જાહેરમાં થૂંકવું એ બધાની તંદુરસ્તી માટે હાનિકારક છે
નથી હું સ્ત્રી કે નથી હું ગરીબ. હું દલિત કે આદિવાસી નથી. હું વૃદ્ધ કે વિકલાંગ પણ નથી. હું ખેડૂત નથી કે સરકારનો વિરોધી તો હું બિલકુલ નથી. છતાં મને અમદાવાદની લગભગ તમામ જાહેર જગ્યાઓ પર સખત ડર લાગે છે. મને થૂંકનો ડર લાગે છે. થૂંક ગમે તે અથવા બધી દિશાએથી મારી પર આવી પડી શકે છે. શહેરના રસ્તા પર આપણી આગળ જઈ રહેલ પુરુષ પિચકારી મારે ને તે આપણી પર ઊડે છે. થૂંકવામાં સાયકલ કે પગરિક્સા પર જનાર મજૂર, ફૅન્સી બાઇક ચલાવનાર યુવાન કે મોંઘીદાટ ગાડી ચલાવનાર શેઠિયો બધા એક સરખા જ હીન કક્ષાના હોય છે. બસની બાજુમાં વાહન ચલાવનાર પર અંદરથી લાળાભિષેક થાય છે. રસ્તાની બાજુમાં ચાલવાની કોશિશ કરતાં હોઈએ ને ચાની કીટલી પરથી કોગળો આવે છે, પાનના ગલ્લેથી પિચકારી છૂટે. બગીચામાં તન-મનદુરસ્તી માટે ચાલતા હોઈએ ત્યાં આગળ ચાલતા નાદુરસ્ત માણસ ડાબી કે જમણી તરફ કે વારાફરતી બંને તરફ થૂંકતા હોય છે. પાછળનાના બળખા સંભળાતા હોય છે. સફાઈકર્મચારીએ માવજતથી વાળેલા બગીચામાં બાંકડા પર બેસી ઊગતા સૂર્ય સામે મુખ રાખી ઓમકાર કરનાર માણસ ત્યાં જ બેઠો બેઠો પોતાની સામેની જ મૃદુ માટીમાં ગળફો થૂકે છે. તમાકુ કે મસાલાના ડૂચા મોંમા રાખીને વાત કરનારા થોડી મિનિટો વાત કરે એટલામાં તો આજુબાજુ છંટકાવ કરી દેતા હોય છે. ટ્રાફિક સિગ્નલ કે બીજે જ્યાં-ક્યાં રોકવું પડે ત્યાં ઓછામાં ઓછું એક વખત તો થૂંકાઈ જ જાય એવું કંઈક મનોશારીરિક તંત્ર અનેક જણમાં ગોઠવાયેલું હોય છે. બસસ્ટૅન્ડ, બસ, પ્લૅટફૉર્મ, ટ્રેઇન, ઇમારતોના દાદરા, ફૂટપાથ, હોસ્પિટલની લૉબીઓ, બગીચા, છબિઘરો, સભાગૃહો, પાર્કિંગ દરેક સંખ્યાબંધ જાહેર જગ્યાએ થૂંકીને પોતાની હીન હાજરી નોંધાવી જોઈએ એવી માન્યતા પણ થૂંકનારામાં વ્યાપક છે. મોટા ભાગના થૂંકનારામાં થૂંકવા બાબતે કોઈ રંજ હોતો નથી. તેમનું જાહેરમાં ન થૂકવા તરફ ધ્યાન દોરીએ કે થૂંક આપણી પર ઊડતાં આપણે ગુસ્સે થઈએ ત્યારે થૂંકનારમાં ભૂલનો ભાવ ભાગ્યે જ હોય છે. સદ્દભાગ્યે દિલગીરીના શબ્દો સાંભળવા મળે તો તેમાં પોતાના તરફના અપરાધભાવ કરતાં સામા માણસ પરના અહેસાનભાવ સાથે ‘સૉરી’ તેના મોં પર ફેં(થૂં)કાતું હોય છે. મોટે ભાગે તો ‘તારે શું લેવા દેવા ?’, ‘આ તો તારે દેખ્યાનું દાઝવું છે !’, ‘મારે તો જે કરવું હોય તે કરું, તું થાય એ કરી લે’, ‘તારી પર ક્યાં ઊડ્યું, બતાવ’, જેવી નફ્ફટાઈ જ જોવા મળે છે. સ્ત્રીઓ જાહેરમાં ભાગ્યે જ થૂંકે છે.
આપણી પર ઊડેલું બીજાંનું થૂંક આપણા શરીરને ઇજા પહોંચાડે એના કરતાં કરતાં ય મનમાં સૂગનો જે ભાવ જન્માવે તે વર્ણવવા માટે શબ્દો ઓછા પડે; થૂંકનારા માટે જે ધૂત્કાર જ્ન્મે તે વર્ણવવા માટે અપશબ્દો ઓછા પડે. આપણી પર થૂંક ઊડાડનારને દુનિયાના અત્યંત ગંદામાં ગંદા, અસંસ્કારીમાં અસંસ્કારી માણસોની હરોળમાં મૂકવા પડે. લેખકો કેટલીક વખત પાન કે તમાકુ ખાઈને પિચકારી મારવાની અૅક્શનને હિરોની ગૌરવભરી ખાસિયત તરીકે ચીતરતા હોય છે. થૂંકવું એ હાસ્યકારો થૂંકવાને વ્યંગ-કટાક્ષ માટેનો વિષય બનતો હોય છે. પણ ખરેખર તો થૂંકવું અને થૂંકનાર એ કેવળ અને કેવળ અનહદ તિરસ્કારનો જ વિષય હોઈ શકે.
અલબત્ત, થૂંકવા માટેનો ધિક્કાર એ માત્ર વ્યક્તિસાપેક્ષ અંગત ગમા-અણગમાની બાબત નથી. ભણેલા કે સુધરેલા ગણાતા માણસોને એ ભાગ્યે જ કહેવાની જરૂર છે કે થૂંકવું એ લોકોની તંદુરસ્તી માટે ખૂબ હાનિકારક પરિબળોમાંનું એક છે. એ જાહેર સ્વચ્છતા અને સ્વાસ્થ્ય સામેનું મોટું જોખમ છે. જાહેરમાં થૂંકવા અને નાક સાફ કરવા પર દેશમાં સહુ પ્રથમ પ્રતિબંધ લાવનાર કેરળની સરકાર છે. તેણે 2006માં વડી અદાલતના સૂચન મુજબ આ પ્રતિબંધ લગાવ્યો. અદાલતે થૂંક અને કફ થકી ફેલાનારા રોગોની આ મુજબની યાદી આપી હતી : ટ્યુબરક્યુલોસીસ (ટીબી), ઇન્ફ્લુએન્ઝા, ન્યુમોનિઆ, અછબડા, ડિપ્થેરિયા, એન્ડેમિક ફીવર અને મોટી ઉધરસ. તમાકુ ખાનારાએ એ વાત પણ યાદ રાખવાની છે કે મોંના કૅન્સરની બાબતે ભારત દુનિયામાં અગ્રણી સ્થાન ધરાવે છે ! મહારાષ્ટ્ર સરકારે 2015માં થૂંકવા સામેનો કાયદો કર્યો. તે અંગે વાત કરતા મહારાષ્ટ્રના આરોગ્ય મંત્રી દીપક સાવંતે જણાવ્યું હતું કે થૂંકવું એ ટીબીના રોગીઓની સંખ્યામાં વધારા પાછળનું એક કારણ છે. થૂંકવા સામે પશ્ચિમ બંગાળમાં 2003માં થયેલો કાયદો અસકારક નીવડ્યો નથી. એટલું જ નહીં પણ લોકોના થૂંકવાને કારણે હાવડા બ્રિજના થાંભલાના પાયા જોખમમાં આવ્યા છે. પાન ખાઈને પેદા થયેલા થૂંકમાં કાથો, સોપારી, ફોડેલો ચૂનો અને ટૅનિન જેવાં દ્રવ્યો ભળેલાં હોય છે. પાન ખાઈને પુલ પરથી અવરજવર કરનાર લોકોનાં મોંમાંથી આ સંયોજનનો સતત મારો બ્રિજના થાંભલા પર થયા કરે છે. તેનાથી ગયાં પંચોતેર વર્ષમાં હાવરા બ્રિજની ધાતુઓને વરસાદ કે વાવાઝોડા કરતાં ય વધુ નુકસાન પહોંચ્યું છે. એટલે હવે થાંભલાના પાયાના ભાગ પર જાડા ફાયબરના કવર લગાવવાની યોજના વિચારાઈ છે. થૂંકવાને કારણે પડેલા ડાઘ સાફ કરવા માટે ભારતીય રેલવે દર વર્ષે કરોડો રૂપિયા ફાળવે છે.
ઇંગ્લેન્ડની પ્લાયમાઉથ યુનિવર્સિટીના રૉય કુમ્બરે કરેલા અભ્યાસ મુજબ ભારત, ચીન અને દક્ષિણ કોરિયા સહુથી વધુ થૂંકતા દેશો છે. એશિયાના કેટલાક અને પશ્ચિમના ઘણા ખરા દેશોમાં જાહેરમાં થૂંકવાની બદી જવલ્લે જ મળે છે. તેની પાછળ અમેરિકા અને યુરોપમાં ઓગણીસમી સદીમાં થૂંકવા વિરુદ્ધ ચાલેલા અભિયાનો છે. અમેરિકામાં 1890ના દાયકામાં ટીબી રોકવા માટે ‘લન્ગ અસોસિએશન’ દ્વારા જે કામગીરી હાથ ધરવામાં આવી તેમાં થૂંકવાની બદઆદત સામે લોકોમાં જાગૃતિ લાવવામાં આવી. ‘સ્પિટ ઇઝ પૉઇઝન’ એ સૂત્ર ફેલાવવામાં આવ્યું. ઠેરઠેર થૂંકદાનીઓ મૂકાવવામાં આવી. જાહેરમાં થૂંકવું એ અનૈતિક પણ ગણવામાં આવ્યું. વળી તેને ક્રાઇમ અગેઇન્સ્ટ પબ્લિક હેલ્થ ગણીને કાયદા ઘડવામાં આવ્યા. ફ્રાન્સે 1886માં અને ઇટાલીએ 1901માં કાયદો ઘડ્યો. નારીવાદી ચળવળ પચાસના દાયકામાં જોડાઈ. ઇંગ્લેન્ડમાં કાનૂની માર્ગો કરતાં લોકોને સમજ આપવા પર વધુ ભાર મૂકવામાં આવ્યો.
આપણે ત્યાં પાન ખાવું એ ઇતિહાસના જુદા જુદા તબક્કે સંસ્કૃિતનો હિસ્સો રહ્યો છે. પણ તેની સાથે આપણે જાહેર સ્વચ્છતાની સંસ્કૃિતનો ભાગ્યે જ કોઈ ખ્યાલ આપણે ત્યાં જાગ્યો છે. એટલે આપણે ‘પાન ખાય સૈયાં હમારો’ અને ‘ખઈકે પાન બનારસવાલા’ એવું બધું ગાયા કર્યું, પણ પેલું ‘સ્પિટ ઇઝ પૉઇઝન’ જેવું આપણને કંઈ સૂઝ્યું જ નહીં. આપણને એવું પણ ન થયું કે સદીઓથી આપણા અસ્તિત્વ માટે આપણે ધરતી માતાને ખેડીને, તેને ખોદીને તો તેની પર ત્રાસ ગુજારીએ જ છીએ. ખરેખર તો આપણે તેને દરેક પગલે ‘પાદસ્પર્શ ક્ષમસ્વ મે’ એવું કહેવાનું છે. એ તો બાજુ પર રહ્યું. આપણે તેની પર થૂક્યા જ કરીએ છીએ.
++++++
08 જૂન 2017
e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com
‘ક્ષિતિજ’ નામે લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 09 જૂન 2017
