આઝાદી આંદોલન દરમિયાન મહાત્મા ગાંધી જેટલી જ જો કોઈને લોકપ્રિયતા મળી હોય તો તે ભગતસિંહને મળી હતી. દેશને આઝાદી અપાવવાના ઉદ્દેશમાં સામ્યતા છતાં વૈચારિક રીતે ગાંધીજી અને ભગતસિંહ બે અંતિમ ધ્રુવ સમાન હતા. ગાંધીજી અહિંસક માર્ગે આંદોલન ચલાવતા હતા અને ભગતસિંહ હિંસક આંદોલન સાથે સંકળાયેલા હતા. આ તેમની વચ્ચેનો જાણીતો, છતાં ઉપરછલ્લો વૈચારિક ભેદ છે, પણ આ બે મહાન વિભૂતિ વચ્ચે મુખ્ય ભેદ એ હતો કે ભગતસિંહ મૂળભૂત રીતે સામ્યવાદી વિચારધારાથી આકર્ષાયેલા હતા, જ્યારે ગાંધીજીને સામ્યવાદના ઉદ્દેશો ગમતા, પરંતુ હિંસક ક્રાંતિની વાત સાથે તેઓ સહમત થઈ શકતા નહોતા. આ ઉપરાંત ગાંધીજી અને ભગતસિંહ વચ્ચેનું સૌથી મોટું અંતર એ હતું કે ગાંધીજી ઈશ્વરની અબાધિત સત્તામાં માનતા હતા, જ્યારે ભગતસિંહ ઈશ્વરના અસ્તિત્વનો જ ઇનકાર કરતા હતા. ગાંધીજી ધાર્મિક વૃત્તિના હતા, જ્યારે ભગતસિંહ પૂરેપૂરા નાસ્તિક હતા!

ભગતસિંહને રોલમોડલ માનનારા યુવાનો ભાગ્યે જ તેમના નાસ્તિકપણાથી પરિચિત હોય છે, કારણ કે તેમના ઈશ્વર અને ધર્મ પ્રત્યેના અણગમાની ચર્ચા મોટા ભાગે ટાળવામાં આવે છે. આવતી કાલે ૨૩મી માર્ચના રોજ ભગતસિંહ, સુખદેવ અને રાજગુરુની ફાંસીને ૮૪ વર્ષ પૂરાં થશે. આ નિમિત્તે ભગતસિંહના વ્યક્તિત્વના આ અવગણાયેલા પાસા અંગે જાણીએ.

જેલવાસના દિવસોમાં જ ભગતસિંહે એક દીર્ઘ અને આત્મકથનાત્મક લેખ લખેલો, 'હું નાસ્તિક કેમ છું?', જે તેમની શહાદત પછી જૂન-૧૯૩૧માં લાલા લજપરાયે શરૂ કરેલા 'ધ પીપલ' નામના સાપ્તાહિકમાં પ્રસિદ્ધ કરાયો હતો. ભગતસિંહને કેટલાક મિત્રો ટોણાં મારતા હતા કે તને પ્રસિદ્ધિ મળી ગઈ છે એટલે તું તોરમાં આવીને ઈશ્વરની અવગણના કરે છે. જો કે, આ લેખમાં ભગતસિંહે લખ્યું છે, "હું સાવ બિનપ્રસિદ્ધ હતો ત્યારે ય નાસ્તિક જ હતો … વર્ષ ૧૯૨૬ના અંત સુધીમાં મને વિશ્વાસ પડી ચૂક્યો હતો કે કોઈ સર્વશક્તિમાન, સર્વોપરી તત્ત્વ કે જેણે બ્રહ્માંડની રચના કરી, નિર્દેશન કર્યું, નિયમન કરી રહ્યો છે, તે માન્યતા આધારહીન છે."

ભગતસિંહે ઈશ્વર અને બ્રહ્માંડના સર્જન બાબતે શંકાઓ વ્યક્ત કરીને આસ્તિકોને સણસણતા સવાલો પૂછતાં લખ્યું છે, "જો તમે એવું માનતા હો કે સર્વશક્તિમાન, સર્વજ્ઞા, સર્વોચ્ચ ઈશ્વરે પૃથ્વી કે બ્રહ્માંડનું સર્જન કર્યું તો મહેરબાની કરીને સૌથી પહેલાં એ જણાવો કે ઈશ્વરે આવી દુનિયાનું સર્જન જ કેમ કર્યું, જે પીડા-વ્યથા અને તીવ્ર ગરીબીથી ભરેલી છે, જ્યાં એક પણ વ્યક્તિ શાંતિથી એક પળ જીવી શકતી નથી." આગળ લખ્યું છે, "હું પૂછું છું કે શા માટે તમારો સર્વશક્તિમાન ઈશ્વર કોઈ વ્યક્તિને પાપ કે ગુનો કરતી હોય તે પહેલાં તેને રોકી શકતા નથી? ઈશ્વર માટે તો તે બાળરમત હશે ને. શા માટે તેણે યુદ્ધખોરોનો સફાયો ન કર્યો? શા માટે તેણે તેમના મગજમાંથી યુદ્ધનો ઉન્માદ જ ભૂંસી ન કાઢયો? … હું પૂછું છું કે શા માટે તે મૂડીવાદી વર્ગોના હૃદયમાં પરગજુ માનવતાવાદ ઉમેરતો નથી કે જેથી ઉત્પાદન પ્રણાલીના ખાનગી અંકુશો તે છોડી દે અને મજૂરી કરતી સમગ્ર માનવજાતને નાણાંની બેડીઓમાંથી મુક્તિ મળે?"

ધાર્મિક પ્રચારકો અને સત્તાધારીઓ વચ્ચેની ગંદી સાંઠગાંઠને ખુલ્લી પાડતાં ભગતસિંહ લખે છે, "આ બધા સિદ્ધાંતો અને શાસ્ત્રો એ વિશેષાધિકાર ભોગવતા વર્ગોની ઉપજ છે. તે લોકો આવા સિદ્ધાંતો-શાસ્ત્રોના ઓથે પોતાની સત્તાને વાજબી ગણાવે છે, સંપત્તિ એકઠી કરે કે પચાવી પાડે છે …"

ભગતસિંહનો આ આખો લેખ શોધીને વાંચવા જેવો છે. ભગતસિંહની જેમ નાસ્તિક બનવું કે નહીં, તે દરેકે પોતાની રીતે નક્કી કરવાનું હોય, પણ આજકાલ લેભાગુઓ જે રીતે મેસેન્જર ઓફ ગોડ બનવા વલખાં મારી રહ્યા છે તેવા સમયમાં વાસ્તવવાદી બનીને વિચાર્યા કે પછી પ્રશ્નો પૂછયા વિના નહીં ચાલે.

સૌજન્ય :  ‘સમય સંકેત’ નામક  લેખકની કટાર, “સંદેશ”, 22 માર્ચ 2015

e.mail : divyeshvyas.amd@gmail.com

આઠ મહિના પહેલાં શિવાનીના બાપુજીની બીમારીનું નિદાન થયું હતું કે એમને પ્રોસ્ટેટ કેન્સર છે. આમ પણ, અત્યાર સુધી આખા પરિવારમાં કેન્દ્રરૂપ ‘બાપુજી’ જ રહ્યા હતા ને એમાં આવી આટલી મોટી માંદગી ! ઘરના, બહારના મિત્રો કે સગાંવહાલાં સૌને મોઢે બસ, બાપુજીનું જ નામ. ‘એમની તબિયત કેમ છે ?’; ‘બધા રિપોર્ટ્સ આવી ગયા ?’; ‘ડૉક્ટર શું કહે છે ?’; ‘કિમોથેરાપી લેવી પડશે ?’ બધા જાણે આ બધી બાબતોના નિષ્ણાત હોય એ રીતે વાતો કરતા. આ સૌમાં જો કોઈ મૂંગે મોઢે પોતાનું કામ કર્યા કરતું હોય તો એ હતી એની મા.

પહેલેથી એ તો હાંસિયામાં ધકેલાયેલી જ હતી, ને હવે વળી એને પૂછવાની શી જરૂર કે એણે બે કોળિયા મોંમાં નાખ્યા કે નહીં ? બપોરના એ ઘડીક આડે પડખે થઈ કે નહીં ? રાતના એ સૂઈ શકી કે બાપુજીની સેવામાં જ રાત પૂરી થઈ ગઈ ? જો કે કોઈ આવું પૂછે એવી એને અપેક્ષા જ નહોતી.

‘કેમ, સારું રાંધી ને ખવડાવતાં જોર પડે છે ? ઘરમાં કોઈ દિવસ કોઈ ચીજનાં ઠેકાણાં જ ન હોય ! કરે છે શું તું આખો દિવસ ? આમ ફુવડ ને ફુવડ જ રહી ! આળસ અને એદીપણાનીયે કોઈ હદ હોય ને ?’

વર્ષોથી બાબુજીનાં આવાં વાક્બાણો સહન કરતી આવેલી મા એમના ડરથી થરથર ધ્રુજતી રહેતી. વળી માંદગીએ બાબુજીને વધુ ચીડિયા બનાવી દીધા હતા.

‘હવે મારે બ્રશ કરવાનું છે કે આમ સુવડાવી જ રાખવાનો છે ?’; ‘ચા–નાસ્તો કંઈ મળશે કે ભૂખ્યા જ રહેવું પડશે ?’

‘આખી રાત પગ દુ:ખે છે, પગ દુ:ખે છે બૂમો પાડી; પણ તને થયું કે લાવ, પગ દબાવી દઉં ?’

પથારીનો ત્યાગ કરે ત્યારથી મા ચાવી દીધેલા રમકડાની માફક ફેરફૂદરડી ફર્યા કરતી. બાબુજીને કે બીજા કોઈનેયે કદી વિચાર ન આવ્યો કે હવે એની પણ ઉમ્મર થઈ છે, એને પણ જરાક આરામની જરૂર હોઈ શકે. હા, શિવાનીનો જીવ મા માટે બળતો; પણ બાપુજીને પોતાનું કોઈ કામ કરવા માટે મા સિવાય બીજા કોઈની સેવા ફાવતી નહીં. એટલે ધીમે ધીમે કરતાં એણે પણ પિયર આવવાનું થોડું ઓછું કરી નાખ્યું હતું. દેખવું ય નહીં ને દાઝવું ય નહીં.

નાનો ભાઈ અને ભાભી મા–બાપુજીની સાથે જ રહેતાં એટલે એમની થોડી સેવા મળતી ખરી. બાકી મોટા ભાઈને એમનો પરિવાર મુમ્બઈ અને એમનાથી નાની બહેન શીલા અમદાવાદ. બન્ને દૂર રહ્યે રહ્યે જાણે મા–બાપની બહુ ફિકર કરતાં હોય એમ સલાહ–સૂચનો આપ્યા કરતાં.

મોટો કહેતો, ‘ડૉક્ટરને સરખું પૂછી જુઓ ને ! એ કહેતા હોય તો બાબુજીને હૉસ્પિટલમાં દાખલ કરી દો. ખરચાની ચિન્તા નહીં કરતાં. હું અહીંથી મોકલી દઈશ.’

તો વળી શીલા કહેતી, ‘શિવાની, માને કહેજે, બાબુજીની બરાબર કાળજી રાખે. બિચારા કેવા થઈ ગયા છે ! મા એમને મુકીને જરા ય આઘીપાછી ન થાય હં !’ શિવાનીને થતું : અહીં આવીને જુઓ તો ખબર પડે કે બપોરે ત્રણ વાગી જાય તો ય માને બિચારીને જમવાનું યાદ નથી આવતું. રાત–દિવસ બાપુજીને ગરમ તેલનું માલીશ કરી કરીને એના હાથમાં ફોલ્લા પડી ગયા છે. એનું ધ્યાન કોણ રાખશે ?

છેલ્લા અઠવાડિયાથી બાબુજીને નર્સિંગ હોમમાં દાખલ કર્યા હતા. શિવાનીને થયું કે હાશ, હૉસ્પિટલમાં તો નર્સ દર્દીની દેખરેખ રાખે એટલે માને થોડોક તો આરામ મળશે ! પણ નર્સ પાસે ઈન્જેક્શન અને દવા લેવાનાં, બી.પી. ચેક કરાવવાનું. એ સિવાય બધું મા જેમ ઘરે કરતી એ જ રીતે એણે હૉસ્પિટલમાં કરવાનું એવું બાબુજીનું ફરમાન હતું. ‘ઘરનું માણસ કરવાવાળું હોય તો પછી ભાડૂતી માણસોની મદદ શા માટે લેવી,’ એમ તેઓ સૌને કહેતા.

બે દિવસ પહેલાં સાંજે ચાર–સાડાચારે શિવાની મા માટે આદુ–ફૂદીનાવાળી ચા લઈને ગઈ ત્યારે એણે જોયું કે હજી તો માનું ટિફીન એમનું એમ પડેલું હતું અને એ બાબુજીના શરીરે હળવે હાથે માલીશ કરી રહી હતી. શિવાનીએ પુછ્યું, ‘આ શું મા ? હજી સુધી જમી નથી ?’

ફિક્કું હસીને માએ કહ્યું, ‘ખાવાનું, ટિફીનમાં હોય કે પેટમાં, શો ફરક પડે છે ? પણ તારા બાબુજીને મારા માલીશ કરવાથી ફરક પડે છે. જો એમને ઊંઘ પણ આવી ગઈ છે.’

બે દિવસ પછી બાબુજીને હમ્મેશને માટે ઊંઘ આવી ગઈ. મોટાભાઈ અને શીલા સમાચાર સાંભળીને દોડી આવ્યાં. શીલાએ રડી રડીને ઘર માથે લીધું તો મોટાભાઈએ માને વાંસે હાથ ફેરવીને આશ્વાસન આપ્યું. શિવાનીએ આખો વખત માની ચિન્તા સતાવી રહી હતી.

‘મા, ભાવે કે ન ભાવે પણ બે કોળિયા તો ખાઈ લે ! જરા પગમાં જોર રહે !’

‘મા, બેઠા બેઠા કમર દુ:ખી જશે. થોડીવાર લાંબો વાંસો કરી લે ને !’

પણ માએ બે હાથ જોડી ધરાર ના પાડી દીધી. સાંજ સુધી લોકોની અવર–જવર એકધારી ચાલુ જ હતી. આવનારાને પાણીનું તો પૂછવું પડે ને ! શિવાની પાણી લેવા રસોડામાં ગઈ ત્યાં પાછળ જ શીલા આવી.

‘શિવાની મા પણ કમાલ છે ! આ સમય છે સૂવાનો ? આડોશી–પાડોશી ખરખરે આવ્યા છે ને એ બેઠી બેઠી ઝોકાં ખાય છે ! મને તો એવી શરમ આવી ! એ તો સારું થયું, કોઈનું ધ્યાન નહોતું ત્યારે મેં એને ઢંઢોળીને કહ્યું કે, તારાં નસકોરાંનો અવાજ આવે છે.’

શિવાનીએ આ સાંભળતાં જ કંઈક ખુશ થઈને કહ્યું, ‘હેં ? માને ઊંઘ આવે છે ?’

એ ભાગીને ગઈ. એણે અને નાની ભાભીએ ટેકો દઈને માને ઊભી કરી. તેને બેડરૂમમાં લઈ જઈ ધીમે ધીમે માથે હાથ ફેરવી એણે માને સુવડાવી. થાક, ઉજાગરા અને રડી રડીને થાકેલી માની આંખો ઘડીભરમાં મિંચાઈ ગઈ. શીલા ધમધમાટ કરતી આવી, ‘શિવુ, મેં તને માને જગાડવાનું કહ્યું ને તેં તો એને સુવડાવી દીધી !’

શિવાનીએ રૂમનું એ.સી. ચાલુ કર્યું ને ધીમેથી શીલાને બહાર લઈ આવીને કહ્યું, ‘આઠ આઠ મહિનાથી માએ ધરાઈને બે ટંક ખાધું નથી ને રાતોની રાતો સૂતી નથી. આજે એ શાન્તિની નીંદર માણે છે ત્યારે હું પ્રભુને પ્રાર્થના કરીશ કે માને નિરાંતની ઊંઘનું વરદાન આપે. બલકે, હું તો કહીશ કે મારા ભાગની નીંદર પણ માને મળે.’

બોલતાં બોલતાં શિવાનીનો કંઠ ભરાઈ આવ્યો.

(મન્નૂ ભંડારીની હિન્દી વાર્તાને આધારે)

તા. 16 ડિસેમ્બર, 2014ના ‘ભૂમિપુત્ર’ પાક્ષીકના છેલ્લે પાનેથી, લેખિકા અને ‘ભૂમિપુત્ર’ના સૌજન્યથી –

સમ્પર્ક : બી–401, ‘દેવદર્શન’, હાલર, વલસાડ– 396 001

ઈ–મેઈલ : avs_50@yahoo.com

●

સૌજન્ય : ‘સન્ડે ઈ–મહેફીલ’ – વર્ષઃ દસમું – અંકઃ 318 – March 22, 2015

Narayan Desai, who passed away earlier this week at 90, is best known as a chronicler of Gandhi’s life. The son of Gandhi’s friend, disciple, fellow activist, stenographer and translator, Mahadev Desai, he had a close view of the Mahatma. He wrote extensively about growing up with Gandhi, as well as Gandhi, the philosopher-activist. His four-volume epic biography of Gandhi in Gujarati, My Life Is My Message, is not merely a sketch of Bapu, but also a political tract of his time. Nearly a decade after he completed it, he chose to turn into a kathakar to narrate the journey of Gandhi to a wider public, and in a popular format. Why did he decide to do Gandhi Katha?

Desai started performing Gandhi Katha in 2004, and after many discourses in Gujarat, held the 50th performance in New Delhi. During an interaction then, he told this reporter that Gandhi Katha was his response to the anti-Muslim massacres that Gujarat witnessed in 2002. At 80, he said, he could not lead a political movement. I can only talk about an alternative world, he said.

In a state riven by sectarian violence and administered by a callous government, could there have been a more political act than to repeatedly remind people that truth and non-violence were the essentials of Gandhian thought? To recall how Gandhi walked through the bloody tracks in Noakhali to end communal violence and how the divide and rule policy of the British, the two-nation theory of the Muslim League and the ideology of Hindu Rashtra culminated in the murder of the Mahatma was to put history and the importance of political memory in perspective for a people who had forgotten the essence of Gandhian praxis and the roots of communal politics.

Clearly, Gandhi Katha was the last act of an activist who had an acute sense of history and politics. The katha, which followed the model of a spiritual discourse by combining storytelling and singing, did not attempt a polemical discussion on Gandhi’s life and ideals. Instead, it turned out to be a remarkable exercise in reinventing a popular performance tradition to valourise an alternative vision of history, politics and living. It sought to conscientise listeners and prod them to organise to fight injustice. It reminded people that Gandhi was a man of action, and that he organised people and fought injustice without compromising the ideals of non-violence. He chose to debate with those who disagreed with him and when he failed to win them over, he refused to be bitter. And, most of all, he considered all religions to be true and held that Hindu-Muslim unity was central to building a better India. These were the themes that Desai elaborated in detail over hours and days, through anecdotes, personal experience and the wide material of autobiographical writings and commentaries left behind by the historical cast of his Gandhi Katha. It was as much a class in history and politics as it was an intimate view of the world and words of Gandhi and his contemporaries.

Desai, however, didn’t limit the idea of violence to physical acts of violence, like riots, bomb blasts and such. He recognised the forms of violence embedded in social, political and economic structures. The polarisation of communities along religious lines in Gujarat and elsewhere, according to him, was not merely the outcome of people following different faiths, but also a reflection of political mobilisation that fed off structural violence, manifest in the lopsided management and distribution of wealth and resources and in conspicuous consumption. The way we live has a huge effect on the society that is created. It is not only wealth but also the way wealth is displayed that adds to the structural violence, he said. Recalling Gandhi, he added that the means needed to be in line with the ends.

Desai’s political work was in the finest tradition of sarvodaya activism. He headed the Shanthi Sena, which Vinoba Bhave set up in 1957 to combat communal violence, between 1962 and 1978, and turned it into a vibrant organisation. However, he chose to be with Jayaprakash Narayan when JP launched the Total Revolution against corruption and the Emergency in 1975, and was jailed. After JP’s death, Desai set up the Institute For Total Revolution in his village, Vedchi, in Gujarat to train activists in sarvodaya. He was no “priestly” or “governmental” Gandhian, but a political and radical Gandhian who refused to be silent when faced with violence and falsehood.

Prime Minister Narendra Modi was one of the few politicians to condole Desai’s death. “Narayanbhai Desai will be remembered as a scholarly personality who brought Gandhiji closer to the masses,” Modi said in his tweet. It is important to know the Gandhi that Desai spoke about, and the apolitical and ahistorical Mahatma the Sangh Parivar is projecting, and the difference between them.

e.mail : amrith.lal@expressindia.com

courtesy : “The Indian Express”,March 21, 2015

http://indianexpress.com/article/opinion/columns/recalling-the-political-gandhi/