાચ ચૈતન્યભાઈએ કહ્યું હશે કે, ‘જો તમને અનુકૂળ હોય તો આ વખતે તમારે ત્યાં વસુંધરાની વાણીનું આયોજન થઈ શકે.’ હું તો સાંભળીને મનોમન નાચી ઉઠેલો. મજા એ વાતે આવી કે ગ્રામ સ્વરાજ સંઘના મંત્રી દિનેશભાઈ સંઘવીને આ વાતમાં રસ પડ્યો. એમણે કહ્યું કે ‘તો કરીએ આપણે.’ મેં તરત મારો સુર પુરાવ્યો. પણ હજુ ધ્રુવ ભટ્ટ સાથે વાત કરવાની બાકી હતી. ચૈતન્યભાઈ ને દિનેશભાઈએ વાત કરી ને બધું વિધાયક રીતે ગોઠવાતું ગયું. ધ્રુવદાદાએ કેટલીક સ્પષ્ટતા કરી કે, ‘આ કોઈ ભાષણનો કાર્યક્રમ નથી, કોઈને બોલવા નહિ આપી શકીએ, કોઈના સન્માન નહિ કરી શકીએ. કોઈ પૈસા ઉડાવીને ઘોર નહિ કરે. શક્ય હોય ત્યાં સુધી બધા ગામડામાં રહેશે. એવું એવું થોડું .. અમારે તો બધી જ શરતો કબૂલ મંજૂર હતી. એમાં થનાર ખર્ચ માટેની થોડી ગોઠવણ પણ સ્વજનોની મદદથી થઈ ગઈ. ને તારીખ પણ કુદરતી એવી નક્કી થઈ જેમાં છેલ્લે દિવસે મારો જન્મદિવસ આવતો હોય. જાણે કુદરતે આ આખો કાર્યક્રમ મને ભેટ રૂપે ન આપ્યો હોય ! 

ને પછી શરૂ થઈ અમારી તડામાર તૈયારીઓ …. રજિસ્ટ્રેશન માટેની લિંક તૈયાર થઈને બધાને ફરતી થઈ. દેશના જુદા જુદા ખૂણેથી લોકોના ફોર્મ ભરાતા ગયા. ગામો નક્કી કરવા મિટિંગ કરી. હું સૌથી નાનું બાળ પણ બધા મોટેરા મારો અભિપ્રાય માંગે. મેં તો સહજભાવે કહ્યું કે, ‘સંસ્થાના સંસ્થાપક બાપુજી એટલે કે મણિભાઈ સંઘવીનું મૂળ ગામ ફતેહગઢ અને મોસાળનું ગામ ગેડી જો લેવાય તો સારું.’ બધાએ તરત હામી ભરી. બીજાં ગામોમાં સુવઈ, સેલારી, વગેરે વિચાર્યાં. આ તો અમે વિચાર્યું પણ ગામલોકો કેટલા તૈયાર છે એ પણ જોવું પડે. એટલે વિચારેલા ગામોમાં ગ્રામજનો સાથે બેઠક ગોઠવી. સુવઈ ગામના વાડીલાલભાઈ સાવલાએ તો તરત હા પાડી દીધી ને કહ્યું કે, ‘આવીને જગ્યા જોઈ જાઓ ને કેમ કરવું એની સૂચનાઓ આપી જાઓ.’ ગેડી ગામના દિવાનસિંહ વાઘેલા સાથે વાત થઈ ને એમણે પણ તરત હા પાડી. અમે એ પહેલાં ત્યાં એક પૂનમસભા કરેલી એમાં ગામનો માહોલ ખ્યાલ આવી ગયેલો. બીજો મોટો ફાયદો એ હતો કે આ ગામમાં અમારા ઘણા વિદ્યાર્થીઓ રહે એટલે મોટું હનુમાનમંડળ સેવામાં હાજર હતું.  સેલારીમાં કોઈ કારણસર અનુકૂળ ન આવ્યું ને અમે ફતેહગઢમાં રાત્રિરોકાણ માટે વિચારતા થયા. અમારા એક નાનકડા વિદ્યાર્થી અરવિંદ પ્રજાપતિએ બહુ મોટી ભૂમિકા ભજવી. એમને કાને વાત નાખી ને એમણે ગામના એકાદ બે અગ્રણીઓ સાથે વાત કરી મને નંબર આપ્યા. મેં આખો કાર્યક્રમ વિગતે કહ્યો તો ત્યાંના યુવાન અગ્રણી દામજીભાઈ દરજીએ પોતાના સમાજમાં કથા હોવા છતાં રસ દાખવ્યો ને ગામના આગેવાનો સાથે મિટિંગ ગોઠવી આપી. આ મુલાકાતમાં  દિનેશભાઈ સંઘવીના આગળનાં કામોની સુવાસ કામે લાગી. એમના મિત્ર અંબાવીભાઈનો ઉત્સાહ ઉછળતો હતો ને ગામના પૂર્વ સરપંચ ભીમાભાઈ ને બીજા આગેવાનોએ પણ એક હાકલે હા પાડી. હજુ એક દિવસની સવાર ગોઠવવાની હતી. મૂળ બાલાસરના મિત્ર પારસભાઈ દવેને વાત કરી. એમણે ગામલોકો સાથે વાત કરી મુલાકાત કરાવી આપી. એક ચાની હોટલે અમે મળ્યા ને એ લોકો પણ તૈયાર થઈ ગયા. 

પહેલી તારીખે સવારે બધા નીલપર આવે, બપોરના ભોજન પછી ગેડી જાય, રાતે ગેડી સભા થાય, ત્યાં સૌ લોકોના ઘરે રાત્રિરોકાણ કરે. ત્યાંથી બીજે દિવસે સવારે બધા બાલાસર જાય. ત્યાંનાં શાળાનાં બાળકો ને ગ્રામજનો વચ્ચે કાર્યક્રમ થાય. બપોરનું ભોજન સમૂહમાં લઈ સૌ ફતેહગઢ જાય. ત્યાં સભા ને રાત્રિ રોકાણ ને ત્રીજા દિવસની સવારે સુવઈ કાર્યક્રમ કરી, જમીને સૌ નીલપર પરત આવે. રાત્રિ કાર્યક્રમ થાય ને ચોથીની સવારે સૌ પોતપોતાના ગંતવ્ય ભણી જાય એવું નક્કી થયું. દરેક ગામના લોકોનો ઉત્સાહ અમારું બળ વધારી રહ્યું હતું. પછી તો વ્યવસ્થાઓ માટે મુલાકાત થતી રહી ને પ્રેમ વધતો ગયો. કોઈને ત્યાં ચાહથી અપાતી ચા તો કોઈને ત્યાં ભાણે બેસીને લેવાતું ભોજન. પોતપોતાનાં કામોની વ્યસ્તતાઓ વચ્ચે આયોજન માટે સ્થળ પસંદગી, સફાઈ, ભોજન, રાત્રિરોકાણ કરાવવા માટે તૈયાર થતા લોકોની યાદી બનાવવી. એમને ત્યાં ઇન્ડિયન ટોયલેટ છે કે વેસ્ટર્ન ત્યાં સુધીના સવાલો ભાઈ અબ્દુલે તૈયાર કરેલ ગૂગલ ફોર્મમાં પૂછી લીધેલા જેથી સૌને અનુકૂળ હોય ત્યાં ઉતારી શકાય. આવનાર બધા સાથે વાત કરી ગામડાંમાં અનુકૂળતા છે એવી વાત કરી તો હોટેલમાં રહેવાવાળાઓએ પણ ગામડાંમાં જ રોકાવાનું નક્કી કર્યું. આ બધામાં કુદરત પ્રતિક્ષણ સાથે હતી. સુદામાચરિત્રમાં ગરીબીનું કારણ સમજાવતાં સુદામાએ પત્નીને કહેલું કે, બધું ક્યાંથી સરખું હોય, આપણે ‘હરિ નથી અનુકૂળ.’ અહીં સૌથી મોટું સુખ એ હતું કે હરિ એકદમ અનુકૂળ હતા. આમ તો એ જ બધું ગોઠવી રહ્યાં હતાં. અમે તો એમની પૂતડીઓ બની આમ તેમ નાચી રહ્યાં હતાં.

શબનમ વીરમાણી

દિવસો નજીક આવતા ગયા. આવનાર સહસાધકોનું વોટ્સએપ ગ્રૂપ બનાવી એમની સાથે સંવાદ શરૂ કર્યો. અણદીઠા લોકો સાથે મૈત્રીનો એક મીઠડો તંતુ ગૂંથાતો ગયો. ભાષા, પ્રદેશ, ધર્મ વગેરેના ભેદ સહજ ઓગળતા ગયા. વળી દિનેશભાઈની રાહબરીમાં મિટિંગ્સ ગોઠવાતી રહી ને સૌને પોતપોતાની જવાબદારીઓ સોંપાતી રહી. આખરે ૩૦મી નવેમ્બરની સવાર પડી. આજે ધ્રુવદાદા, શબનમબહેન વિરમાણી ને રાજસ્થાનનાં લોકગાયિકા ગવરાદેવી આવી જવાના હતાં. ધ્રુવદાદા તો આપણા ઘરે જ રોકવાના હતા ને શબનમબહેન આપણા ઘરની બરોબર સામે. હરખ હૈયે સમાતો ન્હોતો. વિજયભાઈ ઝાટિયા આગલા દિવસે આવી ગયેલા. છેલ્લી ઘડીએ થયેલા ફેરફારો ને વ્યવસ્થાઓમાં અમે એવા મશગૂલ હતા કે સમય ક્યાં જઈ રહ્યો હતો એનું પણ ભાન ન્હોતું. બધા મિત્રોને તેઓ કયા ગામમાં કોને ત્યાં રોકવાના છે એમના નામ નંબર સહિત બધું આપી દેવાનું હતું. એની સાવ છેલ્લી ગોઠવણ કરી રહ્યાં હતાં ત્યાં ધ્રુવદાદા ને શબનમબહેન પધાર્યાં. ધ્રુવદાદાને તો જોઈને વ્હાલ આવે એવા ને શબનમબહેન તો પ્રભાવિત થઈ જવાય એવાં ઊંચાં, ગોરા અસલ પંજાબણ લેડી. સાથે શ્રીપર્ણાબહેન ને અન્ય પણ આવ્યાં. દીકરીઓ અક્ષા, મુસ્કાન ને રુહાનીએ સૌને કુમકુમ તિલકથી આવકાર્યાં. રાત સુધી થોડા થોડા અવનવા લોક આવતા ગયા ને ગોઠવાતા ગયા. 

ધ્રુવ ભટ્ટ

કોકિલાબહેન વ્યાસ

પહેલી ડિસેમ્બર ૨૦૨૩નો સૂરજ આખરે ઊગ્યો. દેશના ખૂણે ખૂણેથી લોકો આવતા ગયા. કેટલાંક છેલ્લી ઘડીએ ન આવ્યા તો કેટલાંક છેલ્લી ઘડીએ ઉમેરાયા. સૂરજના કુમળા કિરણો ચોતરફ રેલાઈ રહ્યા હતા ને ત્યાં વહેતો થયો શબનમ વિરમાણીજીનો અંતરના ઊંડાણમાંથી આવતો ઘૂંટાયેલો ધ્વનિ. હાથમાં એકતારો લઈ બંધ આંખો સાથે ગાતાં શબનમજીની આસપાસ લોકો ગોઠવાતાં ગયાં ને સહજ શબદની સરવાણી વહેતી થઈ. તેઓ જાણે ભાવસમાધિમાં લીન હોય તેમ ગાઈ રહ્યાં હતાં. અમે તો એમને જોવાં ને સાંભળવાનું સહિયારું સુખ માણી રહ્યાં હતાં. એમાં ભળ્યા અમારાં મોંઘીમા. એમણે કબીરસાહેબનું એક પદ ગાયું ને ત્યાં તો ભળ્યા ગવરાદેવીજી. એંસી ઉપરની આયુમાં ગવરાદેવીના અવાજની બુલંદી સૌને અભિભૂત કરી ગયેલી. આગલી રાતે જ્યારે તેઓ ગાડીમાંથી ઉતરેલાં ત્યારે બીજા કલાકારોના ચહેરે થાક હતો પણ આ માવડી તો અખંડ લ્હેરમાં મોજું કરતાં હતાં. મારી પીઠ પર એક સાથે પાંચ સાત ધબ્બાના રૂપમાં સ્નેહ વરસાવી દીધેલો. ટક ટક ટક ટક કરતાં જે ગાય કે આપણા સાત પેઢીથી સુતેલા આત્માને જગાડી દે. શબનમબહેનનો મધુર રણકાર, ગવરાદેવીનો પહાડી અવાજ ને એમાં ભળ્યું બંગાળના બાઉલનું નૃત્ય અને ગાન. ધ્રુવદાદાએ અલપ ઝલપ થોડી વાત કરી. કોકિલાબહેન વ્યાસે મધુર કંઠે કાવ્યગાન કર્યું ને આમ બેઠાં અમારી વસુંધરાની વાણીના શ્રી ગણેશજી !

શિયાળો બેસી ગયેલો. દિવસો નાના ને રાત મોટી થતી જતી હતી. એટલે બપોરનું ભોજન લઈને સૌ સાથીઓને ગેડી તરફ મોકલવાની વ્યવસ્થા ગોઠવી હતી. ગાઈડની ગરજ સારે એવા વિજયભાઈ ઝાટિયા સેવામાં હાજર હતા. વિરાટનગરી કહેવાતું ગેડી ગામ બતાવવા તેઓ સૌને લઈને ચાલ્યા. મારે સૌથી છેલ્લી ગાડીમાં જવાનું હતું. ટોયલેટ માટેની ખુરશીઓ તુફાનમાં મુકાવી ખૂટતું જે કાંઈ હોય તે લઈને અમે ગેડી જવા નીકળ્યા. ગામના ચોકમાં જઈને ઊભા રહ્યા તો હજુ સફાઈ બાકી હતી. ગામલોકોએ સફાઈ કરાવેલી પણ ગામનો મુખ્ય ચોક હોઈ અવરજવર પણ વધુ થાય ને કચરો પણ. બાજુમાં જ અબ્દુલનું ઘર. જાવેદ પાસે થોડી સાવરણી મંગાવી ને નિયામત અને હું માથું નીચું કરીને મંડ્યા ચોક વાળવા. જાહેરમાં અમને સફાઈ કરતા જોઈ ઘણાને આશ્ચર્ય થયું, પણ પછી તો તેઓ પણ સફાઈમાં જોડાઈ ગયા ને થોડીવારમાં તો આખો જબરદસ્ત મોટો ચોક (વથાણ) સાફ થઈ ગયો. ઈશ્વરભાઈ પરમારે મંડપની સરસ વ્યવસ્થા સંભાળેલી. મંડપ બંધાઈ જતાં મોંઘીમાએ જીવનભર ભરેલ ભરતના જાત-જાતના ને ભાત-ભાતના તોરણ, ટોડલિયા, પંખા વગેરે કાર્યક્રમમાં મંચ સુશોભન માટે આપેલાં, જેનાથી મંચની શોભા અનેકગણી વધી ગઈ. બધા કાર્યક્રમમાં એમના આ ભરતકામથી શોભી ઊઠતું. અંધારા ધીરે ધીરે આકાશેથી ઉતરીને અમારી આસપાસ ગોઠવાઈ ગયા. બધા સહસાધકો પોતપોતાના ઠેકાણે જઈ રહ્યા હતા. ‘હાલો આપણા ઘરે .. વાળુ તૈયાર જ છે..’ કહેતા ગ્રામજનો બધાને પોતાના ઘરે લઈ જઈ રહ્યા હતા. વિજયભાઈએ હિંગળાજધામ અને બીજી મહત્ત્વની જગ્યાઓની સરસ મુલાકાત કરાવેલી. ચોકમાં મેળા જેવો માહોલ બની ગયેલો. એકબીજાથી અજાણ્યા લોકો એકબીજા પર પ્રેમ વરસાવી રહ્યા હતા. એ જ તો હતી વાણીની એક ફળશ્રુતિ !

શબનમ વીરમાણી

વાળુ કરીને પરવારીને જ્યાં રોકાયા હતા એમના સહિત સૌ ફરી ચોકમાં આવી ગયા. તકતો ગોઠવાઈ ગયેલો. લોકોની આવ વધતી જતી હતી. જોતજોતામાં ત્રણેક હજાર લોકો ભેગા થઈ ગયા ને રેલાયા વાણીના સુર. સૌપ્રથમ શબનમ વિરમાણીજીએ મંગલાચરણ કર્યું. કોઈપણ પ્રકારના ઉપચાર વગર શબનમબહેનની ભીતર ઘૂંટાયેલો રણકાર એવો તો રેલાયો કે સૌ મંત્રમુગ્ધ થઈ ગયા. ‘તેરી કાયાનગર કા કૌન ઘણી મારગમાં લૂંટે પાંચ જણી’ જાજો જાજો રે જેવા એક પછી એક પદ તેઓ ગાતા ગયા ને માથે થાળી ફેરવી લો એટલા બધા લોકો ભાવભેર એ વાણીને ભીતર ઘૂંટડે ઘૂંટડે ઉતારતા ગયા. એમણે માહોલ બાંધીને ગવરાદેવીની મંડળીને મંચ સોંપ્યો. નીચી દડીના ગોરા ગોરા પ્રજ્ઞાચક્ષુ માડી ગવરાદેવીએ પોતાના પહાડી અવાજમાં ‘ભજન રો ગુડક રહ્યો ગાડો .. ‘ એ જાણીતું ભજન ઉપાડ્યું ને બધા એમની સાથે ઝૂમી ઉઠ્યા. એમનો જોશ અને ઉત્સાહ વાણીને ઉર્જાવંત બનાવી રહ્યો હતો. એક પછી એક ઉત્તમ ભજન તેઓ ગાતા ગયા ને થોડી ઘડીઓ માટે રાજસ્થાન ગેડીમાં ખેંચાઈ આવ્યું. લોકવાણીની એક જબરદસ્ત તાકાત છે એ સૌએ અનુભવી. ને હવે વારો હતો લક્ષ્મણદાસજી અને સાથી બાઉલ મિત્રોનો .. પગમાં ઝાંઝર જેવું કંઈક, હાથમાં વાદ્ય લઈ નાચતાં નાચતાં ગાવાનું જ્યારે આરંભાયું કે આખી સભા એમની સાથે ઝૂમી ઊઠી. આછા ભગવા વસ્ત્રોમાં માથા પર ચંદનના તિલકથી શોભતા એ ત્રણ બાઉલ હજુ આંખમાં જ વસેલા છે. બંગાળના બાઉલ એટલે પોતાની ભાષામાં જ ગાય, સમજાય કાંઈ નહિ ને છતાં પણ પમાય. સંગીત શબ્દોને ગૌણ બનાવી દે એનો અનુભવ આ ક્ષણે થયો. અમે પણ એમની સાથે નાચ્યાં. એકસાથે કબીર, ગોરખનાથ, મીરાં, બાઉલ બધાને સાંભળી મન તરબતર થઈ ગયું. અમને તો ગમે જ પણ સૌથી મહત્ત્વની વાત એ હતી કે ગામડાંના લોકોએ વાણીને તંતોતંત ઝીલી. ભીતર ભજનનો નાદ લઈ સૌ પોતપોતાના ઉતારે ગયા. કાળા ડિબાંગ આકાશમાં ચમકતાં અસંખ્ય તારાઓની નીચે  કોઈએ ભૂંગામાં તો કોઈએ આંગણામાં તો કોઈએ છતવાળા મકાનમાં રાતવાસો કર્યો. ગ્રામજીવનનો આ અનુભવ બધાને માટે યાદગાર બની રહ્યો. 

બીજા દિવસે સવારે યજમાનના ઘરે ચા પાણી કરીને સૌ ફરી ચોકમાં ભેગા થયા. ‘આવજો .. આવજો ..’ના આદાન-પ્રદાન પછી સૌ બાલાસર ભણી રવાના થયા. વાગડના સીમાડાને ખૂંદતાં ખૂંદતા અમે બાલાસર પહોંચ્યા. આ તકનો લાભ લઈ ભાઈ પારસ દવે અને એમના મિત્રોએ ધ્રુવદાદાના હસ્તે ગ્રંથમંદિરનું ઉદ્ઘાટન કરાવ્યું. અમે બધા કાર્યક્રમ સ્થળે થોડા વહેલા પહોંચ્યા. વિદ્યાર્થી મિત્રો આવી ગયેલા એટલે શિયાળાની ઠંડી દૂર કરવા ને ઉમંગની ઉર્જા ભરવા અમે સૌ ગરબે ઘૂમ્યા. જે જે આવતું ગયું તે અમારી સાથે જોડાતું ગયું. બધાને એક કરવા કેટકેટલાં નુસખા આપણી સંસ્કૃતિએ આપણને આપ્યાં છે, નહિ ! ગરબાની મોજ માણ્યા પછી સૌ મંડપમાં ગોઠવાયા ને ફરી રેલાયા વાણીના સુર. સુસવાટા મારતા પવનની વચ્ચે ગુંજી ઊઠી વસુંધરાની વાણી. ત્રણેય સાધક ગાયકોએ અલૌકિક રંગત જમાવી. કોઈ નાચ્યું તો કોઈ ભીંની આંખે ધ્યાનસ્થ રહ્યું. ધ્રુવદાદાએ પોતાની એક કવિતાનું ગાન કર્યું ને જલસો પડી ગયો. ગ્રામજનો, બાળકો પણ અમારી સાથે આનંદમાં જોડાયા. કાર્યક્રમ સ્થળે જ સમૂહ ભોજનની વ્યવસ્થા મુક્તાબહેને ગોઠવેલી. અમારા જ એક વિદ્યાર્થીના બાપુજીએ ભાવભેર બનાવેલી રસોઈ સૌને પીરસી. સમૂહ ભોજનનો આનંદ લઈ અમે ફતેહગઢના રસ્તે પડ્યા. બાલાસર અને ફતેહગઢ વચ્ચે આવતા વ્રજવાણીધામના સૌને દર્શન કરાવવાના ભાવ હતા જે કુદરતે ફળીભૂત કર્યા. એક પાછળ એક ગાડી ચાલવા લાગી જાણે આધુનિક વણઝાર ! વરસે તો વાગડ ભલો એ ન્યાયે સારા વરસાદના પગલે શોભતું વાગડ આંખમાં ભરતાં સૌ આગળ ચાલ્યા. વ્રજવાણી ગામમાં દૂર સુધી ભરાયેલાં પાણીનું સૌંદર્ય માણી સૌ ઐતિહાસિક વ્રજવાણીધામમાં પ્રવેશ્યા. જ્યાં સાતવીસું એટલે કે એકસો ચાળીસ આહિરાણીઓ ઢોલના તાલે સતી થયેલી એમના પાળિયાનાં દર્શન કર્યા. ચાનો પ્રસાદ લીધો ને ત્યાંના એક ભાઈએ રાસ રમવાની અનુકૂળતા કરી આપી એટલે સૌએ ગરબા રમી સતીઓની વંદના કરી. ત્યાંથી આગળ જતાં આખે રસ્તે અમે ગાડીમાં પણ જાતજાતના ભજન ગાતા રહ્યા. બહારથી આવેલા મિત્રો પાસેથી ઘણા નવા ભજન આમ સહજ શિખાઈ ગયા. કુદરતી ત્યારે ફ્લેમિંગોની કચ્છ આવવાની સિઝન હતી એટલે ફતેહગઢ પહોંચતાં પહેલાં સૌએ ફ્લેમિંગો દર્શન કર્યું ને આખરે જમાદાર ફતેહમામદના નામ સાથે જોડાયેલા ગામ ફતેહગઢમાં સૌ પહોંચ્યા. 

વળી નવા યજમાનો મહેમાનોને આવકારવા તત્પર બની ઊભા હતા. ‘હાલો આપણે ઘરે હાલો .. હજુ તો ઘણી જગ્યા છે .. બધા અગાઉથી ગોઠવી રાખેલું એ મુજબ યજમાનને ત્યાં રોકવા ગયા. છેલ્લી ઘડીએ ન આવેલા મિત્રોના યજમાન બીજા બધાને કહેતા હતા કે, ‘આપણે ત્યાં આવો. આપણે ત્યાં આવો.’ એવા કેટલાક ઘરે અમે ગયા ને એમને રાજી કર્યા. ગોધુલી ટાણું ને ગામડું  આ બેનો સુભગ સમન્વય થયેલો એ કાળખંડ સૌએ પોતપોતાની રીતે માણ્યો. વળી અંધારું ઊતરતાં અંતરમાં અજવાળું કરતી વાણી સાંભળવા સૌ પંચાયતના ચોકમાં એકઠા થયા. આગળના ક્રમ મુજબ જ વાણીના સુર રેલાયા. ફતેહગઢમાં કબીરસાહેબના માર્ગે ચાલનાર મોટો વર્ગ હોવાથી એમની આંખમાં જુદા જ પ્રકારનો ચમકારો અનુભવાતો હતો. શબનમબહેને થોડા પદ ગાઈ આગળના મિત્રોને જગ્યા આપી. પણ ગામના લોકોને ધ્રો ન થયો. અમીનો ધ્રો થાય ? એમણે જે ભજનોની ફરમાઈશ કરી એ સાંભળી શબનમબહેન પણ રાજી થઈ ગયાં ને બીજીવાર ગાવાં બેઠાં. એમની બરોબર સામે બેસી વહેતી આંખે મેં એ વાણીનું આકંઠ પાન કર્યું !  ગવરાદેવી અને લક્ષ્મણદાસજીએ જુદા જ પ્રકારના ભાવલોકનું નિર્માણ કર્યું. નાતજાતના ભેદ સહજ ઓગળી ગયા ને સૌ થોડી ઘડીઓ માટે પણ એક થઈ ગયા ! એકરસ બનેલા સૌ સાધકો પોતપોતાના યજમાન સાથે એમના ઘરે રોકવા ગયા ને એમ અમારો બીજો દિવસ આનંદભેર સંકેલાયો.

ત્રીજા દિવસની મંગળ પ્રભાતનું આછું અંધારું વધારે આછું થઈ રહ્યું હતું એવી વેળાએ અમે જાગી ગયા. એક ઘરે અમે દસેક જણ રોકાયેલા. સિરામણ કરીને ફરી પંચાયત ચોકમાં અમે ભેગા થયા ને વાટ પકડી સુવઈની. 

સુવઈ ગામમાં પહોંચ્યા ત્યાં તો ઉત્સાહી વાડીલાલભાઈ સાવલા અને એમની આખી ટીમે વાજતે ગાજતે સામૈયા કર્યાં. ભરત ભરેલા જાતજાતના અને ભાતભાતના રંગબેરંગી વસ્ત્રોમાં સજ્જ દીકરીઓએ માથે ઘડી લઈ સૌનું અંતરથી પરંપરાગત સ્વાગત કર્યું. બધા નાચતાં ગાતાં કાર્યક્રમ સ્થળે પહોંચ્યા. સરસ મજાના સજાવેલા મંચ પર શબનમબહેન ગોઠવાયાં ને ફરી ગુંજી ઊઠી મધુર સરવાણી. ધ્રુવદાદાની કવિતાનું ગાન કરવાની ફરમાઈશ આવી. દાદાએ થોડી વાત કરી ને ગીતનો આનંદ સૌએ લીધો. ગવરાદેવીનાં ભજનોએ રંગત જમાવી ને બાઉલ બંદાઓ નાચ્યા, ગાયા ને સૌને નચાવ્યા. આ દિવસે ખાસ લીલાધરભાઈ ગડા ‘અધા’, સુષ્માબહેન આયંગર વગેરે આવેલાં. એમને સૌને મળવાની પણ એટલી જ મજા પડી. વાડીલાલભાઈ ગામના શેઠ કહેવાય. એમના તરફથી સૌને મિષ્ટ ભોજન પ્રેમથી પીરસવામાં આવ્યું. મોટી જનમેદનીએ પ્રેમથી ભોજન લીધું ને છેલ્લી સાંજના કાર્યક્રમ માટે સૌ નીલપર ભણી રવાના થયા …

નીલપર સોનટેકરીથી આરંભાયેલી યાત્રા ત્યાં જ અલ્પવિરામ લેવાની હતી. સાંજે એક અનૌપચારિક બેઠક મળી જેમાં બધાએ પોતપોતાનો ભાવ વ્યક્ત કર્યો. બધાના પ્રતિભાવો ને સૂચનો ધ્યાને લઈ અમે પાછા રાત્રિકાર્યક્રમ માટે સજ્જ થયા. સોનટેકરીના રમણીય પરિસરમાં રાતે ફરી મહેફિલ મંડાણી. ગંગાસતીના પદ, દાદાની રચના શબનમબહેનના મુખે સાંભળી સૌ ભાવવિભોર થયા. રાપર આસપાસના લોકો ઉત્સાહપૂર્વક કાર્યક્રમમાં જોડાયા. ચંદ્ર તારાની સાક્ષીએ ગવાતી આ વાણી ભીતર સોંસરવી ઊતરી જતી હતી. ઠંડીમાં બે ત્રણ સ્વેટર પહેરેલા ધ્રુવદાદાનું માથું આનંદમાં ધૂણી રહે એ જોવું એ પણ એક લ્હાવો. ત્રણેય મંડળીઓએ બહુ ભાવપૂર્વક ગાન કરી યાત્રાને એક યાદગાર વિરામ આપ્યો. સંસ્થા તરફથી ભાવવંદના કરવામાં આવી. શબનમબહેન સુષ્માબહેન સાથે ભુજ જવાનીકળવાના હતાં એટલે હું આવજો કરવા ગયો. એમણે મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે મને પંજાબી જપ્પી આપી. હું તો ધન્ય  ધન્ય બની ગયો. પહેલી જ મુલાકાત હોવા છતાં સુષ્માબહેન પણ ભેટી પડ્યાં. મારા જન્મદિવસની કુદરતે આપેલી ભેટ જ સમજું છું આ સઘળી.  બીજા દિવસે સવારે એક પછી એક બધાએ વિદાય લીધી.

ધ્રુવદાદા ત્રણ દિવસ આપણી સાથે આપણા ઘરે જ રહ્યા એ તો જીવનનો લ્હાવો જ. એમના વિશે વધુ લખીશ તો કદાચ એમને નહિ ગમે પણ ખરે જ હું હજુ એના આનંદમાંથી બહાર નથી આવ્યો. દાદાની સહજતા, સરળતા, ઉદારતા ને બીજું ઘણું ઘણું સ્પર્શી ગયું. 

ત્રણ દિવસમાં જાણે હું તો કોઈ બીજી જ દુનિયામાં ખોવાઈ ગયેલો. સઘળી  વ્યવસ્થાઓ એટલી સહજ ગોઠવાઈ ગઈ કે કોઈ વિશેષ જહેમત લેવી જ ન પડી. કુંવરબાઈ ખાલી હાથે મામેરું કરવા આવેલા બાપને  કુંવરબાઈ કહે છે કે, ‘બાપુજી કેમ કરીને આ લાખેણું મામેરું પુરાશે ?’ ત્યારે એને નિશ્ચિન્ત કરતા નરસિંહ બોલ્યા કે ‘મામેરું કરશે શ્રી હરિ ..’ આ કવિતા આ અનુભવે વધુ સમજાઈ. હરિએ જ સઘળું પોતાના માથે લઈ અમને સૌને નિરાંત કરી દીધી. કોઈને કાંઈ મુશ્કેલી ન થઈ. ક્યાં ય કોઈ વિઘ્ન ન આવ્યું, કોઈ માંદુ ન પડ્યું કે ન કોઈ અન્ય તકલીફ પડી. કોઈને કશી સૂચના ન આપવી પડી. કોઈનું મન ન કચવાયું. આ સઘળી હરિકૃપા જ નહિ તો બીજું શું ?

વસુંધરાની વાણીના મારા અંગત અનુભવની તો કથા થઈ શકે એમ નથી. પ્રેમ, મૈત્રી, સદ્દભાવ આદિની વાતો કર્યા વગર એ બધાનો પ્રસાર કરતી આ વાણી સદાય ગુંજતી રહો .. સદાય ગુંજતી રહો … બસ … સદાય ગુંજતી રહો …

સૌજન્ય : રમજાન હસણિયાની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

અમે બધા પરીક્ષાઓની તૈયારીઓમાં ગળાડૂબ હતા ત્યાં સરકરનો આદેશ આવ્યો કે  જે તે પ્રદેશના બે આઈકોનીક પ્લેસની મુલાકાત વિદ્યાર્થીઓ લે એવું ફરજિયાત ગોઠવવું. ગીગાભાઈ ભમ્મર અને સંજયભાઈ ચાવડા એના સંયોજક. આ બે જગ્યાઓ જુદે જુદે દિવસે જોવાની એવો પણ આદેશ. એક દિવસ માંડવીનું પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્મા સ્મારક ક્રાંતિતીર્થ અને બીજા દિવસે ભુજનું સ્મૃતિવન જોવું એવો સરકારી આદેશ. બાકીના કાર્યક્રમો ને માહિતીની જફા આગળ જે સાહેબોના નામ નોંધ્યા એમણે કરી ને આપણા રામ આ ગમતા પ્રવાસમાં ગોઠવાઈ ગયા. રાવલસાહેબે પચાસેક વિદ્યાર્થીઓને લઈ જવાની છૂટ આપી ને સાથે બસ ભાડે કરી જવાની છૂટ આપી. કોને લઈ જવા ને કોને નહિ એમ વિચારતાં સંજયભાઈએ સૂચન કર્યું કે છેલ્લાં વર્ષના મિત્રોને જ લઈ જઈએ. તેઓ પોતે તો એક તાલીમમાં જોડાયા એટલે પ્રવાસમાં ન જોડાઈ શક્યા પણ ભમ્મરસાહેબે નાદુરસ્ત તબિયત હોવા છતાં બધી વ્યવસ્થા સંભાળી ને પ્રવાસમાં પણ જોડાયા. 

ચૌદમી ઓક્ટોબરની સવારે સાડા પાંચે બધા દેનાબેન્ક ચોકમાં ભેગા થયા. પારસ ટુર્સ એન્ડ ટ્રાવેલ્સની નવી ચમચમતી બસમાં બેસી દેવ-ગુરુના જયકાર સાથે અમારી ગાડી ભમવા નીકળી પડી. બધા યુવાનોના ચહેરા પર એક અનેરો ઉત્સાહ હતો. અમે નિયત બે સ્થાનોના રસ્તે આવતા બીજા ઉત્તમ સ્થળો પ્રવાસમાં જોડી દીધેલા. અંધારામાં પ્રકાશ પાથરતી અમારી બસ આગળ વધી રહી હતી ને એની અંદર આનંદલોકમાં ગરકાવ અમે સૌ નાચી-ગાઈ રહ્યા હતા. ગાવા નાચવાનો કાર્યક્રમ પ્રવાસ પૂરો થયો એ રાત સુધી ચાલુ જ રહ્યો.

અજવાળાના દેશનો રાજા અમારી પાછળ પાછળ ક્યાંકથી લપાતો છુપાતો આવી ગયો ને અમારી ગાડી સાથે જ દોડવા લાગ્યો. ક્યાંક એ આગળ ને ક્યાંક અમે; એમ રમતાં રમતાં ભૂખ લાગી એટલે એક હોટેલે ચા-નાસ્તો કરવા રોકાયા. થોડો સમય વધુ લીધો પણ જે મસ્ત પૌઆ બનાવ્યા કે દિલ ખુશ થઈ ગયું. અમે જલસા કરતા આગળ બસમાં બેઠા ને અર્થભાર ઉપાડીને ચાલતા ભમ્મરસાહેબ તથા સંદીપભાઈ પાછળ હિસાબ-કિતાબમાં પડ્યા. એમ કરતાં અમારી શાહી સવારી પહોંચી અમારા પહેલા લક્ષ્યાંક પર. મુન્દ્રા ભુજ હાઈવે ને ગાંધીધામ માંડવી હાઈવેને જોડતી પ્રાગપર ચોકડી પર આવેલું ભગવાન મહાવીર પશુ રક્ષા કેન્દ્ર – ‘અહિંસાધામ’ અમારી રાહ જોતું ઊભેલું જાણે ! આંગણે પહોંચતાં જ મીઠો આવકાર મળ્યો. સ્નેહી ગિરીશભાઈ ને મહેન્દ્રભાઈ સાથે વાત થયેલી એટલે એમણે બધું તૈયાર જ રાખેલું. એક કાર્યકર ભાઈએ સંસ્થાનું દર્શન કરાવ્યું. બીમાર, અશક્ત, ને જાતજાતની તકલીફોથી ગ્રસ્ત પશુઓનું બહુ મોટું આશ્રયસ્થાન અમે આંખોમાં ભરી રહ્યાં હતાં ને સાથોસાથ આંખોમાં ભરાઈ રહ્યું હતું કુતૂહલ ને પછી કરુણા પણ. કેવા કેવા પશુઓ ને એમના માટે આઈ.સી.યુ., ઓપરેશન થિયેટર, રેગ્યુલર ડૉક્ટર ને કેટકેટલી વ્યવસ્થાઓ. માણસને પણ દુર્લભ હોય એવી સારવાર પશુઓને આપતી આ સંસ્થા માટે અહોભાવ સૌને ચહેરે છલકાતો અનુભવાતો હતો. અશક્ત પશુને પડખું ફેરવવાની પણ વ્યવસ્થા કરે. અંધ પશુઓ માટે અલાયદી વ્યવસ્થા, બીમાર હોય તે આઈ.સી.યુ.માં હોય ને સાજા થઈને જનરલ વોર્ડમાં આવે, અનાથ બાળ પશુઓ માટે જુદું માતૃઆલય, પક્ષીઓ વગેરે માટે જુદું ઘર – આ બધું જોઈને નાચતાં ગાતા યુવાનોના ચહેરા પર જીવનના આ વાસ્તવનો બીજો રંગ પણ અનુભવાઈ રહ્યો હતો, જે એમને જીવનના વિરાટરૂપનું  એક જુદું રૂપ દેખાડી રહ્યો હતો. એક તરફ પશુઓ માટે કરુણા ને બીજી તરફ એમની આટલી કાળજી લેતી સંસ્થા ને એના સંવાહકો માટે આદર – બંનેનો સરવાળો આજે એમના હૈયામાં થયો હતો. ગોપાલ નામના વલ્ડ રેકોર્ડ બનાવનાર મોટા શિંગડાવાળા નંદીનાં મંદિરના દર્શન કરી સૌએ પ્રદર્શન હોલમાં રાખેલા એના સાચા શિંગડા પણ જોયા. માંસાહારથી બચવાની વાત પણ શીખ્યા ને પોતે વાપરતા કોસ્મેટિક્સ વગેરેમાં કેવા કેવા પશુઓની બલી ચડે છે એ જોઈ બહેનોએ એવું  કશું ન વાપરવા નિશ્ચય કર્યો. ડોક્યુમેન્ટરી ફિલ્મ જોઈ, પ્રેમપ્રસાદ રૂપે શેરડીનો રસ પીને અમે ભીતરની ભોંય ભીંની કરી આગળ વધ્યા …

વચ્ચે અમારું ગામ મોટીખાખર આવે. હવામાડી હમણાં ગામડે છે એટલે એનું મોં જોવાનો લોભ તો થાય જ, પણ ઘરે જાઉં તો બધાનો સમય બગડે એટલે એને જ રોડ પર બોલાવી લીધી. ગામના નાકે મા દીકરાનું ભાવસભર મિલન બધાની આંખ ભીની કરી ગયું. માએ બધાને નાની નાની ઠંડી ઠંડી પેપ્સી પીવડાવી. અમે માનો પ્રેમ પીતાં પીતાં આગળ વધ્યા.

નાનીખાખરથી જોડાયા જ્યોતિબહેન મોતા. ભોજનનો સમય થઈ ગયેલો એટલે અમે પહેલા પહોંચ્યા બીદડાથી ફરાદી જતાં રસ્તા પર આવેલા લીમડાંવનમાં વસેલી એક જુદી દુનિયામાં. આ નોખી દુનિયાનું નામ છે ‘માનસી’. માનસિક રીતે સામાન્ય બાળકથી વિશિષ્ટ એવી બાળાઓનું આ પ્રેમાળ ઘર. લીલાધરભાઈ ગડા ‘અધા’ની પ્રેરણા ને માર્ગદર્શનથી સર્જાયેલી ને ગીતાબહેન જેવાં પ્રાણરૂપ વ્યક્તિત્વથી ધબકતી માનસી પણ એક ઉર્જાધામ છે. 

ગીતાબહેન અમારા સ્વાગત માટે હાજર હતાં. જુદા જ પ્રકારનો અનુભવ કરાવતા પરિસરમાં પ્રવેશ્યા ને સામે જ અધા અમને હૈયાસરીખા ચાંપવા બહાર દોડી આવ્યા. જેના હૈયે હરિ બેઠેલા હોય એ હૈયાસરીખા ચાંપે ત્યારે હરિના સ્પર્શસુખનો લાભ મળે ! અધા ભેટ્યા ત્યારે મેં એ સુખ અનુભવ્યું ! ભાવથી ભર્યા ભર્યા એક કલાત્મક ઓરડામાં અમે અધાની શરણમાં બેઠા ને અધાનો ધીમા ધીમા સ્વરમાં પ્રેમપ્રવાહ વહેતો થયો. થોડી ખાસ દીકરીઓ માટે કામ કરતી એ સંસ્થાની, એ બાળકીઓને આપવામાં આવતી વિશિષ્ટ તાલીમની વાત ને એમને સામાન્ય પ્રવાહથી જોડવાની વાત અધા ને ગીતાબહેને કરી. એમનો શબ્દે શબ્દ હૈયે ને મોબાઈલદેવની સ્મૃતિમાં સંગ્રહી લીધો. ભોજનનો સમય થઈ ગયેલો એટલે ગીતાબહેન સૌને રસોડે દોરી ગયાં. એક એક ભવન એવું દિલથી ને કલાત્મક રીતે બનાવેલું છે કે આંખો એમાં જ બંધાઈ જાય ! બધાએ ભરપેટ સ્વાદિષ્ટ ભોજન લીધું. અધા સાથે વાતો કરતાં કરતાં અમે જમ્યા. ભોજન ઓછું ને અધાને વધુ ખાઈ ગયો હું ! ભોજન પછી ગીતાબહેને માનસીની દીકરીઓના વિશિષ્ટ વર્ગખંડ અને એમના રહેઠાણ દેખાડ્યાં. અમે એ દીકરીઓને મળ્યા ને એમની સાથે થોડી વાતો પણ કરી. અહીં કોઈ એમને દયાની નજરથી જોતું નથી ને માનસિક વિકલાંગ પણ ગણતું નથી. અહીં એ જેવાં છે તેવાં તેમને ચાહવામાં આવે છે, થોડી કડક તાલીમ પણ અપાય છે. કૉલેજના મોટાભાગના યુવાન મિત્રો માટે આ બધું નવું હતું. કેટલાંક મિત્રો સરસ મકાન જોઈ ફોટા પાડવાની તક ઝડપી લેતા હતા પણ તેમછતાં આ ભાવપ્રવાહને ઝીલવાની એમની તત્પરતા પણ દેખાઈ આવતી હતી. ફરી અધાને મળ્યા, એમની પાસેથી આ દીકરીઓને લાગુ પડતી એક સરસ કવિતા એમના જ અવાજમાં સાંભળી એમની ઉર્જાને ભીતર સંકેલી અમે નાનીખાખર ભણી રવાના થયા.

એક સમયે કચ્છનું પેરિસ ગણાતું નાનકડું પણ મજાનું ગામડું નાનીખાખર. ઉપાધ્યાય ભુવનચંદ્રજી મહારાજે અહીં બહુ જ દુર્લભ ગ્રંથો ને હસ્તપ્રતોને સાચવીને બેઠેલું એક જ્ઞાનમંદિર બનાવડાવ્યું છે. હવે તો એમાં એટલું બધું પ્રદર્શનમાં મુકાયું છે કે એક સારા મ્યુઝિયમની ગરજ સારે છે. અમે નાનીખાખરની મોટી શેરીઓમાંથી પસાર થતાં ઉપાશ્રય પાસે પહોંચ્યા ને જ્ઞાનમંદિરની વિશેષ મુલાકાત લીધી. આરોગ્યધામ, માનસધામ પછી આ વિદ્યાધામ. ધમાલ કરતા મિત્રો સરસ્વતીના આ અભિનવ મંદિરમાં આપોઆપ શાંત થઈ ગયા. પ્રદર્શન નિહાળતાં આપણી જૂની પરંપરાઓ, લેખનપદ્ધતિ, કળાના ઉત્તમ નમૂના આદિની ઝાંખી મળી. ભાષાના મિત્રો માટે તો આ અભ્યાસનો જ એક ભાગ. વર્ગમાં હસ્તપ્રતોની જાળવણી કેમ થાય એની વાત કરેલી તે પ્રત્યક્ષ જોઈને વિદ્યાર્થીઓને વધુ સમજાણી હશે, કદાચ ! આ જ્ઞાનમંદિર જેમના થકી નિર્માણ પામ્યું ને આટલું સમૃદ્ધ થયું, એવા ઉપાધ્યાય ભુવનચંદ્રજી મહારાજના દર્શન પણ થયા. શાળાના પગથિયાં ન ચડનાર ને છતાં તેર જેટલી ભાષાઓના જાણકાર, પ્રકાંડ પંડિત છતાં સાવ સહજ સુલભ એવા ઉપાધ્યાય ભગવંતના દર્શન કરી સૌ ધન્ય બન્યા. સાહેબજીએ વિદ્યાર્થીભોગ્ય શૈલીમાં જીવનની સરસ વાતો કરી. એ જ ગામના રહેવાસી ને ગુજરાતી તેમ જ કચ્છી ભાષાના જાણીતા કવિ, નિબંધકાર ગુલાબભાઈ દેઢિયા પણ ત્યાં હાજર હતા. વિદ્યાર્થીઓને આ પ્રકારે ધડાતા જોઈ એમણે રાજીપો વ્યક્ત કર્યો. સંઘ તરફથી મહેતાજીએ તૈયાર કરાવી રાખેલ ઠંડું ઠંડું લીંબુપાણી સૌને પાયું ને ફરી અમારી ગાડી આગળ ચાલી. 

અમને ગમતી ત્રણેક જગ્યા જોયા પછી યુવાનોને ગમતી જગ્યાએ એટલે કે દરિયે ગીત ગાતાં ગાતાં પહોંચ્યા. વચ્ચે વર્ષારાણી પણ અમને મળવા ધોધમાર પ્રવાહમાં આવી ગયા. દરિયો એટલે મસ્તીનો પર્યાય. યુવાનો ને દરિયો ભેગા થાય પછી તો જમાવટ ન થાય તો જ નવાઈ. બધાએ ખૂબ ધમાલ કરી, નાચ્યાં, કુદ્યા, ફોટા પાડ્યા, ગરબા રમ્યા, બ્લોગ બનાવ્યા, ચટપટી ખાધી ને એવું તો કાંઈ કેટલીયે મોજ કીધી. હવે સમય થતો હતો ક્રાંતિતીર્થ પહોંચવાનો. ત્યાં મેમોરિયલની સાથોસાથ લાઈટ શૉ જોઈ શકાય એટલા એમના જ ગાઈડ ભાઈએ સાંજે આવવા સુચવેલું. માંડવીમાંથી પસાર થઈ અમે પહોંચ્યા ક્રાંતિતીર્થ. અત્યંત ભવ્ય સ્મૃતિતીર્થ બનાવ્યું છે. હાલ કોઈ ટિકિટ પણ નથી. અંધારું ઉતરી આવે એ પહેલાં અમે નિરાંતે મેમોરિયલની મુલાકાત લીધી. ક્રાંતિગુરુ પંડિત શ્યામજી કૃષ્ણવર્મા મૂળે માંડવી કચ્છના. દેશની આઝાદીમાં એમનું યોગદાન જરા ય ઓછું ન આંકી શકાય. વિદેશની ભૂમિ પર રહીને મા ભોમને આઝાદ કરવા મથનાર કેટલાંક વીરલાઓમાં એક આગળ પડતું નામ છે શ્યામજી કૃષ્ણવર્માજીનું. એમના જીવનની ઝાંખી કરાવતું ને ભવ્ય ભૂતકાળને તાજું કરતું મેમોરિયલ જોઈ ઇન્ડિયા હાઉસની આબેહૂબ પ્રતિકૃતિ જોઈ. પંડિતજી વિશેનો અહોભાવ હતો એથીયે વધી ગયો. એમના અસ્થિ જે તે સમયે મોદીસાહેબે વિદેશથી લાવીને એમની ઈચ્છા મુજબ માતૃભૂમિમાં પહોંચાડેલા. એ કુંભના દર્શન કરી ભાવવિભોર બન્યા. પંડિતજીના જીવન અને કાર્યને દર્શાવતો લાઈટ શૉ સ્પેશિયલ અમારા માટે ત્યાંના ગાઈડ શંકરભાઈએ ગોઠવી આપ્યો. બહુ જ પ્રભાવક એ શૉ જોઈ અમે ત્યાંથી રાત્રિનિવાસ ભણી આગળ ચાલ્યા. કોડાયપુલ પાસે સ્નેહી સોમભાઈ ધરમશી અને લતાબહેનના સ્વાદ ફાસ્ટ ફૂડમાં સૌએ ભેલ, મિશળપાંઉનું ભોજન લીધું. એમને બીલનું પૂછ્યું તો કહે, ‘તમે જે દઈ શક્તા હો તે દે, નહિ આપો તોયે ચાલશે, તમારા બાળકો અમારા પણ બાળકો જ છે ! ભાવથી ભર્યા ભર્યા આ યુગલનો પ્રેમ આરોગી અમે રાત્રિનિવાસ માટે ૭૨ જિનાલય પહોંચ્યા. ભમ્મરસાહેબ અને સંદીપભાઈએ ફરી બધી વ્યવસ્થા સંભાળી સૌને ગાદલાભેગા કર્યા. અખંડ ધમાલ તો હજુ ચાલુ જ હતી. સલીમસાહેબ ખાસ મળવા આવ્યા ને આનંદમાં ભળ્યા. એક દિવસમાં કેટકેટલું જોયું, કેવાં કેવાં મનેખને મળ્યાં, કેવી મજા કરી આ બધું વાગોળતાં વાગોળતાં અમે નિદ્રાધીન થયા. 

વહેલા ઊઠવાની સૂચના આપેલી. એમાં વહેલા એટલે છ વાગે એવું અભિપ્રેત હતું, પણ રવિ, રોહિત ને અન્ય હોંશી મહાત્માઓ બે ત્રણ વાગે ઊઠી ગયા. એક પછી એક ગાદલું સળવળ્યાં કર્યું ને સવાર પહેલા સવાર પડી ગઈ ! કુદરતી અનુકૂળતા હોવાથી મેં પૂજાના કપડાં સાથે લીધેલા. હું ૭૨ જિનાલય દર્શન અને પૂજા માટે જતો હતો. સહજ કોઈને સાથે આવવું હોય તો આવવા કહ્યું. કેટલાંક મિત્રો સ્વેચ્છાએ સાથે આવ્યા. ત્યાં રસ્તામાં સાધ્વીજી ભગવંતના દર્શન થયા. મૂળનાયકના દર્શન કરી ધૂપ, દીપ, ચામર, દર્પણ આદિથી પૂજા કરી. બધા મિત્રો માટે જૈન વિધિ નવી હતી એટલે કુતુહલમિશ્રિત આનંદ એમના ચહેરે છલકાતો હતો. મૂળ મંદિરની ફરતે આવેલા ગત, વર્તમાન ને આવનાર ચોવીસીના તીર્થંકરના ૭૨ દેવાલય છે. પ્રદક્ષિણા કરતાં કરતાં અમે એ સઘળાં દેરામાં દર્શન કર્યાં. મજા એ વાતની આવી કે પ્રભાત હોવાને લીધે દ્વારઉદ્ઘાટનનો લાભ અમારા યુવાન મિત્રોએ લીધો. મોટા મોટા ચડાવા લઈને જે લાભ મળે એ લાભ સૌને સહજ મળી ગયો. બધાએ ભાવભેર દ્વારઉદ્ઘાટન કર્યું. પછી મેં ચંદન પૂજા કરી ચૈત્યવંદન કર્યું એમાં પણ કેટલાંક મિત્રો જોડાયા ને મને પ્રક્ષાલનો પણ લાભ મળ્યો. ખબર પડી કે ત્યાં અનંતગુણાશ્રીજી મહારાજ બિરાજમાન છે એટલે અમે ઉપાશ્રયમાં દર્શન અર્થે પહોંચ્યા. સાધ્વીજી મહારાજના દર્શન વંદન સૌએ કર્યાં ને એમના આશિષ મેળવ્યાં. સાધ્વીજી ભગવંત બહુ જ રાજી થયાં. ધરાઈને ચા-નાસ્તો કરી અમે ભુજ ભણી ચાલ્યા. 

રસ્તામાં સંદીપભાઈએ કહ્યું કે ભુજ સુધી રસ્તામાં બીજું કાંઈ જોવા જેવું નથી ? મેં કહ્યું, ‘એમ તો ઘણું છે પણ જવું હોય તો નવજીવન નેચર ક્યોર સેન્ટર જવાય. અમે તરત સેન્ટર પર ફોન કર્યો ને એમણે તાત્કાલિક પરવાનવી આપી. અમારી બસ ધમધમતી પહોંચી કુદરતી ઉપચાર કેન્દ્ર પર. આ વળી નવું મુકામ. એક જુદી શાખાનો પરિચય. કુદરતી ઉપચારની મહત્તા સમજી અમે સૌએ આખું સેન્ટર જોયું. અત્યંત સુંદર પરિસર, પરમ શાંતિ ને એની વચ્ચે મળતો ઉપચાર જોઈ રહેવાનું મન થઈ ગયું.  આગળની યાત્રા રાહ જોઈ રહી હતી એટલે મોહ છોડી આગળ વધ્યા.

ડુંગરના રસ્તા પર દોડતી અમારી બસ ભુજ પહોંચી. પહેલા આઈનામહેલ અને પરાગમહેલ જોવાના હતા. હમીરસર તળાવની પાછળ બસ ઊભી રાખી અમે ભુજની ગલીઓમાં ચાલતા ચાલતા આઈનામહેલ પહોંચ્યા. ભુજના ભવ્ય ઇતિહાસની ઝાંખી  કરાવતું આ મ્યુઝિયમ જોઈ સૌ પરાગ મહેલ પાસે આવ્યા. ત્યાં ભમ્મરસાહેબને વચ્ચે બેસાડી ભમ્મરિયા ગીત ગાયું. વિદેશીઓ સાથે યુવાનોએ ફોટા પડાવ્યા ને ગરબા તો ખરા જ. ત્યાં જ કામ કરતા અભ્યાસી  દલપતભાઈ દાણીધારિયાને બધા મળ્યા. એમણે ટૂંકમાં કચ્છના રજવાડાનો ઇતિહાસ સમજાવ્યો. ફરી એ જ ગલીઓમાં ભમતાં ભમતાં મા આશાપુરાના દર્શન કરી બસ તરફ આગળ ચાલ્યા. બધાની ચાલ ધીમી પડી ગયેલી. ભૂખનું સામ્રાજ્ય વધી રહ્યું હતું. અમે તરત એક મસ્ત મજાની જગ્યાએ ભરપેટ ભોજન લીધું ને ચાલ્યા અમારા બીજા આઈકોનીક પ્લેસ સ્મૃતિવન ભણી ..

ભુજ માધાપર હાઈવે પર ભુજિયા ડુંગર પર વર્ષ ૨૦૦૧ના ભૂકંપમાં મૃત્યુ પામેલા કચ્છવાસીઓની પુનિત યાદમાં સરકાર તરફથી આ સ્મૃતિવન બન્યું છે. બહુ જ વિશાળ પરિસર. ભવ્ય અને અત્યાધુનિક ઈમારત જોઈને જ આંખમાં ઘર કરી જાય એવી. ટિકિટ લઈ અમે અંદર પ્રવેશ્યા. ગરમીથી બચવા અહીં અમે બપોરનો સમય પસંદ કરેલો. એક પછી બીજા ગ્રુપને જવાનું હોઈ અમે ત્યાં આવેલા પુસ્તક વેંચાણ કેન્દ્રની મુલાકાત લીધી ને ગમતાં પુસ્તક, ધૂપ આદિ ખરીદ્યું. એક પછી એક એમ જુદા જુદા અગિયાર જેટલા પ્રદર્શન હોલમાં જુદી જુદી રીતે ભૂકંપ અને અન્ય કુદરતી આપદાની વાત વૈજ્ઞાનિક ઢબે સમજાવવામાં આવી છે. કુદરતના ચક્રમાં આવતા પરિવર્તનની વાત અત્યાધુનિક સાધનોની મદદથી પ્રતીતિકર રીતે સમજાવવામાં આવી છે. ઓરડે ઓરડે બદલતા ગાઈડ ને ઓડિયો વીડિયો દ્વારા થતી પ્રસ્તુતિથી વધારે અસરકારક રીતે આખી વાત ઉપસી છે. ભૂકંપ અને પછીના પુનર્વસનની તાદૃશ કથા જોવાની અનુભૂતિ અહીં થાય છે ને કચ્છની તાસીર પણ પરખાય છે. છેલ્લે તો ભૂકંપની અનુભૂતિ કરાવતી ક્ષણો ખરેખર જ અવિસ્મરણીય રહી. અંતે સદ્દગત સૌને ભાવાંજલિ આપી અમે નીચે ઉતર્યા. આ યાત્રામાં વિજયભાઈ ઝાટિયા ને દેવેન્દ્રસિંહ પણ ભળેલા. નીચે રાહુલસાહેબ અમારી રાહ જોઈ રહ્યા હતા. સૂર્ય અસ્ત થવા જઈ રહ્યો હતો. કેસરિયાળા સૂરજની સાંખે ચોકીદાર ભાઈની રજા લઈને અમે બસની ટેપ વગાડી ગરબા રમી લીધા. હવે ઘરે પાછા ફરવાનું હતું. બસમાં ત્રણેક કલાકનો સથવારો હતો. બે દિવસની ધમાલ પછી પણ ઉત્સાહ મંદ ન્હોતો પડ્યો. એક જગ્યાએ ચા નાસ્તો કરવા ઊભા રહ્યા બાકી ટેપમાં વાગતાં ધમાકેદાર ગીતો પર સૌ નાચતા રહ્યા. ધીરે ધીરે અંધારા ઉતરતા ગયા ને અમે ગંતવ્ય ભણી સરકતા ગયા. છેલ્લે સરકારનો, આચાર્ય રાવલસાહેબનો, કૉઓર્ડીનેટર સંજયભાઈ ચાવડા ને ગીગાભાઈ ભમ્મરસાહેબનો જય બોલાવીને અમે રાપર પહોંચ્યા. વિદ્યાર્થીની સાથોસાથ અમારા સૌ માટે પણ આ પ્રવાસ અનેક રીતે અનોખો બની રહ્યો.

નાનીખાખરમાં ઉપાધ્યાય ભુવનચંદ્રજી મહારાજે રખડપટ્ટી, પ્રવાસ અને યાત્રા વચ્ચેનો ભેદ સમજાવી પૂછેલું કે, તમે જે કર્યું એને શું કહેવાય રખડપટ્ટી, પ્રવાસ કે યાત્રા ?’ જવાબ તમે આપજો …

સૌજન્ય રમજાન હસણિયાની ફેઇસબુક દીવાલેથી સાદર

અરુણભાઈ ભટ્ટ સંગાથે રમજાનભાઈ હસણિયા

આજે સાંજે ચાલવા ગયા ત્યાં મિત્ર રામે સમાચાર આપ્યા કે અરુણભાઈ ભટ્ટે વિદાય લીધી. હું એકાદ ક્ષણ ધબકારો ચૂકી ગયો ! ધરતી પરથી કોઈ ઓલિયો ફકીર જતો રહ્યો હોય ને ધરા વામણી બની ગઈ હોય એવું અનુભવ્યું.  અરુણભાઈના નિકટના સ્વજનોની યાદીમાં હું ક્યાં ય ન આવું ને છતાં એ મારાં સૌથી નજીકના સ્વજનોમાં આવે. આમ તો સાધુને સૌ પોતાના હોય એ ન્યાયે જ્યારે જ્યારે મળ્યા છીએ ત્યારે જાણે પૂરવ ભવના સંગાથી હોઈએ તેવું અનુભવ્યું છે.

અરુણભાઈને બિલકુલ ન્હોતો ઓળખતો ત્યારે પહેલી વાર સાંઈ મકરંદની ભૂમિમાં એક વ્યાખ્યાન નિમિત્તે જવાનું થયેલું. હું પ્રિય કવિની ભૂમિના કણકણને સંવેદતો ફરી રહ્યો હતો ને ત્યાં સામે એવું કોઈક આવી ગયું કે જેમના ચરણમાં સહજ ઝુકાઈ ગયું. મને અંગતભાવે વિનોબાનું ઘેલું આકર્ષણ છે. એમને પ્રત્યક્ષ ન જોયાનો રંજ મનમાં ઘણીવાર અનુભવાતો. એ રંજ ઓગળી ગયો જ્યારે મેં પહેલી વાર અરુણભાઈને જોયા. અરુણભાઈ તો દેખાવે ને સ્વભાવે વિનોબા જ લાગે ! એમણે વિનોબાને કેટલા ચાહ્યા હશે કે સ્વયં વિનોબારૂપ બની ગયા !  કોઈને અતિશયોક્તિ લાગી શકે પણ હું તો મારો અનુભવ કહું છું. બીજાનો જુદો હોઈ શકે. એમની નિકટના સૌ જાણે કે તેઓ કોઈને પગે લાગવા ન દે. મને એમણે પગે લાગતા રોક્યો નહિ. કેમ જાણે મારાથી સહજભાવે કહેવાઈ ગયું કે હું તમને નહિ વિનોબાને પગે લાગું છું. એમણે મંદ સ્મિત કર્યું.  મરકતાં મરકતાં જાણે કહી રહ્યા હતા કે, ‘હું જાણું છું.’ અમારો એ એટલો જ સંવાદ અંતરના તાર એવા તો સાંધી ગયો કે જે એમના જવાથી પણ નહિ છૂટે.

એ પછી તેઓ કાર્યક્રમમાં મળ્યા. હું મોટે મલાવે ભાષણ કરી રહ્યો હતો ને તેઓ મીઠું સ્મિત વેરતાં સામે બેસી રહ્યા હતા. આજે વિચારું છું ત્યારે સંકોચ થાય છે કે અધિકારીજન ચૂપ હતા ને ખાલી ઘડો વાગી રહ્યો હતો. એમની આંખોનું તેજ ને ચહેરા પરની પ્રસન્નતા મને ચુંબકની જેમ ખેંચી રહ્યાં હતાં. બહુ જ ઓછું બોલતા મેં એમને સાંભળ્યા છે. છતાંયે કાંઈ કેટલું ય જાણે એમની આંખોએ મને કહી દીધું છે.

અમારું પ્રથમ મિલન પણ નંદીગ્રામમાં અને અમારું અંતિમ મિલન પણ નંદીગ્રામમાં જ થયું. નંદીગ્રામ આમ પણ મિલનની ભૂમિ છે. લંકાવિજય કરીને ઘરે પરત ફરતા શ્રીરામ પ્રથમ ભાઈ ભરતને મળવા નંદીગ્રામ પધાર્યા છે. જ્યાં વર્ષોના છુટા પડેલા ભાઈઓ મળેલા એ નામ ધરાવતી ભૂમિમાં અમે બીજીવાર મળ્યા. વળી મારે ત્યાં વક્તવ્ય માટે જવાનું થયેલું. ત્યારે ઉતારે સામાન મૂકીને અમે સાંઈના કક્ષને સલામ ભરી વિમલભાઈ સાથે ભોજન લેવા જઈ રહ્યા હતા ને રસોડામાં પ્રવેશતાં જ સામે દર્શન થયા અરુણભાઈ ભટ્ટના. ભોજનખંડ એમની હાજરીથી ભજનખંડ બની ગયેલો અનુભવ્યો. એમનું મંદ મંદ સ્મિત અને આંખોમાંથી ઝરતું અમી મને એવું ભીંજવી ગયું કે મેં જે ખાધું તે સઘળું અરુણું અરુણું લાગ્યું ! એમની પાસે બેસીને જમાડતા અમીબહેનમાં મીરાંબહેનના દર્શન કરી ધન્ય થયો.

અરુણભાઈ ભટ્ટ

ભોજન પછી અમે એમનાં ઉતારે દોડી ગયા. નાદુરસ્ત તબિયત હોવાં છતાં એમનાં ચહેરા પરનું સ્મિત લગીરે ઓછું ન્હોતું થયું. હું તો અધિકારપૂર્વક એમનાં પલંગ પર એમની સાવ નજીક બેસી ગયો ને પગ દબાવવા લાગ્યો એટલે તેમણે માર્મિક હાસ્ય વેરતાં કહ્યું કે, ‘ભાઈ અત્યારના છોકરા વડીલોને ભારે દબાવે છે !’ મેં પગ દબાવવાનું ચાલુ રાખ્યું ને એમણે મને એમ કરવા દઈને મારી ઈચ્છા પૂર્ણ કરી. એમનો હાથ મારા હાથ, પીઠ ને માથા પર ફરતો રહ્યો ને હું તરબતર થતો રહ્યો એમની પ્રેમવર્ષામાં. અવાજ બહુ જ ધીમો થઈ ગયેલો એટલે હું એમની વધુ નજીક જઈ શક્યો. બોલવા માટે ધીમો પડી ગયેલો અવાજ કબીરનું પદ ગાવા સહજ મોટો થઈ ગયો. એમનું વ્હાલ વરસતું રહ્યું ને ટપકતી રહી મારી આંખ. અમારાં આ મૌન સંવાદને સાથે આવેલા રામ આદિ વિદ્યાર્થી મિત્રો કદાચ કુતૂહલવશ જોઈ રહ્યાં હશે, પણ મને તો એની ભાન સુધ્ધાં ન રહી. અરુણભાઈના ઘરે જઈ એમની સાથે રહેવાનું મન થઈ ગયું ને એમણે પ્રેમથી કહ્યું જરૂર આવજો. આ ઈચ્છા અધૂરી જ રહી. બે ચાર વખત જવાનું વિચાર્યું, ગોઠવ્યું ને કોઈને કોઈ કારણસર ન જવાયું. કદાચ કુદરત અમારા અનુબંધને નંદીગ્રામ સાથે જ બાંધી રાખવા માંગતી હશે.

અમારી ભાવભીની એ ક્ષણોમાં વાતવાતમાં હરિ મળશે કે નહિ એવી વાત મારા મોઢે આવી ગઈ ને એક ઋષિ વચન આપે તેમ તેઓ બોલી ઉઠ્યા, ‘જરૂર મળશે ..’ મને થયું કે મારી લાયકાત તો કદાચ સાત ભવે પણ થાય કે કેમ પણ આવા સાધુજનોની આજ્ઞા થકી હરિને આવવું પડશે એ નક્કી. અરુણભાઈ સાથેની આ ક્ષણો મારા એ પ્રવાસની સૌથી મહામૂલી ક્ષણો હતી. એમની સાથેના મૌન સંવાદને તો મારે કેમ વાચા આપવી ? એમનાં જેવું સ્મિત કરતાં પણ નથી આવડતું કે જેનાથી વ્યક્ત થાઉં !

અરુણભાઈનો એ અપૂર્વ પ્રસાદ લઈ અમે સાંઈના નિવાસ ભણી ડગ માંડ્યા. આજે વાતવાતમાં રામે કહ્યું કે એમની પાસે બેસીએ તો વાઈબ્રેશન કેવા સરસ આવે નહિ ? ને મારું અંતર બોલી ઉઠ્યું કે, ‘હું ઘણા સાધુ સંતોને મળ્યો છું ને સૌને માટે મારા મનમાં પ્રેમાદર છે. તેમ છતાં મારે કબુલવું જોઈએ કે જેવી સાધુતા મેં અરુણભાઈના સાનિધ્યમાં અનુભવી છે એવી અન્ય કોઈના સાનિધ્યમાં અનુભવી નથી. એમના પવિત્રત્તમ પરમાણું જેમણે અનુભવ્યા હશે તેઓ આ વાતમાં અચૂક હામી ભરશે.

મૂળદાસજીનું જાણીતું ભજન છે કે, 

‘અનુભવીને એકલું આનંદમાં રહેવું રે ;

ભજવાં શ્રી પરિબ્રહ્મ, બીજું કાંઈ ન કહેવું રે…  

અરુણભાઈ બહુ સારા ભજન ગાતાં એવું સૌ કહે છે. એ બહુ મીઠું બોલતા હશે. એમણે કરેલી મીરાંબહેનની ચાકરી વિશે પણ મેં કેવળ સાંભળ્યું છે. પણ મને તો મૂળદાસની પંક્તિને સાર્થક કરતા અરુણભાઈ જ મળ્યા છે. એમને મેં અનુભવ્યા છે કોઈ દિવ્ય આનંદલોકમાં રમમાણ કરતા સાધક તરીકે, જેની ભીતર નિરંતર ભજન ચાલ્યા કરતું હોય એવા સાધક તરીકે, ગંગાસતીને અભિપ્રેત છે એમ આઠે પહોર આનંદમાં રહેતા સાધુજન તરીકે ને મેં તો ચુપચાપ ચાહ રહી એમ કહેતી સુન્દરમ્‌ની સાધિકા તરીકે !

મકરંદભાઈના નિવાસની પડખે એક ઓરડામાં જ્યારે અમે મળેલા ત્યારે સુતે સુતે એમણે બે પદ સંભળાવેલાં. એમાંનું એક હતું – ‘આખો જન્મારો તને આંખ્યુંમાં રાખું, મને વ્હાલું લાગે છે તારું મુખ’ તમે તો હરિને આંખ્યુંમાં રાખ્યા. હું તો તમને રાખીશ કેમ કે મને શ્રદ્ધા છે કે તમને મળવા હરિ મારી આંખ્યુંમાં જરૂર આવશે !

સૌજન્ય : રમજાનભાઈ હસણિયાની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર