ચીની સામ્યવાદી પક્ષની ચાલી રહેલી કૉન્ગ્રેસમાં ચીની નેતાઓ હુંકાર કરી રહ્યા છે ત્યારે યુરોપનો વધુ એક દેશ સંકટનો સામનો કરી રહ્યો છે.

આ કૉલમમાં મેં લખ્યું હતું કે ચીનના પ્રમુખ શી જિનપિંગના સાડાત્રણ કલાક લાંબા ભાષણમાં આત્મવિશ્વાસ અને તુમાખી બન્ને પ્રગટ થતાં હતાં અને ખરું પૂછો તો તુમાખી વધુ જોવા મળતી હતી. આ જ તો ફરક છે સફળતામાં અને સંકટમાં. જ્યારે સ્થિતિ અનુકૂળ હોય ત્યારે માણસને એમ લાગવા માંડે છે કે તે આખી દુનિયાને બાથમાં લેવાની ક્ષમતા ધરાવે છે. તે આત્મવિશ્વાસપૂર્વક બહાર જુએ છે અને તેનું વલણ બહિમુર્ખી  હોય છે. ભય, અસલામતી, કુંઠિત અવસ્થા, સ્વાર્થ, દાધારંગાપણું, અસ્મિતાઓના માળાઓમાં લપાઈને સુરક્ષા શોધવી વગેરે સંકટનાં લક્ષણો છે. ભયભીત માણસ અંતમુર્ખીર બનીને પોતે જ પોતાના પગ પર કુહાડી મારે છે.

આજે સ્થિતિ એવી છે કે ચીન એક સફળ દેશ તરીકે વિસ્તરવા માટે અને આખા જગતને બાથમાં લેવા માટે અધીરું છે અને ફૂંફાડા મારે છે તો યુરોપ વીસમી સદી હારી ગયું છે. અંકટાડ (UNCTAD – યુનાઇટેડ નેશન્સ કૉન્ફરન્સ ઑન ટ્રેડ ઍન્ડ ડેવલપમેન્ટ)થી લઈને વર્લ્ડ ટ્રેડ ઑર્ગેનાઇઝેશન સુધીનો વિસ્તરવાનો અને જગતને બાથમાં લેવાનો યુગ જોતજોતામાં પૂરો થઈ ગયો છે. આજે યુરોપના દેશો એકબીજાથી તો ઠીક, પોતાના જ વાંશિક વૈવિધ્યથી ભયભીત છે.

આની વચ્ચે ભારત રાઇઝિંગ સ્ટાર તરીકે બે દાયકાથી રિંગમાં ઊભું છે અને એ ત્યાંથી આગળ વધી શકતું નથી. આત્મવિશ્વાસપૂર્વક હનુમાનકૂદકો મારવો કે પછી પોતાનું ઘર ઠીકઠાક કરવું એ બેમાંથી કોને પ્રાથમિકતા આપવી એ ભારતના શાસકો નક્કી જ કરી શકતા નથી. જગદીશ ભગવતી જેવા અર્થશાસ્ત્રીઓ હનુમાનકૂદકો મારવાની સલાહ આપે છે તો અમર્ત્ય સેન જેવા અર્થશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે પહેલાં માનવદ્રવ્યનો વિકાસ કરો. સાચો વિકાસ માનવવિકાસ છે, બાકી ભૌતિક વિકાસના ટાપુઓ રચીને કંઈ હાથમાં આવવાનું નથી. આ બે દિશાની યાત્રામાંથી કઈ દિશા પકડવી એ બે દાયકાથી ભારતના શાસકો નક્કી કરી શકતા નથી, જેનું પરિણામ આપણી સામે છે. એક વર્ગને ખુશ કરવા માટે અને દુનિયાને આંજી દેવા માટે ભારતના શાસકો બુલેટ ટ્રેન જેવા ભૌતિક વિકાસના ટાપુઓ બાંધવા માટે આતુર છે તો એ સાથે તેમને નારાજ વંચિતો રખે રામલીલા મેદાન છલકાવી દે એનો ડર પણ લાગે છે. આનાથી બચવા માટે વર્તમાન શાસકો હિન્દુત્વ, રાષ્ટ્રવાદ અને દેશભક્તિનો આશ્રય લે છે.

તો એક અંતિમે ચીન છે, બીજા અંતિમે યુરોપ છે અને વચ્ચે રાઇઝિંગ સ્ટાર તરીકે આગળ વધ્યા વિના અટકેલું અને લટકેલું ભારત છે. આને કારણે આ ત્રણેય પ્રદેશોમાં પ્રજાનો મૂડ અલગ-અલગ છે. આમાં યુરોપની પ્રજા એકબીજાથી અને એ સાથે જ પોતે જ પોતાનાઓથી ભયભીત છે. આ ભય સીમાબદ્ધ રાષ્ટ્રવાદમાં, ધાર્મિક રાષ્ટ્રવાદમાં અને વાંશિક કે પ્રાદેશિક રાષ્ટ્રવાદમાં ડોકિયાં કરે છે. આ ત્રણેય પ્રકારનો રાષ્ટ્રવાદ પરસ્પર પૂરક નથી, પરંતુ એકબીજાનો છેદ ઉડાડે છે. હકીકતમાં છેદ ઉડાડવો એ રાષ્ટ્રવાદનો સ્વભાવ છે. જેમ-જેમ સંકટ ઘેરું થતું જાય એમ અસ્મિતાઓ આક્રમક બનવા લાગે છે.

બ્રિટને યુરોપના સંઘમાંથી નીકળી જવાનો નિર્ણય લીધો છે. એ પહેલાં સ્કૉટલૅન્ડે બ્રિટનમાં રહેવું કે સ્વતંત્ર થવું એ બાબતે લોકમત લેવાયો હતો. સ્કૉટલૅન્ડની પ્રજાના એક વર્ગને એમ લાગે છે કે બ્રિટનમાં રહેવાથી તેનો વિકાસ અટકેલો છે અને શા માટે બ્રિટનનો બોજો માથે લઈને ફરવું? જરાકમાં સ્કૉટલૅન્ડ બ્રિટનથી અલગ થતાં રહી ગયું. આ બાજુ જર્મની, ફ્રાન્સ, ઇટલી એમ યુરોપના દેશોમાં જમણેરી ફાસીવાદી વિચારધારા પ્રબળ બની રહી છે. આ શ્રેણીમાં હવે સ્પેનના કૅટેલોનિયાએ સ્પેનથી અલગ થવાનો નિર્ણય લીધો છે. લૉજિક એ જ છે – શા માટે સ્પેનનો બોજો માથે લેવો? સ્પૅનિશ રાષ્ટ્રવાદ કૃતક એટલે કે પ્રયત્નપૂર્વક વિકસાવેલો છે, જ્યારે કૅટેલોનિયન રાષ્ટ્રવાદ સો ટચના સોના જેવો અસલી છે. હકીકત એ છે કે સ્પેનના જેટલા પ્રદેશો છે એમાં કૅટેલોનિયા સૌથી શ્રીમંત પ્રદેશ છે. બાર્સિલોના શહેરનું નામ તો તમે સાંભળ્યું જ હશે. બાર્સિલોના ફૂટબૉલ માટે જાણીતું છે એટલું જ એની સમૃદ્ધિ માટે જાણીતું છે. મૅડ્રિડ સ્પેનની રાજધાનીનું શહેર છે, પરંતુ જગતની પ્રજા માટે કૅટેલોનિયાની રાજધાનીનું શહેર બાર્સિલોના વધારે જાણીતું છે.

૧૯૭૫માં સ્પેનના સરમુખત્યાર જનરલ ફ્રાન્સિસ્કો ફ્રૅન્કોનું અવસાન થયું એ પછી સ્પેન લોકતાંત્રિક બન્યું હતું. ૧૯૭૮માં અસ્તિત્વમાં આવેલા નવા બંધારણમાં કૅટેલોનિયાને સ્વાયત્તતા આપવામાં આવી હતી. સ્વાયત્તતા એટલે સંપૂર્ણ સ્વાયત્તતા, એક સ્વતંત્ર દેશ જેટલી સ્વાયત્તતા. આનું કારણ એ હતું કે કૅટેલોનિયા સ્પેનનો સમૃદ્ધ પ્રદેશ છે, એની પોતીકી અસ્મિતા છે, સમૃદ્ધ સાંસ્કૃિતક વારસો ધરાવે છે અને કૅટેલોનિયનો સ્પેનનું રાજકીય નેતૃત્વ કરતા આવ્યા છે. એક મોટા ભાઈ જેવો કૅટેલોનિયનોનો વર્તાવ હતો. આગળ કહ્યું એમ જ્યાં સુધી ભવિષ્ય ઊજળું દેખાતું હોય ત્યાં સુધી કોઈને ખાનાર મોઢાં ભારે પડતાં નથી, પરંતુ જ્યારે ભવિષ્ય અનિશ્ચિત દેખાવા લાગે ત્યારે મોઢાં મોંઘાં પડવા લાગે છે. જ્યારે આપણે સૌથી વધુ સમૃદ્ધ છીએ ત્યારે શા માટે કહેવાતા સ્પૅન્યર્ડ(સ્પૅનિશ અસ્મિતા)નો બોજો ઉઠાવવો? સ્પૅન્યર્ડ કરતાં કૅટેલોનિયન અસ્મિતા વધારે પ્રબળ છે અને વધારે સ્વાભાવિક (ઑર્ગેનિક) છે.

સ્પેનનો મોટો ભાઈ હવે સ્વાર્થી બની ગયો છે. સ્વાર્થ અસ્મિતાઓનાં મહોરાંઓ ધારણ કરીને આવે છે એ આ કૉલમના બ્રૅન્ડેડ દેશપ્રેમીઓએ સમજી લેવાની જરૂર છે. દેશપ્રેમી તો હું પણ છું, પણ કોઈનો છેદ ઉડાડવો પડે એવો બ્રૅન્ડેડ નથી. કૅટેલોનિયન અસ્મિતા સ્પૅન્યર્ડનો છેદ ઉડાડવા માગે છે, કારણ કે મૂળમાં અનિશ્ચિતતા છે અને અસલામતીજન્ય સ્વાર્થ છે. અસ્મિતા તો મહોરું માત્ર છે. પહેલાં કૅટેલોનિયાની સંસદે સ્પેનથી અલગ થવાનો ઠરાવ કર્યો હતો અને લોકમત લેવાની જાહેરાત કરી હતી. એ પછી પહેલી ઑક્ટોબરે કૅટેલોનિયામાં લોકમત લેવાયો હતો જેમાં માત્ર ૪૩ ટકા નાગરિકોએ ભાગ લીધો હતો, પરંતુ જેમણે ભાગ લીધો હતો એમાંથી ૯૩ ટકા લોકોએ સ્પેનથી અલગ થઈ જવાની તરફેણમાં મત આપ્યો હતો.

લોકમતનું પરિણામ એટલું વિચિત્ર છે કે કૅટેલોનિયાના શાસકો સ્પેનથી અલગ થવાનો આખરી હથોડો મારતાં ડરે છે અને સ્પેનના શાસકો અલગતાવાદીઓ સામે ચાબુક ઉઠાવતાં ડરે છે. માત્ર ૪૩ ટકા કૅટેલોનિયનોએ મત આપ્યો એ જોઈને કૅટેલોનિયાના શાસકો ડરેલા છે અને જેમણે મત આપ્યો એમાંથી ૯૩ ટકાએ અલગ થવા માટે મત આપ્યો છે એ જોઈને મૅડ્રિડના શાસકો ડરેલા છે.

જગત અત્યારે સંકટમાંથી પસાર થઈ રહ્યું છે અને શાસકો સંકટનું અસ્મિતાકરણ કરીને એનો લાભ લઈ રહ્યા છે. આ ટૂંકા રસ્તાઓ છે, આખરી ઉકેલ નથી; પણ શાસકોનો સત્તાનો સ્વાર્થ હોય છે.

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’ નામક લેખકની કોલમ, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 26 અૉક્ટોબર 2017

There is yet another reason why I write this memoirs.  The story I write here is that of an immigrant who migrated from India empty handed when he was twenty-five and lived better part of life in the U. S., the country of his dreams where his dreams came true. Yet, millions of immigrants stream into the country.  After all, the country is made of immigrants and their descendents.  So what is so special about my story as an immigrant?  More than a story, this memoirs is my tribute to America.

In this winter of American discontent of 2016, when a presidential candidate rode into the White House based upon his anti-immigrant rhetoric, it is rather quaint thing to say this is still the Promised Land for immigrants like me. In singing America’s glory, I am not ignoring what is bad and ugly here–crime, drugs, social promiscuity, the homelessness, racial discrimination, and its special interest driven toxic politics. And, yes I too feel the sting of discrimination–crank calls from crazies asking me to go back home. But where would I go? This is home now!

As I write this in June of 2017, what was just an occasional crank call for me, “go back to your country,” has turned into two shootings of Indians, one fatal by apparent strangers. All of sudden a climate of fear has spread across immigrant communities, particularly among South Asians who have made this country their home.  There was a recent report that catalogued  “incidents of hate violence and xenophobic political rhetoric aimed at South Asian, Muslim, Sikh, Hindu, Middle Eastern, and Arab communities” from late December 2015 through Nov. 15, 2016, one week after the presidential election.¹ That represented a 34 percent increase in incidents in less than a third of the period since 2014. As the young widow of a computer engineer who was gunned down in a Kansas bar said on her Facebook page: “Do we belong here? Is this the same country we dreamed of and is it still secure to raise our families and children here?”²

There are larger issues that also bother me about contemporary America.  Above all, the disintegration of American family. Family is a stabilizing force in any society.  The gradual disintegration of American family over last half century has been relentless and profoundly worrying. This has a lot do with extreme emphasis on individual liberty, lax social mores, sexual promiscuity, and casual attitude towards marital obligations, particularly children. What Senator Moynihan prophetically warned about black families in 1965 might now be applied to all American families, including, white.³ He reported that out of wedlock births among black were about 24 percent, today that rate is around seventy percent.  “In 2015, nearly a third of all children (31 percent) were being raised by single parents or no parent at all, up from 15 percent in 1970. Over the same period, births to single mothers jumped from 11 percent of all births to 40 percent.”⁴ The recent book Hillbilly Elegy narrates this issue with great alarm.⁵ Despite all the issue with traditional families such as the one in which I was raised in India, a child is assured of family stability which is critical for early childhood development. Immigrants like me bring with us that social capital of family stability that has saved us so far from the ravages resulting from volatility of contemporary American family. Extraordinary success of the second and third generation Indian Americans might be attributed to this family stability.

This emphasis on family as a basis of good society is at variance from what the British anthropologist Edmund Leach argued in his Reith Lectures. He concluded that, "Far from being the basis of the good society, the family, with its narrow privacy and tawdry secrets, is the source of all our discontents."⁶  I have lived for many years in an Indian extended family and would not prefer to live there again. Yet, the kind of assurance a stable family gives to a growing child should not be underestimated. In a traditional Indian family, when a child comes home from school in the evening, he or she never has to face the problem of a missing parent because parents divorced.

I must admit that I am also disillusioned by the special interest driven descent of American politics into a quagmire that has immobilized not only Washington but also state governments. I had always credited American people with pragmatism, but of late, I have doubts. I hope this is temporary and that America will get back its mojo again.  Further, as historian Arthur Schlesinger, Jr. once pointed out America gets into a kind of collective lunacy every thirty years or so and gets into an unnecessary war–Korea, Vietnam, Iraq.  It is almost an American affliction, but because the destructiveness of American power, its consequences are catastrophic for a people that are at the receiving end of the lunacy. If my first book of poems, America, America, was a celebration of my adopted country, the latest book of poems, Pennsylvania Avenue was a scathing indictment.⁷

Yet, despite all its ills, I do not see America as a tragic country, as it is fashionable to say among some select intellectual circles.⁸  On the country, I see it as a triumphant nation that has provided an unprecedentedly high standard of living and freedom of expression to the majority of its heterogenous people.  No other country has done it on such vast American scale.  It has made good life possible even for the common man.  It gives him a chance to make something of his life by liberating him from the crushing burden of poverty plaguing most of the world. Any country that can do it within mere two hundred years of its formation should not be called tragic.

I still say that if you know what you want do with your life then America is still the place to come. Here in America you get your chance to make your mark in life.  Here at last, what matters is what you know and what you can do.  Its generous people still open their hearts and doors for immigrants like me and let them pursue their dreams and remake their lives.  As long as that spirit is alive and well, America will remain great, Trump or No Trump! No demagogue can detract America from its manifest destiny and no terrorist can make it lose its bearing.  For an immigrant like me it is baffling to hear some of its opportunistic politicians bad mouthing America. 

Most Americans take their country for granted.  I don’t.  I know better.  I am from the old world, where they still see America as the Promised Land, and keep their eyes on that prize of the Promised Land.  When I hear people denigrating America, I am reminded of a poem by Ray Bradbury: ⁹

America

We are the dream that other people dream.
The land where other people land
When late at night, they think on flight
And, flying, here arrive where we fools dumbly thrive ourselves.
Refuse to see we be what all the world would like to be.
How dumb! Newcomers cry, you are mad! They shout,
We’d sell our souls if we could be you
How come you cannot see the way we see you?
You be the hoped-for thing a hopeless world would be
You are the dream that other people dream.

I am a citizen now, and I celebrate July 4, but the day of my biggest celebration each year is October 10–on that day of October 1965, I landed in America.  That is my Independence Day!

On Being Uprooted

I still have to face the fundamental issue of migration–of being uprooted–that all immigrants face. Famed novelist Salman Rushdie referring to his migration to United Kingdom writes, “migration tore up all the roots of the self.  The rooted self flourished in a place it knew well, among the people who knew it well, following customs and traditions with which it and its community were familiar and speaking its own language among others who did the same.”¹⁰ Migrating to England Rushdie felt the loss of three of his four roots: place, community, culture. The fourth one–the language, English, was still with him there. The fundamental difference between Rushdie and migrants like me is the social and economic conditions in which we were raised and lived before we migrated.  He came from an affluent family living in an exclusive area, and went to a private school. He was blessed with all the privileges and prerogatives that go with being rich in India. Had he lived through all the harrowing times that I had gone through in Mumbai, he would not be much talking about “my beloved Bombay.” He hated to leave the city which I had hated passionately and wanted to leave desperately.  Poverty trumps most of our personal likes and dislikes.

The perennial issue for an immigrant is: where do I belong? This is an intensely personal issue. Given all the slights, hurts, humiliations and hopelessness that I had endured in Mumbai, I knew I did not belong there.  When my lucky break came, I took the first available opportunity to jump the ship.  After living in the U. S. for more than fifty years, I know where I belong and that is not India.  Every time I go back to Mumbai and other places in India, I would be at a loss there now.  After every visit when I return to the U. S., I feel I have come home.  That is not just because I am now used to my American amenities, but because America has given me my human dignity.  In Mumbai, I felt worthless while in America I am valued for who I am and I feel good about myself that was never the case in India.

There is another reason why millions of poor people like me want to come to America. Rushdie like many who migrated to England, found that the country’s establishment was “not letting them in.”¹¹ That is not how I found the U. S. Given the record of amazing success of even the first generation Indian immigrants, among others, American society at large and the establishment in particular have been open to immigrants, particularly those who are educated and skilled.  Just imagine several major American corporations, universities and their business schools are now headed by first generation Indian Americans. Citing my own example I could say that only in America, a first generation Asian Indian with accent could become Chief Financial Officer of the nation’s capital with extraordinary power and responsibilities. But even those immigrants who are not educated and skilled in professions have found a way to achieve their American dream as long as they were willing to work hard. For example, the less educated but entrepreneurial Indians have been remarkably successful in running small businesses as convenience stores, donut shops, laundries, motels, gas stations, grocery stores, etc.  Simply put, if you are willing to work, work is there!

In my long life spanning two countries and nearly eight decades I have made many mistakes but coming to America is not one of them. Indeed, that was the best thing that has happened to me. And I was glad to give up all the things that Rushdie was loathe to give up–place, community, culture. I even lost the fourth one–the language. Yet, I am happy that I came to America that gave me the opportunity to be who I am today.

My Indian story as well early experiences in America narrated here appear so dated now. I am writing about the events and things that have happened some sixty or more years ago. Though some events are still vivid in my mind, most are buried under the layers of hazy memories. As we remember past to write about it, there is a some invention as well. Some sort of palimpsest is inevitable.  But then this is not history, it is memoir. Of course, any thing we remember of a distant past is colored by our subjectivity. However, there is no other way to remember the past. “Such subjectivity is built into the very nature of memory, and follows from its basis and mechanisms in the human brain. The wonder is that aberrations of a gross sort are relatively rare, and that, for the most part, our memories are relatively solid and reliable.”¹²

References :

1. See Amy Wang, “A man assumed a store’s Indian owners were Muslim. So he tried to burn it down, police say.” The Washington Post, March 12, 2017.  Also see, Power, Pain, Potential–South Asian Americans at the Forefront of Growth and Hate in 2016 Election Cycle, SAALT, 2017

2. See Editorial, The Washington Post, March 8, 2017

3. Daniel P. Moynihan, The Negro Family: The Case for National Action, Washington, D.C., Office of Policy Planning and Research, U.S. Department of Labor, 1965.

4. Robert Samuelson, “Trump is not destiny. Here’s what it is.” The Washington Post,” June 12, 2017, p. A17. Samuelson summarises the finding of Report of Joint Economic Committee, The State of Associational Life in America, SCP Report 1-17

5. J. D. Vance, Hillbilly Elegy (New York: Harper Press), 2016

6. Edmund Leach, A Runaway World? (New York, Oxford University Press, 1968), p.44

7.  Natwar Gandhi, America, America (2006) and Pennsylvania Avenue (2011), Mumbai: Image Publications.

8.  Natwar Gandhi, “Still the Promised Land,” The Washington Post, June 13. 1989, op-ed

9.  Ray Bradbury, America: An Ode to Immigrants, The Wall Street Journal, May 17, 2006.

10.  Salman Rushdie, Joseph Anton, New York: Random House, 2012, p. 53.

11.  Rushdie, ibid, p, 69.

12. Oliver Sacks, “Speak Memory, The New York Review, February 21, 2013.

e.mail : natgandhi@yahoo.com

ક્રોસરોડ : વર્ષા અડાલજા : ISBN 978 935 122 3948 : પ્રકાશક – આર.આર. શેઠની કમ્પની, મુંબઈ :  પ્રથમ આવૃત્તિ – જાન્યુઆરી 2016 : કિંમત – રૂ. 450/-

ગુણવંતરાય આચાર્યની બેઉ દીકરીઓ હાલમાં ગુજરાતી નવલકથાની લોકપ્રિય લેખિકાઓ ગણાય છે. આધુનિકતાએ સ્ત્રીના પ્રશ્નો સંદર્ભે દાખવેલો અંધાપો ‘બત્રીસપૂતળીની વેદના’ (૧૯૮૨) દ્વારા ઇલા આરબ મહેતાએ દૂર કરેલો. એ આપણા નવલકથાના ઇતિહાસની સીમાસ્તંભરૂપ કૃતિ હતી. જેની વિવેચકોએ ઝાઝી નોંધ નથી લીધી. લોકપ્રિયતાની સાથોસાથ ઉચ્ચ મૂલ્યબોધ સાચવવો એ અઘરો હોય છે. ઈલા આરબ મહેતા અને વર્ષા અડાલજાએ એ કામ કર્યું છે. ગુજરાતી નવલકથા સંદર્ભે હાલમાં કોઈ મહત્ત્વાકાંક્ષી અને ગંભીર પ્રયત્ન નજરે ચઢતો નથી ત્યારે યથાશક્તિ ગંભીર પ્રયત્ન કરી પ્રગતિશીલ મૂલ્યબોધવાળી વાચનક્ષમ નવલકથા ‘ક્રોસરોડ’ એમણે આપી છે.

પાંચસો સાઈઠ પાનાંની આ નવલકથાનાં અનેક દ્રશ્યો વાચકને હચમચાવી મૂકે તેવાં છે. ‘ક્રોસરોડ’ નવલકથા અડધી સદી(૧૯૨૦-૭૦)નો સમય આલેખે છે. આ સમયગાળો -સાંસ્થાનિક ભારતની આઝાદીની લડાઈનો અને નવા ભારતની મથામણોનો ગાળો છે. નવજાત શિશુની હાલત બગડે ત્યારે કાચની પેટીમાં રાખવામાં આવે એવી હાલત આપણી આઝાદી પછી હતી એ પણ અહીં દર્શાવાયું છે. આવા કાળખંડની સામગ્રીનું આકલન કરવાની ક્ષમતા અને સીમાઓ તેમ જ એ સામગ્રીનું કળામાં રૂપાંતર કરવાની ક્ષમતા અને સીમાઓનું દર્શન આ નવલકથા કરાવે છે.

કાળખંડનું આકલન કરવા માટે, યુગચેતનાને ઝીલવા માટે લેખિકાએ કાઠિયાવાડના લખતરના પરિવેશના બે-ત્રણ પરિવારને કેન્દ્રમાં રાખ્યાં છે. તારાશંકર બંદોપાધ્યાયે ‘ગણદેવતા’માં આવો જ પ્રયત્ન કરેલો છે. ત્યાં સંપન્ન-વિપન્ન સવર્ણોથી માંડી દલિત કુટુંબ સુધી ત્રિજ્યા વિસ્તરે છે. અહીં રાધા-લખમણના ઉલ્લેખો છે પણ એ વિકસાવાતા નથી. ‘ગણદેવતા’માં યુગચેતનાની સાથોસાથ માનવસંબંધોની સંકુલતા છે તેનો પણ અહીં અભાવ છે.

અહીં અકસ્માતે ત્રણ દીકરી અને એક દીકરો ધરાવતી સ્ત્રી જયાબા વિધવા થાય ત્યાંથી કથા શરૂ થાય છે. કુટુંબને ઉગારવા મથતો એનો સત્તર વર્ષનો જુવાન દીકરો વિષ્ણુ ગામમાં પ્રતાપસિંહ બાપુના ટાપાટૈણા કરીને રોડવે છે. તે આકળવિકળ છે. એનો મિત્ર રામચંદ્ર કલકત્તા નોકરી કરે છે ત્યાં એને જવું છે. ગામથી તંગ આવી ગયો છે. બાપના મૃત્યુ પછી એની સગાઈ તૂટી ગઈ છે. પડોશી વાસંતી સાથેની એની મહોબ્બત દબાયેલા ડૂસકાં જેવી છે. રામચંદ્રની સાથે કલકત્તા ભાગી જઈને ‘યુગાંતર’ પ્રેસમાં નોકરી કરે છે. વિષ્ણુના કલકત્તાગમનથી કૃતિનું પરિમાણ વિસ્તરે છે. રામચંદ્ર અને મહમ્મદની સાથે નગરમાં રહેતા વિષ્ણુના કેટલાક રૂઢિચુસ્ત ખ્યાલો તૂટે છે. એ જાણે છે કે રામચંદ્ર અને મહમ્મદની આ ‘નોકરી’ તો એક બહાનું છે હકીક્તે બેઉ સશસ્ત્ર ક્રાંતિકારી મંડળના સભ્યો છે. એમની પ્રેરણાથી એ પણ એવા કામોમાં જોડાય છે. સરકારી ખજાનો લૂંટે છે. બોંબવિસ્ફોટ થતાં મહમ્મદનું મૃત્યુ થઈ જાય છે. રામચંદ્ર પકડાઈ જાય છે અને વિષ્ણુ પુનઃ કાઠિયાવાડ ખિસ્સામાં ક્રાંતિના પ્રતીક સમી પિસ્તોલ સાથે પાછો ફરે છે. પાછો ફરતો વિષ્ણુ ત્રીજા વર્ગમાં મુસાફરી કરતાં ગાંધી, ગાંધીજનોને જોઈને રાજી થાય છે. ગામની નાની મુલાકાત પછી ગાંધીજીની દાંડીયાત્રામાં જોડાય છે. પોલીસના મારથી ઘવાયેલો વિષ્ણુ સરકારી દવા પણ લેતો નથી. જેલમાંથી મુક્ત થઈને પાછા ફરતા એનું મૃત્યુ થાય છે. ગોરબાપાના મોત પછી જયાબા પર ઘરનો બોજો આવી ગયેલો આધારસ્તંભ લાગતો વિષ્ણુ પણ મૃત્યુ પામતા સમજણી કુમુદ પર જવાબદારી આવી પડે છે.

એક પછી એક પુરુષપાત્રોની વિદાય લેખિકાની રણનીતિનો જ ભાગ છે. ગામમાં મોભાદાર ગણાતા ભવાનીશંકર શેઠના દીકરા સાથે કુમુદનું લગ્ન થયેલું પણ પૈસાનો અહમ્ હોઈ કોઈનું માન ન જાળવતા એ પરિવાર સાથે બહેનનો વિવાહ વિષ્ણુને પીડેલો. એ રકઝકમાં જ એ કલકત્તા ભાગી છૂટેલો. આફ્રિકા ગયેલો ગોવિંદ અકસ્માતમાં ખોઈ જતાં એને મરેલો માનીને કુમુદ વિધવા જીવન જીવી રહી છે ત્યારે વિષ્ણુ ગામ આવેલો. વિષ્ણુના પત્રકારમિત્ર, કર્મશીલ પરાશર સાથે એ પુનઃલગ્ન કરે છે. જેથી ગામમાં વિવાદ થાય છે. ગોવિંદ જીવતો મળે છે તેથી કથામાં તાણ ઊભી થાય છે પણ ઉકેલાય છે. ગોવિંદનું ય મૃત્યુ થાય છે! કુમુદ પરાશરને પરણે છે. પરાશર સાથેનું કુમુદ મધુર દામ્પત્ય છે. પતિ જેવાં જ કામો એ પણ કરે છે. સખ્યના પાયા પરના દામ્પત્યના કારણે એમને ઋષિ – ચારુબાલા બે સંતોનોય પ્રાપ્ત થાય છે. પરંતુ હવે ‘મશાલ’થી કામ ચાલે તેમ નથી. ઐતિહાસિક જાસુસી નવલકથાઓ ય પરાશરને લખવી પડે છે. ત્યાર બાદ એક મિત્રની મદદથી મુંબઈ ફિલ્મની પટકથાઓ લખવા પણ જાય છે. કુમુદ-પરાશર-ઋષિ અને ચારુબાલા મુંબઈના ગિરગામના માળામાં ગોઠવાતા પંખીઓ બને છે. અહીં પણ કુમુદ સ્ત્રીસંસ્થામાં કામ કરે છે.

આઝાદી પછીની આ કથામાં ઘણા વળાંકો છે. એક કોમવાદી તોફાનમાં પરાશરનું મૃત્યુ થાય છે. કુમુદનો પુત્ર ઋષિ અને પુત્રવધૂ નર્યા સ્વકેન્દ્રી નીવડે છે. એ દ્વારા બે પેઢીનું અંતર જોવા મળે છે. પરંતુ જ્યારે ઋષિની પુત્રી પલ્લવી દાદી સાથે જોડાય છે ત્યારે એ લેખિકાના એક સ્વપ્ન જેવું લાગે છે. કુમુદ દાદી બને છે અને કોલેજમાં ગયેલી પલ્લવી દાદા-દાદીને, સ્વાતંત્ર્યને, ઉષા માસીને સાચા પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોઈ શકે છે. એ રીતે કથા સુખાંત છે. કુમુદને સેવાસંસ્થામાંથી પણ હટાવવાતા પેંતરા થાય છે. પીડિત સ્ત્રીઓની પડખે ઊભા રહેવું હવે પંચાત ગણાવા માંડે અને સ્ત્રીસંસ્થા મોજ્શોખનું પ્લેટફોર્મ બની જાય એ કુમુદને મંજૂર નથી પણ મક્કમ કુમુદની જીત થાય છે. સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામના દિવસોથી સ્વાતંત્ર્યોત્તર ભારત કેટલું જૂદું પડી ગયું તે જોવા મળે છે. ખોવાઈ ગયેલું રેશન કાર્ડ મેળવવા કુમુદે લાંચ આપવી પડે છે.

ઈ.સ. ૨૦૦૩માં પ્રગટ થયેલી ‘અસ્વપ્ન સુખીજીવન’(જયંત ગાડીત) નવલકથામાં નાયિકા રેવા ગાંધીજીએ ભારતમાં આફ્રિકાથી આવી પગ મૂક્યો ત્યારે જન્મેલી. આ રેવાની દીકરી, વહુ, સાસુ, દાદીમા લગીની યાત્રા ચાલે છે. એ નવલકથામાં સ્ત્રીઓનું જે અકુંઠિત વિશ્વ છે એવું આ નવલકથામાં નથી. આ નવલકથાની માફક ઇતિહસમાં નહીં નોંધાયેલા શહીદો જેવી સ્ત્રીઓ કુમુદની માફક રેવા ત્યાં હતી. આ નવલકથાની પણ સહુથી મોટી વિશેષતા એ છે કે સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં અવગણાયેલી સ્ત્રીઓનું વિશ્વ અહીં કેન્દ્રમાં આવે છે. તેથી ઇતિહાસને તળિયેથી તપાસવામાં આવ્યો છે. (History from the below) ‘સ્વરાજ્ય મારો જન્મસિદ્ધ હક છે.’ એવી ટિળકવાણી ઉચ્ચારતા ભારતીયોએ સ્ત્રીઓની ગુલામીનો ઝાઝો વિચાર કર્યો ન હતો. તેથી આ કાળખંડમાં પિસાતી મહિલાઓ અહીં કેન્દ્રમાં છે. સામંતી સમાજમાં રિબાતી સ્ત્રીઓની એક પછી એક આવતી છબીઓ ‘યત્ર નાર્યસ્તુ પૂજયન્તે …’વાળી સંસ્કૃિતના લીરેલીરા ઉડાવે છે. ઉચ્ચ ગણાતી જ્ઞાતિઓમાં સ્ત્રીઓની જે અવદશા હતી એને બરાબર ચીંધે છે.

વિધવા જયાબાને કંતાનની સપાટુ પહેરવી પડે, દરબારગઢની સ્ત્રીઓ જો પુત્રીનો જન્મ આપે તો દીકરીને દૂધ પીતી કરવામાં આવતી. લત્તાબા-હર્ષદબા જે રીતે મોટી ઉમર સુધી અવિવાહિતા છે તેમને તો દીકરીને દૂધ પીતી કરી તરત મારી નાખવી યોગ્ય લાગે છે. આખી જિંદગીની રિબામણીની સરખામણીમાં આ પીડા ઓછી લાગે છે. ‘એકવાર ભગવાન ગરભની કોથળી પુરુષને દઈ દૈ તો જુવો કેવાં સીધા થઈ જાય’ (પૃ.૨૭૯) બાળકના જન્મને ‘નાકમાંથી નાળિયેર કાઢવા જેવું’ ગણાવે છે. દરબારગઢની એ ઘટનાનું લેખિકાએ પ્રભાવક વર્ણન કર્યું છે. વાસંતી પર સગો સસરો જ બળાત્કાર કરે છે! સ્ત્રીને શિક્ષણ આપતા ય ડર લાગે. પ્રતાપસિંહ પુત્ર માટે એક પછી એક નવી ગરાસણીને પરણતા જાય, ગામની દેખાવડી કુમુદ પર પણ એમનો ડોળો હોય! આઝાદીવેળાનું આ સામંતીવાસ્તવ હતું. જમનાને સગો બાપ વેચી દેતા હોય અને ભારતવિભાજન વેળાએ બળાત્કારનો ભોગ બનેલી મીઠીને પિયરિયાં-સાસરિયા કોઈ સ્વીકારતા નથી! ‘જૂઠા સચ’ નવલકથાની બંતી આ સંદર્ભે આપણને યાદ આવે. ‘જૂઠા સચ’ એ હજાર પાનાંમાં ફેલાયેલી, બે ભાગમાં વહેંચાયેલી નવલકથા છે. એ નવલકથા પણ લાહોરની ભોલા પાંડેની ગલીના એક બે પરિવારને કેન્દ્રમાં રાખીને ચાલે છે. એ નવલકથાની તારા અને કનક બેઉ નાયિકાઓ સ્ત્રીના સીમિત જગતમાંથી અકસ્માતે બહાર નીકળતા કંચન બને છે. જેમ અહીં કુમુદ અને ઉષાનું જોઈ શકાય. એક કલ્પના કરી શકાય કે જો ‘ક્રોસરોડ’ના ભવાની શંકર જ કોંગ્રેસી કાર્યકર હોત તો શું થાત ? એ વખતે ગાંધીના નામે ઘણાં તરી ગયા હતા જે ‘પાદરના તીરથ’માં જોઈ શકાય છે. ‘બેગમજાન’ ફિલ્મના કોંગ્રેસી માસ્તર પણ ઉદાહરણરૂપે તમે જોઈ શકો. ‘ક્રોસરોડ’માં કુમુદના પક્ષે બધા જ આદર્શવાદી પાત્રો જ છે. વાસંતી જેવી ભરીભાદરી સ્ત્રી મનનો માનેલ વિષ્ણુ ન મળે, બીજવર સાથે એના લગ્ન થાય, એ નપુંસક હોઈ એને છેડે જ નહીં એથી રાજી થાય! આમ, પાત્રો સતવાદી છે, સહનશીલ છે, આદર્શવાદી છે. ઉષા, લક્ષ્મી, જયાબા, ગોદાવરી, સમુકાકી, મહમ્મદના પિતા, હર્ષદબા, લત્તાબા આ કોઈને લોભ-લાલચ-‘ભૂખ’ની ઈચ્છાઓનું પજવતું જગત અહીં નથી. તેથી પાત્રો મૂઠી ઊંચેરા દૈવી પાત્રો છે. ભવાનીશેઠ જેવું પરિવર્તિત થતું પાત્ર બીજું નજરે ચઢતું નથી દીકરા અને પુત્રવધૂ સિવાય ઝાઝી કસોટી એની થઈ નથી. કથામાં ઘટનાઓ એટલી તીવ્ર ગતિએ નિરૂપાય છે કે પાત્રના માનસમાં ડોકિયું કરવાનો વખત લેખિકા આપતા નથી.

અડધી સદીની આ કથા છે. વળી, આ અડધી સદી અત્યંત ગતિશીલ હતી. વ્યક્તિ, કુટુંબ, રાજ્ય, ધર્મ બધું જ બદલાઈ રહ્યુ હતું. પુષ્કળ મજૂર આંદોલનો થયા હતા. ક્રાંતિકારીઓની કથા કેવળ રહસ્યમયી બોંબકાંડની કથા જ નથી, ખજાનો લૂંટવાની કથા જ નથી. વિશ્વાસ પાટિલની સુભાષચંદ્રના જીવન પર લખાયેલી નવલકથા ‘મહાનાયક’માં કોંગ્રેસ પ્રમુખ સુભાષચંદ્રની ખાદીની બંડી ઉતરી ગઈને, INAના લશ્કરના ગણવેશમાં આવી ગયા ત્યારે થયેલો આંતર વલોપાત ગેરહાજર છે. એવું અહીં વિષ્ણુ માટે લાગે. એ જ રીતે સશસ્ત્ર ક્રાંતિકારી બન્યો અને દાંડીયાત્રાના અનુભવે અહિંસામાં માનતો થઈ ગયો એ બેઉ ઘટનાઓ વખતે આંતરવલોપાત ગેરહાજર છે. વિષ્ણુની જેમ જ અસહ્ય બેકારીથી કંટાળીને તળાવમાં આપઘાત કરવા ગયેલા અિશ્વનને ‘ગ્રામલક્ષ્મી’માં ગ્રામલક્ષ્મી દર્શન આપે અને ગ્રામોદ્વારના કામો કરવાની યાદી આપે છે. બીજે જ દિવસે અિશ્વનને ઈજનેર તરીકેની સરકારી નોકરી મળતો પત્ર મળે છે પણ એ ‘સ્હેજપણ’ અચકાયા વિના ફાડી નાખે છે. ભાવના અને વાસ્તવનો દારુણ સંઘર્ષ ગુજરાતી નવલકથાકારોયે ટાળ્યો છે. જો કે લેખિકાએ વિવેદનમાં નમ્રપણે સ્વીકાર્યું છે કે- ‘કથામાં નાટ્યાત્મક વળાંકો માટે કલ્પનાના ઘેરા રંગો મેં પૂર્યાં છે’(પૃ.૬) સુનીલ ગંગોપાધ્યાયની ‘પ્રથમઆલો’, ‘સેઈ સમય’ નવલકથામાં પ્રલંબ સમયપટ કઈ રીતે ‘ચરિત્રો’ની મદદથી આલેખાયો છે તે આની સામે મૂકી શકાય. આ ‘પાત્રો’ છે ‘ચરિત્રો’ નથી. એમની ભાવનાઓ આપણને ગદગદિત કરે છે. વાસ્તવના નિર્મમ ચહેરાને રૂબરૂ થતાં એથી રોકે છે. ઘરમાં ચોરી કરીને ભાગી ગયેલ વિષ્ણુને ઘણાં વર્ષે પાછો આવેલો જોઈ તૂટી પડેલા જયાબા એ દેશભક્તિના કામમાં ગયો હતો ત્યારે ગૌરવ અનુભવે છે! સહુ કોઈ એ ક્રાંતિકારીનું અસહ્ય દારૂણ પરિસ્થિતિમાં ય ‘ગૌરવ’ લેવા માંડે એ આશ્ચર્ય પમાડે છે. જે રીતે વિષ્ણુ પણ રામચંદ્ર-મહમ્મદના પરિચય પછી ક્રાંતિકારી બનતા ઝાઝી મથામણ અનુભવતો નથી! વિધવા મા, રઝળતી બહેનોની અસહ્ય પરિસ્થિતિથી એ કલક્તા આવેલો એ હળવી ફૂંકથી ઊડી જતું અનુભવાયું.

નાયિકા નાનકડી છોકરીમાંથી દાદી બને એને પોતાના સંતાનો જ પોતે કેળવેલાં ઉચ્ચ મૂલ્યોથી દૂર જતાં વિષાદ અનુભવે એવી એક નવલકથાત્રયી ‘પ્રથમ પ્રતિશ્રૂતિ’ (આશાપૂર્ણા દેવી) છે. જેની નાયિકા સત્ય કુમુદની યાદ આપે. જે મૂલ્યો માટે સંઘર્ષ કર્યો એ મૂલ્યો સત્ય રસાતાળ થતાં જોઈ રહે છે.

આ નવલકથા એક વધુ સંદર્ભે મને બહુ મહત્ત્વની લાગી છે. સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામમાં ગાંધીજીની હોય, ભગતસિંહની હોય કે સુભાષચંદ્ર બોઝની હોય લડત મુખ્ય રાજકીય હતી. ગાંધીજી માટે સમાજસુધારણાનો કાર્યક્રમ એ રાજકીય લડતનો વિકલ્પ ન હતો. આઝાદી પછી આપણે ગાંધીને કેવળ રેંટિયામાં, ખાદીમાં પૂરી દીધા. ગાંધી એટલે સ્વચ્છતા અભિયાન! અહીં બધા જ સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામીઓ અંતે રાજકીય કાર્યકરો મટીને ‘સમાજસુધારકો’ કે ‘લેખકો’ બની જાય છે! રાજકીય લડતમાં ભાગ લેતો પરાશર પ્રગતિશીલ ફિલ્મો બનાવે કે નવલકથાઓ લખે છે. ઉષા નિશાળ-દવાખાનું કાઢે છે. રામચંદ્ર રોબીન્સ બનીને ‘ઇન્ડિયા ફાઉન્ડેશન’નું NGO ચલાવે છે. કયાં ગયા વ્યવસ્થા પરિવર્તનના ખ્યાલો? આમ, ગાંધી કપાઈ ગયેલા ગાંધી છે. ભગતસિંહ કહેતા હતા કે ‘દયાદાનથી દુનિયાની કોઈપણ સમસ્યાનો ઉકેલ ન આવે.’

નવલકથામાં ચારુ કુમુદને ‘હકીકત’ ફિલ્મ જોવા લઈ આવે છે. જેમાં એક ગીત આવે છે.

‘કર ચલે હમ ફિદા જાને વતન સાથિયોં
અબ તુમ્હારે હવાલે વતન સાથિયો …’

આ ગીતમાં ફેરફાર કરીને લખી શકાય – ‘અબ તુમ્હારે હવાલે વતન NGO’ જેવાં છેલ્લે હાલ છે. ગાંધી અનુયાયીઓની એક આકરી ટીકા હું અંતે આમાં વાંચી શકું છું. જેમણે વ્યાપક જનઆંદોલનોને તત્પશ્ચાત્ અવકાશ ન આપ્યો.

આ નવલકથાને એ રીતે પણ યાદ કરી શકાય કે મહમ્મદનું આઝાદી માટે બલિદાન નોંધ્યું છે. દેશ માટે ફના થનાર અનેકમાં મુસ્લિમો પણ હતા. આ એમને ઇતિહાસમાંથી કાંકરા-કસ્તરની જેમ વીણી વીણીને કાઢી નાંખવામાં આવે છે ત્યારે વર્ષાબહેને આપણી સહિયારી લડતની યાદ આપી છે. સુભાષબાબુની આત્મકથાનું નામ ‘ક્રોસરોડ’ છે એ પણ આ નવલકથા વાંચતા યાદ આવે. I.A.S.ની ડિગ્રી લઈને કલેકટર થઈ ઇતિહાસની કચરાપેટીમાં ફેંકાઈ જવું કે દેશ માટે મરું આ ક્રોસ રોડ હતા. એલ્યુિમનિયમના કારખાનાના મેનેજર બનવું કે સિંધુડો ગાવો એ મેઘાણી માટે ક્રોસ રોડ હતા. વિષ્ણુ-રામચંદ્ર-મહમ્મદ જેવાં લાખો આવા ક્રોસરોડ પર ઊભેલા હતા. જે આ નવલકથામાં દર્શાવાયું છે. ગાંધીએ જનચેતનાને શી રીતે  પ્રભાવિત કરી હતી એ અહીં ઝિલાયું છે એ ચેતનાનો એકાદ તણખો લખતર લગી પહોંચ્યો અને ‘રાંડીરાંડનું ફળિયું’ ગણાતું, જયાબા-સમુકાકીનું ફળિયું ‘શહીદનું ફળિયું’ કે ‘શક્તિપીઠ’ ગણાતું થયેલું.

‘અંકલ ટોમ્સ કેબિન’ નવલકથાકળાની દ્રષ્ટિએ વિશ્વની મહાન નવલકથા નથી, પરંતુ કરોડોના હૈયે કોતરાયેલી રચના છે તેવી જ રીતે આ નવલકથાના કેટલાંક પ્રશ્નો છે, છતાં આ રચના વાચકને એક કાળખંડમાં રસપ્રદ પ્રયાસ કરાવશે. ગુલામીની ઝંઝીરો શી રીતે તૂટી હતી એનો અંદાજ આવે છે.

e.mail : bharatmehta864@gmail.com