ગઝલ "લાઈક" કરીને શું કરે છે!
રજીસ્ટ્રેશન એ વાંચનનું કરે છે.

અહીં યાદોની નગરીમાં વસીને,
મને 'ડિસ્ટર્બ' કોઈ નહિ તું કરે છે.

હિસાબોમાં અભણ કરતાં વધારે,
ખાતાઓ તો જરા સમજું કરે છે.

મગજમારી અહીં તુંની નથી, દોસ્ત,
મગજમારી ફકત બસ 'હું' કરે છે.

કરે કામણ તું ફૂલો પર ઓ શબનમ,
ઈબાદત ભૂખની આંસુ કરે છે.

અમારા શહેરમાં ઈન્સાન નીરખી,
પશુઓ રોજ મન ખાટું કરે છે.

e.mail : siddiq948212@gmail.com

ગયા મહિનાના (ફેબ્રુઆરી, ર૦ર૦) ‘અભિદૃષ્ટિ’ના પ્રથમ પાને કવિવર રવીન્દ્રનાથ ટાગોરનું હૃદયંગમ કાવ્ય ‘Where the mind is without fear’ મૂક્યું છે. હમણાં ભુજમાં એક હૉસ્ટેલમાં સમગ્ર નારીજાતિની જે નાલેશી કરવામાં આવી છે તેના સંદર્ભમાં આ કાવ્યની બે પંક્તિઓ નોંધીએઃ

“Where the clear stream of reason has not lost its way,

Into the dreary desert sand of dead habit.”

કવિવરના આ કાવ્યના શબ્દો, ‘clear stream, reason’ અને ‘dreary desert sand of dead habit’ ઉપર ધ્યાન આપવા જેવું છે. આઝાદી પૂર્વે રચાયેલા આ કાવ્ય ભારતના ભાવિની કલ્પના છે. આઝાદી માટે તન, મનમાં ધનથી કુરબાન થવા તત્પર એવા સૌ માટે આ એક પ્રકારનું ‘કરારનામું’ છે. કવિ જાણે કે કહે છે – આઝાદીનું સુપ્રભાત ઊગવાની સાથે પુરાતન અને જડ વિચારોમાંથી તમે મુક્ત થશો. ભયમુક્ત થશો, જ્ઞાનવાન થશો, ગૌરવપૂર્વ જીવી શકશો … અને ભુજના કન્યા છાત્રાલયમાં શું બન્યું ?

સમજણ અને વિવેકના નિર્મળ ઝરણાની અપેક્ષાએ આ દેશ ચાલતો હતો … બધું જ વિસરાઈ ગયું ! શેની આડશ નડી? પેલી અશ્મિભૂત વિચારોની અનુભૂતિના રેતાળ પટની જ ને !

આ સમગ્ર બનાવ માત્ર કહેવાતી શુદ્ધતા કે પવિત્રતાનો જ નથી તેથી; પણ બહુ વિશેષ તેમાં છૂપાયેલું છે.

(૧) નારીના સન્માનને મિટાવી દેવાનો પ્રયાસ છે.

(ર) છાત્રાઓનાં સાવ કુદરતી દેહચક્રોનાં હલકાં અને અપવિત્ર ગણાવી પુરુષલક્ષી અને પુરુષકેન્દ્રી સમાજની ધાક બેસાડવાનો પ્રયાસ છે.

(૩) માતાપિતા દીકરીઓને ભણાવતા બંધ થાય, એટલું જ પૂરતું નથી ગણાયું; કદાચ ‘બેટી બચાવો-બેટી પઢાઓ’ સૂત્રની અત્યંત હલકી મજાક પર ઉડાવાઈ છે.

(૪) આ કન્યાઓને તેમના સમગ્ર જીવનકાળ સુધી પીછો ન છોડે તેવો માનસિક આઘાત- ટ્રોમા આપવામાં આવ્યો છે.

(પ) પવિત્રતા અને શુદ્ધતાના અંચળા હેઠળ બર્બરતા આચરવામાં આવી છે.

(૬) જે વ્યક્તિઓ આવું કૃત્ય કરી શકી હોય, તેમની પાસે તલભાર પણ માણસાઈની સંવેદના નથી.

આખો મુદ્દો સમગ્ર સમાજની કથળી ગયેલી માનસિકતાનો છે. માણસાઈ અને તર્કવિવેકવાળો વિચાર કોઈ પણ માનવસમાજની પ્રગતિ માટે આધારરૂપ છે. વળી, ધર્મ પોતે કોઈ ઓઢી લેવાનો કે ફેંકી દેવાનો ધાબળો કે અંચળો નથી. શાસ્ત્રવચન પ્રમાણે ‘ધારયતે ઇતિ ધર્મમ્‌’ સંસારને ધારણ કરી રાખે, વિકૃત કે પાખંડી બનવા ન દે તે ધર્મ ગણાય. અલબત્ત, ધર્મમાં સમયના વહેવા સાથે વિકૃતિઓ પ્રવેશી ન જાય તેની તકેદારી રાખવી પડે.

બીજી બાજુ યુનિવર્સિટી પોતે આ ઘટનાને પૂરી ગંભીરતાથી લક્ષમાં લે (હિંદીમાં કહે છે તેમ સંજ્ઞાનમાં) તે જરૂરી છે. કચ્છ યુનિવર્સિટીના કાર્યકારી કુલપતિ પોતે જ એક મહિલા છે અને તેમને નારીજગતના ઉપરના આવા ગંદા વ્યવહારની સંવેદનશીલતા હોય જ. હવે સવાલ એ છે કે જ્ઞાનની ઉપાસના કરાતી હોય તેવી યુનિવર્સિટી આવી હલકટ માનસિકતા સામે પોતાની જ્ઞાનશક્તિ દાખવી શકશે કે યુક્તિપૂર્વકનાં સમાધાન કરીને આ કેસની ગંભીરતાને રોળી-ટોળી નાંખશે. વાતને ભુલાવી દેવાની કે ખોરંભે પાડવાની વૃત્તિ અથવા સમાધાનની વાર્તાને રાજકીય દાવપેચના શરણે લઈ ન જવાય તે જોવાની જવાબદારી માત્ર યુનિવર્સિટીના કુલપતિની જ નથી, સેનેટ, સિન્ડિકેટ વગેરે સત્તાજૂથોની પણ આ જવાબદારી છે. અહીં એક ખાસ મુદ્દો નોંધવો ઘટે. જે ધાર્મિક સંપ્રદાય આ છાત્રાલય ચલાવે છે તેના એક સાધુ(?!)એ એક પ્રવચનમાં કહ્યું કે રજસ્વાલ સ્ત્રીના હાથનો રોટલો ખાવો તે પુરુષ નવા જન્મમાં બળદ બને છે. અને આ રસોઈ કરનાર સ્ત્રી કૂતરી બને છે. અમદાવાદના સમાચાર પત્રમાં અનેક સ્ત્રીઓએ આની સામે આક્રોશ વ્યક્ત કરતાં લખ્યું – ‘હા હું કૂતરી છું.’

છેલ્લે, સરકાર પોતે પણ આ ઘટનામાંથી પોતાના હાથ સંકોરીને બહાર નીકળી ન જાય તો સારું. રાજ્યનું કામ જો ‘વિકાસ’ અને ‘સબકા સાથ-સબકા વિકાસ-સબકા વિશ્વાસ’નું હોય, તો રાજ્યની કામગીરીની દિશા પણ સ્પષ્ટ જ બને તેમ છે. વારંવાર ‘બેટી બચાવો-બેટી પઢાઓ’ના નારા બોલી-બોલાવીને લોકોનાં ગળાં સૂકવી દેવાયાં છે. રાજ્ય જો ધાર્મિકતાના આવા ઉન્માદની સામે નતમસ્તક બની રહેશે, તો તેને આધુનિક રાજ્ય ગણાવાનો કોઈ જ અધિકાર રહેશે નહીં.

આશ્ચર્ય અને આઘાત પણ એ વાતે છે કે ગુજરાતનો બૃહદ્દ સમાજ આ મામલે લગભગ મૌન છે. આ મૌન પોતે જ એક અચંબાભરી ઘટના છે. ગુજરાતનો શિક્ષિત સમાજ કોઈ સામાજિક સંવેદના ધરાવે છે ખરો ? તેને આ બાબતે કાંઈ પણ કહેવાપણું લાગે છે ખરું ?

દુઃખી માનસિકતા સાથે આ લખાણ પૂરું કર્યું. ત્યાં સુરતની એક હૉસ્પિટલના આથી ય વધુ દુઃખદ સમાચાર આવ્યા. ૧૦૦ છોકરીઓને દસ-દસનાં જૂથમાં, નિર્વસ્ત્ર કરીને શારીરિક તપાસ કરાઈ. આ બર્બરતાની વાત ઓછી પડતી હોય તેવું ઉમેરણ રૂપે એમ પણ કહેવાયું કે આ તો રાબેતા મુજબનું હતું !

આ બનાવ હલકી માનસિકતાની વળી ઓર પરતો ખોલી આપે છે. નોકરીમાં માંડ માંડ ગોઠવાવા મથતા પરિવારની કન્યાઓની લાચારીનો આ નતીજો ? જો આ રાબેતા મુજબ હોય, તો વિમાસણ એ કે અત્યાર સુધી આવી બર્બરતાનો ભોગ બનતી અનેક કન્યાઓએ આ અંગે એક હરફ પણ જાહેરમાં ઉચ્ચાર્યા કેમ નહીં ? સજ્જનતા અને સાલુકાઈભર્યો આપસી વ્યવહાર પણ માત્ર પૈસાદારો માટે જ છે? એક દવાખાનું આવો નિર્લજ્જ વ્યવહાર વર્ષોથી આચરતું હોય, ત્યારે તંત્રને કશી ખબર જ ન પડી ? ગમે તેને માત્ર સાચા-ખોટા માણસોને આતંકી ઠરાવી દેવા માટે જાસૂસી ખાતું કામ કરે તેવું તો કેમ બને ? નાનોમોટો કર ભરનારા નાગરિકોના કોઈ જ અધિકાર નથી ? સાથોસાથ જે લોકોએ આવી તપાસમાં સાથ આપ્યો તેમની સંવેદનશીલતાને શું થયું ? તે પણ કાંઈ બહુ ઊંચા ધનવાન ઘરાનાના નહીં હોય ! મતલબ કે થોડાક ગરીબોએ જ અન્યની ઇજ્જત ઉપર હાથ નાખ્યો. રાજકારણીઓ અને ધનવાનો એક છે, પણ ગરીબો એકબીજાના સન્માન તરફ બેદરકાર છે.

ખરેખર તો આ બંને ઘટનાઓમાં એક અત્યંત આછી પણ આશાસ્પદ ભેદરેખા દોરી આપી છે. બંને બાબતો અત્યાર સુધી ‘વ્યવસ્થા’ના ભાગ રૂપે હતી. પણ બંનેમાંથી આછો-પાતળો-જરાક ખમચાતો પણ તીવ્ર નારીવાદ ગુંજ્યો છે. જેમણે પણ પોતપોતાની પરેશાનીઓ છતાં આ ગંદી માનસિકતાને પિછાની અને તેની સામે અવાજ ઉઠાવ્યો, તેમને સલામ ! આ અવાજ કરસનદાસ મૂળજીનો છે. કરસનદાસ મૂળજી એક પત્રકાર હતા છે અને ૧૮પપમાં ‘સત્યપ્રકાશ’ નામનું એક ગુજરાતી સાપ્તાહિક તેમણે શરૂ કર્યું હતું. આ સાપ્તાહિકમાં ૧૮૬રમાં, તેમણે ‘હિંદુઓનો અસલ ધર્મ અને હાલનાં પાખંડ’ એ મથાળા હેઠળ એક લેખ લખી વૈષ્ણવ મહારાજાના વ્યવહારોની ટીકા કરી હતી. આ બદલ ‘મહારાજ લાયબલ કેસ’ થયો હતો. જે એ સમયની સુપ્રીમ કોર્ટ ગણાય તેવી પ્રિવી કાઉન્સિલ સુધી લડાયો હતો અને કરસનદાસનો તેમાં વિજય થયો હતો.

આ ઉલ્લેખ જરૂરી હતો, કારણ કે વૈષ્ણવ મહારાજોના પાપાચારને ૧૮૬ર પહેલાનો સમાજ ઓળખી જ શક્યો ન હતો. તે પણ એક સ્વીકૃત ધાર્મિક પરંપરા જ હતી. જેમણે પણ ભુજ અને સુરતની આવી ગંદી અને બિભત્સ પ્રણાલી સામે અવાજ ઉઠાવ્યો છે, તેમણે કરસનદાસની મશાલને જીવતી રાખી છે. તેમને ફરી એક વાર સલામ!

થોડું દુઃખ અને ગ્લાનિ એ બાબતે કે ૧૮૬રના કરસનદાસના સમયના ગુજરાતી સમાજની નારી પ્રત્યેની માનસિકતા ર૦ર૦માં પણ ખાસ બદલાઈ નથી! હા, એ સમયે શિક્ષણ માંડ દસ ટકા વર્ગ સુધી પહોંચ્યું હતું; અત્યારે લગભગ સિત્તેર ટકાએ પહોંચ્યું છે. ‘શિક્ષણની નારીજગત ઉપર’ અથવા ‘સામાજિક મૂલ્યોનાં પરિવર્તન’ ઉપર નિબંધ લખવા માંગનારાઓએ કામે લાગી જવું જોઈએ! શિક્ષણ લેવાથી નારી સશક્ત બને છે તેવો ભય પાળનારાઓએ પણ સાંપ્રત સમસ્યા વિશે વિચાર તો કરવો પડશે ને ! શિક્ષણ માત્રને કારણે કોઈનું પણ સશક્તિકરણ થઈ શકે નહીં !

[‘સંપાદક’, અભિદૃષ્ટિ]

સૌજન્ય : “અભિદૃષ્ટિ”, માર્ચ 2020; પૃ. 02-04 

શું કહીશું, છોરો કે’દીનું પૈણું પૈણું કરતો’તો, એમ જ ને? કૉંગ્રેસના અગ્રણી યુવા નેતા, ટીમ રાહુલના સભ્ય તરીકે એક તબક્કે મધ્ય પ્રદેશના વરાયેલા મુખ્યમંત્રી લેખે પોતાની અને બીજા કેટલાકની નજરે જોવાયેલા જ્યોતિરાદિત્ય સિંધિયાનું પક્ષ છોડવું અને ભા.જ.પ.માં પ્રવેશવું એ તો, માનો કે, એમણે કલમ ૩૭૦ની નાબૂદીને ધરાર ટેકો કીધો ત્યારથી સામી ભીંતે લખાયા બરોબર હતું. પણ જે સરળતાથી આ આખી ઘટનાને કેટલાંક વર્તુળોએ ‘ઘરવાપસી’માં ખતવી દીધી એ વાનું કેવી રીતે ઘટાવીશું એ એક સવાલ છે. ખરું જોતાં, બીજે છેડેથી જોઈએ તો છેલ્લાં અઢાર અઢાર વરસથી એમનું કૉંગ્રેસમાં હોવું પણ, એમ તો, કોઈક તબક્કે ‘ઘરવાપસી’ જ હતું ને? જનસંઘ-ભા.જ.પ.માં લાંબો સમય શીર્ષ નેતૃત્વમાં રહેલાં રાજમાતા સિંધિયા ક્યારેક કૉંગ્રેસવાસી હતાં, અને પછી જનસંઘભેગાં થયાં હતાં. પણ આજે રાજમાતા નથી અને ભા.જ.પ.માં યશોધરા તેમ જ વસુંધરા બેઉ પોતપોતાની રીતે ઓછાંવત્તાં તિલકાયત રહ્યાં છે એટલે એ ભત્રીજા જ્યોતિરાદિત્યને એક તિલકાયત પેઠે આવકારે એ સ્વાભાવિક છે.

અહીં તિલકાયત સરખો પ્રયોગ સાભિપ્રાય કર્યો છે. એમાંથી વંશાનુગત સામંતી રાજવટની બૂ આવે છે. આમ જુઓ તો, ક્યારેક ટીમ રાહુલના સન્માન્ય સહભાગી લેખે ઊંચક્યા નહીં ઊંચકાતા જ્યોતિરાદિત્યનો કૉંગ્રેસ માંહેલો દબદબો બીજા એક ‘ફર્સ્ટ ફેમિલી’ગત તિલકાયતને કારણે સ્તો હતો. પરબારું તિલકાયત હોવું અને ઊંચી પાયરીએ બેસવું (બાપની ગાદી પેઠે) એ લોકશાહી પ્રક્રિયાની અને મૂલ્યોની રીતે બેલાશક અણછાજતું છે.

જ્યોતિરાદિત્યે પક્ષ છોડતાં એકબે વિગતમુદ્દા ચોક્કસ જ સાચા કીધા છે કે ચૂંટણીઝુંબેશમાં આપેલાં વચનો – ખાસ કરીને ખેડૂતોની દેવાનાબૂદી – બાબતે સત્તારૂઢ થયા પછી મુખ્યમંત્રી કમલનાથે કરેલી જાહેરાતો ખાલી ખાલી ખખડે છે. પોતે આ મુદ્દે બેચેન છે અને પક્ષ છોડી રહ્યા છે એવી એક ખુદસચ્ચાઈની ભૂમિકા એમણે લીધી છે. પણ ચંદ્રશેખર કે કૃષ્ણકાન્ત અગર મોહન ધારિયાની જેમ કૉંગ્રેસની અંદર ‘યંગ ટર્ક’ની રીતે સક્રિય હોવાનું દૈવત આ તિલકાયત કને કદાચ નથી. સત્તા, જે જન્મગત હોવી જ જોઈએ, એના વગરના એક બેચેનબહાદુર હાલ તો જણાય છે.

એમની બેચેનીની એક સમજૂત, જોગાનુજોગ કૉંગ્રેસની હાલની અનવસ્થા (નેતૃત્વવિષયક અનિર્ણયવશ અમથા અમથા ‘ડ્રિફ્ટિંગ’ની પરિસ્થિતિ) રૂપે જરૂર આપી શકાય. પણ એનો ઉગાર એમણે પક્ષની હારણ (ડિફિટિસ્ટ) મનોદશાને પલટવા અને પડકારવાને બદલે કથિત ઘરવાપસીમાં શોધ્યો એમાંથી ઊઠતી બૂ કેવળ ને કેવળ સત્તાકાંક્ષી તકસાધુતાની છે. ભા.જ.પ. શ્રેષ્ઠીઓએ એમનામાં વિભીષણનાં દર્શન કર્યા તે આ પક્ષની પોતીકી તરેહની રામનિષ્ઠા દર્શાવે છે. ખરું જોતાં એમણે વ્યાસ કને જઈ આવે વખતે વિકર્ણ (અને કદાચ યુયુત્સુને પણ) ખોજવા જેવું હતું અને છે.

એક વાત રાહુલ ગાંધીએ ભોગજોગે ઠીક કહી કે જ્યોતિરાદિત્યને એમના નવા મુકામમાં સુકૂન નહીં મળે. ભાઈ, સુકૂન જો દિલનો બલકે અંતરાત્માનો મામલો હોય તો એમાં જરૂર તમે કઈ વિચારધારાને વરેલા છો અને કઈ વિચારધારાને વળગવા જઈ રહેલા છો એવી કોઈ કસોટી હોય. અહીં તો જે છે તે કેરિયરની શોધ છે.

ભા.જ.પે. દેશને કૉંગ્રેસમુક્ત કરવાનો અને પોતે કૉંગ્રેસયુક્ત થવાનો જે ધોરી ઉર્ફે ભેલાણકારી રાહ લીધો છે એ અને નાનામોટા કૉંગ્રેસમેનોની આઘાપાછી બેઉ વસ્તુતઃ એક જ તરજ પરની બીના છે, અને બંને પોતપોતાને છેડેથી ઉદાત્ત રાજકારણની ભૂમિકા કઈ હદે છોડી ચૂક્યા છે એનું નિદર્શન છે. ઉચ્ચાકાંક્ષી વિચારધારાનું રાજકારણ ક્યારેક હશે તો હશે, અત્યારે તો એ બહુધા સત્તાકાંક્ષી બજારવાદની મર્યાદામાં રમે છે એમ જ કહેવું રહ્યું.

તેમ છતાં, એક વસ્તુ અવશ્ય વિચારણીય છે કે જેવો છે તેવો વિચારધારાવાદનો એક ખરોખોટો પણ ખૂંટો હાલ ભા.જ.પે. ખોડેલ છે. જવાહરલાલ નેહરુએ લોકશાહી સમાજવાદને ધોરણે સ્વતંત્રતા-અને-સમાનતા-લક્ષી એવી એક માનવીય અપીલ ક્યારેક જરૂર જગવી હતી. પ્રકારાન્તરે, બંધારણના આમુખમાં એ પડેલી છે. બધું રાજ્ય હસ્તક નહીં તો બધું બજારહસ્તક નહીં એવું જે એક લચીલું ને વહેવારુ વ્યાકરણ (મિશ્ર અર્થતંત્ર) આપણે ત્યાં કંઈક વિકસી રહ્યું હતું એમાં રાષ્ટ્રવાદ / સામ્યવાદની મૂર્છામોહિની નહીં પણ એક ભાવનામય અપીલસરની વહેવારડાહી સમજ જરૂર હતી. ભા.જ.પ.ના રાષ્ટ્રવાદે જગવેલ અફીણી ખેંચાણમાં બધો વખત હોશકોશને અવકાશ નયે હોય.

આ પ્રકારના વિચારધારાવાદ સામે ટકી જતો એક વ્યૂહ હમણાં આપણે આપ અને અરવિંદ કેજરીવાલના રાજકારણમાં જોયો છે. રાજકારણીઓના સ્પોઈલ્સ અને પેટ્રોનેજને મુકાબલે પ્રજાની સુવિધાલ્હાણ જરૂર આવકાર્ય છે. પણ આવી સુવિધાના કરવૈયા અને લાભાર્થી બેઉને બાંધતી કોઈ ભાવનાત્મક એટલી જ વૈચારિક અપીલ તો હોવી જોઈશે ને ? અન્યથા, પાટનગરી દિલ્હીના સરેરાશ મતદારને સારુ ઉપર મોદી અને નીચે કેજરીવાલ જેવા સરળમુગ્ધ અભિગમનો દબદબો કાયમ રહેશે. જેમાં નથી રીનેસાંસ, નથી રેફર્મેશન.

ચર્ચા જરી લાંબી ખેંચાઈ ગઈ – જો કે એ પ્રસ્તુત હતી અને છે – પણ પાછા સિંધિયા પ્રકરણ તરફ જઈએ તો સચીન પાઈલટની એ ટિપ્પણીમાં કંઈક દમ જરૂર છે કે આ પ્રશ્ન અમે પક્ષમાં અરસપરસ મળીને ઉકેલી શક્યા હોત એ ઇચ્છવાજોગ થાત. આ પ્રશ્ન એકબીજાને યથાસંભવ એકોમોડેટ કરવાનો છે, અને કૉંગ્રેસ જ કેમ ભા.જ.પ. ને બીજા પક્ષોમાં પણ તે જરૂરી હોય છે. પણ સત્તાકાંક્ષા ને મહત્ત્વાકાંક્ષાનું રાજકારણ ઉચ્ચાકાંક્ષાઓને ધરબીને ક્યાં સુધી ચાલી શકે ? જવાહરલાલના વારામાં પક્ષને (એના સેન્ટરિસ્ટ અને કંઈક ધર્મશાળારૂપ છતાં) બાંધતી જે એક ભાવનાત્મક અપીલ હતી એ ન હોય તો રાજકારણ ને જાહેર જીવન નકરાં અલૂણાં બની રહે છે.

પાટલીબદલુઓની નવાઈ નથી. પક્ષાન્તર થકી સત્તાંતરનો રવૈયો થોડોક ગાળો બાદ કરતાં કેવળ રાબેતો બની રહેલ છે. ઑપરેશન રંગપંચમી અગર ઑપરેશન કમલ (કે કમલનાથ?) મધ્યપ્રદેશમાં આ દિવસોમાં મત્ત મહાલવામાં છે. આવો દરેક પ્રસંગ (જે લગભગ રોજિંદા જેવો છે) હરિયાણા-કર્ણાટક રિસોર્ટકારણ કે ભોપાલમાં ફ્લોરાફ્લોરી, બધું ચાલશે પણ અત્યંત તીવ્રપણે જયપ્રકાશનાં એ આર્ત અને આર્ષ વચનો ડસ્યાં કરશે કે સાપનાથના સ્થાને નાગનાથ આવે તોપણ શું અને નાગનાથને સ્થાને સાપનાથ આવે તોપણ શું.

E-mail : prakash.nireekshak@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 માર્ચ 2020; પૃ. 03