પચાસ લાખ વર્ષથી છીએ આ ધરા પર અણનમ.
કંઈ કેટલી ય વાર ધ્રૂજી ધરા
કંઈ કેટલી ય વાર ફાટ્યાં આભ
કંઈ કેટલા ય ફાટ્યા જ્વાળામુખી
તો ય રહ્યા અમે અણનમ
પૂર, વાવાઝોડાં આવ્યાં અનેક,
ત્સુનામી આવ્યાં અનેક, બૉમ્બ-અણુબૉમ્બ વરસ્યા અનેક,
તો ય રહ્યા અમે અણનમ.
પ્લેગ, કોલેરા, શીતળા, મેલેરિયા,
સહ્યા પ્રકોપ અનેક
એઇડ્સ, સાર્સ, સ્વાઈન ફ્લ્યૂ, સ્પેનિશ ફ્લ્યૂના
સહ્યા પ્રકોપ અનેક,
તો ય રહ્યા અમે અણનમ.
હવે આવ્યો આ કોરોનાનો કહેર,
તો ય રહીશું અમે અણનમ.
અમારી પાસે છે
વિજ્ઞાનનું બ્રહ્માસ્ત્ર,
હરાવીશું કોરોનાને,
ન સ્વીકારીશું હાર કદી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 22 ઍપ્રિલ 2020

કોરોનાનો ફેલાવો વધ્યો અને જાણે સમગ્ર વિશ્વ ધીમું પડી ગયું અથવા કંઈક કેટલું ય જાણે થંભી ગયું. કોરોનાને કારણે લોકો ઘરની બહાર નીકળતા નથી, પોતાના ઘરમાં પુરાયેલા છે. લોકોની ગાડીઓ પાર્કિંગમાં છે, વાહનો ચાલતાં નથી એટલે રસ્તાઓ પણ સૂમસામ બન્યા છે. વિમાનો એરપોર્ટ પર હેન્ગરોમાં પડ્યાં છે અને ઘણી ફૅક્ટરીઓ ધુમાડા ઓકતી બંધ થઈ ગઈ છે. જાણે કે શહેરોની ગતિ અથવા કહીએ કે જીવનની ગતિ ધીમી પડી ગઈ છે.

મનુષ્ય માટે ઘણી રીતે ઘાતક આ પરિસ્થિતિમાં માનવતા સામે ચોક્કસ પડકારો સર્જાયા છે. પરંતુ આ બધા વચ્ચે પણ ધરતીનાં બીજાં જીવો પોતાની ઈચ્છાઓ પૂરી કરી રહ્યાં છે, મુક્ત રીતે હરીફરી રહ્યાં છે. પ્રકૃતિ અને પર્યાવરણ જાણે ફરી શ્વાસ ન લઇ રહ્યું હોય તેવી ઘટનાઓ બની રહી છે.

• બીજા વિશ્વયુદ્ધ બાદ પ્રથમ વખત હવા આટલી શુદ્ધ થઈ રહી છે. આ પહેલાં ૨૦૦૮માં મહામંદી સમયે હવાની ગુણવત્તામાં સુધારો જોવા મળ્યો હતો. અત્યારની હવા છેલ્લાં ૭૫ વર્ષમાંની સૌથી વધુ શુદ્ધ હવા છે.

• દુનિયાભરનાં શહેરોમાં ૩૦ ટકા કે તેથી વધુ ટ્રાફિકમાં ઘટાડો નોંધાયો છે, જેના પરિણામસ્વરૂપ શહેરોની હવા પાંચ ટકાથી ૩૦ ટકા જેટલી શુદ્ધ બની છે.

• હવામાંથી હાનિકારક વાયુઓનું પ્રમાણ ઘટતાં આકાશ ચોખ્ખું દેખાવા લાગ્યું છે. રાત્રે નરી આંખે દેખાતા તારાની સંખ્યામાં વધારો થયો છે.

• દિલ્હીમાં ગત વર્ષના માર્ચ મહિનામાં હવાની ગુણવત્તાનો આંક ૧૫૬ હતો, તે આ વર્ષે ઘટીને ૭૭ રહ્યો છે.

• ભારતમાં, લૉક ડાઉનને કારણે ગંગા નદીના પાણીની ગુણવત્તામાં સુધારો થવા લાગ્યો. આઇ.આઇ.ટી., બનારસના કૅમિકલ એન્જિનિયરિંગના પ્રોફેસર ડૉ. પી.કે. મિશ્રાના જણાવ્યા અનુસાર. ગંગાના પાણીમાં ૪૦-૫૦ ટકાનો સુધારો થયો છે.

• વન્ય પ્રાણી શહેરમાં ફરતાં હોય તેવા કિસ્સાઓ ભારત સહિત અન્ય કેટલાક દેશોમાં બની રહ્યાં છે. ઉત્તરાખંડની રાજધાની દહેરાદૂનમાં હાથી ફરતો જોવા મળ્યો હતો. રાજ્યના શહેરી વિસ્તારોમાં વાઘ અને હરણ ફરતાં હોય તેવા સમાચાર મળી રહ્યા છે.

• દિલ્હી અને કાઠમંડુ જેવા મહાનગરોમાં લાંબા સમય પછી આવી શુદ્ધ હવા જોવા મળી છે. ભારતના જલંધર શહેરમાંથી હિમાલયની પર્વતમાળા વર્ષો પછી નરી આંખે જોઈ શકાય છે.

• હજી વધુ કેટલાક દિવસ આવી જ પરિસ્થિતિ ચાલશે તો જર્મની ૨૦૨૦માં પ્રદૂષણ ઘટાડવાનું પોતાનું લક્ષ્ય સિદ્ધ કરી લેશે.

• ઇટાલીના પ્રખ્યાત શહેર વેનિસમાં સામાન્ય દિવસોમાં લાખો પ્રવાસીઓ મુલાકાત લે છે. શહેરની સુંદરતાની સાથે, ગંદા પાણી અને જહાજોનું પ્રદૂષણ વેનિસની જાણે ઓળખ બની ગયું હતું. પરંતુ લૉક ડાઉનને કારણે વેનિસની નહેરોમાં પાણી સ્વચ્છ થયું છે. એટલું ચોખ્ખું કે નહેરનું તળિયું સ્પષ્ટ રીતે જોઈ શકાય અને તેમાં તરતી માછલીઓ પણ.

• થાઇલેન્ડના લોપબૂરીમાં આ દિવસોમાં વાંદરાં તોફાન કરી રહ્યાં છે. સ્થાનિક મીડિયાના જણાવ્યા અનુસાર, આજકાલ પ્રવાસીઓ આવતા નથી, તેથી વાંદરાંને પૂરતો ખોરાક મળતો નથી. આથી વાંદરાંઓનાં ટોળાં ખોરાક માટે એકબીજાં સાથે સતત ઝઘડતાં હોય છે.


યાદી હજી લાંબી થઇ શકે, પરંતુ આ ટૂંકા ગાળાની રાહતો છે. થોડી છૂટછાટ થશે કે ઉદ્યોગો ધમધમતા થઈ જશે. શહેરોના રસ્તા વાહનોના ઘોંઘાટથી ઉભરાઈ જશે. આપણે પણ પોતાનું જીવન પહેલાંની જેમ જ ગોઠવવામાં લાગી જઈશું અથવા વધુ ઉપભોગ માટેની દોટમાં પડી જઈશું.

જેમ માણસે પોતાના અને કુદરતના સંબંધ વિશે વિચારવાનું છે તે જ રીતે માણસ-માણસ વચ્ચેના સંબંધો અંગે પણ વિચારવું રહ્યું. કોરોના-કટોકટીના આ સમયમાં ડોક્ટરો, આરોગ્ય કર્મચારીઓ અને પોલીસની ભૂમિકા અને જવાબદારી અત્યંત મહત્ત્વની છે. તેમના વિશે ઘણું કહેવાયું પણ છે. પરંતુ તે સાથે લગભગ ૧૩૫ કરોડની વસ્તીવાળા ભારતમાં, કે જ્યાં માનવસંસાધનોની છત છે, આપણા માટે પાયાનાં કામ કરતાતી વ્યક્તિની મહેનતનું મૂલ્ય નજીવું છે અથવા નથી. મહેનત કરનારને સમાજમાં પૂરતું મહત્ત્વ પણ આપવામાં આવતું નથી. આપણી આસપાસ કેટકેટલી વ્યક્તિઓ નાનાં-નાનાં અને કેટલીક વખત કહેવાતાં ‘હલકાં’ કામો પણ કરે છે. જેથી આપણું જીવન સુખરૂપ ચાલે. પછી ભલે તે ઘરનાં કામમાં મદદરૂપ થતી વ્યક્તિઓ હોય ખાસ કરીને મહિલાઓ, કચરો ઉપાડતા કે સફાઈ કરતા કર્મચારી હોય, ડિલિવરી બૉય કે જે ઘરે ચીજ-વસ્તુઓ પહોંચાડે છે. આપણને જે સાધનોનો ઉપયોગ કરવાની ટેવ પડી ગઈ છે તે ચીજ-વસ્તુઓ કે સાધનો બગડે તેને બનાવનારા, રીપેર કરી આપનારા કારીગરો હોય. કંઈ કેટલી જરૂરિયાતો પૂરી કરતાં લારી-ગલ્લાંવાળાઓ કે નાના દુકાનદારો હોય, આપણા ખોરાકનું ઉત્પાદન કરતો ખેડૂત કે આપણા પરિવારની સ્ત્રીઓ હોય. આ બધાનાં પાયાનાં, અતિ મહત્ત્વનાં કામને આપણે સહજ માની લીધાં છે. વળી તેમની સામે રૂપિયાનું જોર બતાવવાનું આપણે ચૂકતાં નથી.

પરંતુ કોરોના કટોકટીના આ સમયમાં, ઘણાં લોકો (દરેક નહીં) તેમનું મહત્ત્વ સમજતા થયા છે. જાતે કામ કરીને કામનું મહત્ત્વ તો સમજાયું જ છે, સાથે નિયમિત રીતે (મજબૂરીમાં તો નહીં જ) તે કરવું કેટલું અઘરું છે તે સમજાઈ રહ્યું છે. આપણામાંના ઘણા લોકોએ આપણું જીવન સરળ બનાવતાં લોકો માટે ભૂતકાળમાં વિચાર્યું હશે કે? કોરોનાના જોખમ વચ્ચે પણ એવા લોકો હશે, જે જે સવાર-સાંજ પાણીનો પુરવઠો પહોંચે તે સુનિશ્ચિત કરતા હશે, શાકભાજી-ફળ ઘર સુધી પહોંચાડે છે, કચરો લેવા નિયમિત આવતા હશે.  આપણે માત્ર સ્વાર્થવૃતિ છોડીને પરસ્પરના સંબંધ અને જરૂરિયાત અંગે વિચારવું રહ્યું. વસ્તુ કે સેવાનું માત્ર નાણાંકીય મૂલ્ય ન આંકીને, તેનું જીવનમૂલ્ય સમજીને આગળ વધવાની જરૂર લાગતી નથી? સ્વસ્થ પર્યાવરણ અને સ્વસ્થ સમાજમાં આપણે સૌને જીવવું છે. પરંતુ આ અંગે બદલાવ આપણાથી શરૂ થશે. કોરોનાથી આપણી મર્યાદાઓ અને આપણી સામેના પડકારો સામે આવ્યાં છે. સમય મળ્યો છે વિચાર અને મંથન કરવાનો. બીજો કોઈ કોરોના આવે તે પહેલાં આપણે વધુ સારું પર્યાવરણ અને વધુ સારો સમાજ બનાવવાની દિશામાં નાનાં પણ ડગ માંડીશું? આપણી જીવનશૈલીમાં પરિવર્તન લાવી શકીશું કે નહીં?                        

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 21 ઍપ્રિલ 2020

અત્યારે અમારા વોઇસ આર્ટિસ્ટના વ્યવસાયમાં પણ વર્ક ફ્રોમ હોમ છે. છૂટાછવાયાં થોડાં રૅકોર્ડિંગનાં કામ આવે તે મોબાઇલમાં રેકોર્ડ કરીને મોકલી દેવાનાં. એકંદરે વાતાવરણ એકદમ શાંત છે. નોઇઝ પોલ્યુશન ખૂબ ઓછું. અને એટલે જ નાના નાના અવાજ મોટા થઈને સંભળાતા હોય છે.

આમ તો રસોઈ, વાસણ-કપડાં, ફિલ્મ વગેરેની વચ્ચે એ નાના અવાજો નોંધ્યા ના હોત. પણ રૅકોર્ડિંગ કરતી વખતે એ જ અવાજોને કારણે અટકી જવું પડતું’તું એટલે ધ્યાન ગયું. અમુક અવાજો વખતે માત્ર થોડું અટકીને, અવાજ પૂરો થાય એટલે એ વાક્ય ફરી બોલીને રૅકોર્ડિંગ ચાલુ રાખવાનું. પણ લાંબા ચાલે એવા અવાજો વખતે અચોક્કસ સમય માટે રૅકોર્ડિંગ અટકાવી દેવું પડે. એ પતે ત્યાં સુધી બીજાં કામ કરવાનાં. કે પછી …

એ અવાજ ટૂંકા ગાળાનો છે કે લાંબો ચાલશે એ સમજવા ધ્યાનથી એ અવાજ સાંભળવો પડે અને વિચારવું પડે કે પરિસ્થિતિ શું છે. જેમ કે,

• ફળ-શાકવાળાનાં ટહેલ-ટહુકા .. એક-બે મિનિટ ચાલે. એ જાય ત્યાં સુધી પંખો ચાલુ કરી હવા ખાઈ લેવાની. (કેમ કે રૅકોર્ડિંગ ચાલુ હોય ત્યારે પંખો બંધ રાખવો પડે)

• છૂટાંછવાયાં પસાર થતાં વાહનોના અવાજલિસોટા કે એકલદોકલ પક્ષીનો કલરવ કે પછી કૂતરાનું ભસવું … એ વખતે અટકી અને છેલ્લું વાક્ય ફરી બોલીને તરત આગળ વધવાનું.  હા, પક્ષીઓ જો સમૂહમાં (બિલાડીને કે એવું કંઇ જોઇને) કલબલાટ કરે કે કૂતરાં પણ સમૂહમાં ભસે (શેરીયુદ્ધ થાય) તો થોડું લાંબુ ચાલે.

• કટરનો (ડ્રીલિંગ જેવો) અવાજ આવે, એનો અર્થ એક પાડોશી એના વરંડામાં કંઈક કામ કરી રહ્યો છે. ‘એન્જિનિયર નવરા ના બેસે’ એવું જનરલાઇઝ નહીં કરવાનું. જો હું અગાસીમાં જઇને બૂમ પાડીને એને કહું તો એ થોડી વાર પોતાનું કામ અટકાવી દે.

• એકાએક હાર્મોનિયમ વાગવા માંડે તો બાજુવાળા અન્કલ રિયાઝ કરી રહ્યા છે. ધ્યાનથી ગીત સાંભળું, જો ગીત હેમંતકુમારનું હોય તો અન્કલનો અવાજ પણ ઉમેરાય. તે ‘વૉઇસ ઑફ હેમંતકુમાર’ છે. ગીત રફી કે કિશોરનું હોય તો સમજવાનું કે એ હાર્મોનિયમની પ્રૅક્ટિસ કરે છે. બંને પરિસ્થિતિમાં રૅકોર્ડિંગ બંધ કરીને ડ્રોઇંગ રૂમમાં જતા રહેવાનું.

• જ્યારે માણસનો બોલવાનો-વાતો કરવાનો અવાજ આવે ત્યારે — કોઈ અજાણ્યું ઇયર પ્લગ લગાવીને ફોન પર વાત કરતું નિકળ્યાનો અવાજ છે? કશો વાંધો નહીં, પસાર થઈ જશે. લગભગ ૩૦ સેકંડ. સોસાયટીના એક ‘મહાનુભાવ’ ‘અમુક’ ફોન પર વાત કરવા અહીં સોસાયટીના નાકા પર આવે છે. એ છે? તો બેથી પાંચ મિનિટ. રાજસ્થાનીમાં અસ્ખલિત વાત થઇ રહી છે? હા, સોસાયટીના ‘રામા’ઓ મારા ઘરની બહાર ગરમાળાના છાંયે પાળી પર બેસતા હોય છે. (મોટા ભાગના દેખાતા બંધ થઇ ગયા છે. કોઇ રડ્યુખડ્યું બાકી હશે તે) ફોન પર ગામડે ખબર અંતર પૂછતા હોય. પાંચથી સાત મિનિટ.

• એકાએક ભાવાવેશમાં ભજન કે ધૂન ગાવાનો અવાજ આવે છે. એક બહેનના પતિ, જે એક ધાર્મિક સંસ્થાનના વ્હિસલ બ્લોઅર હતા, તેમની સરેઆમ હત્યા થઈ (અને આશ્ચર્યજનક રીતે ‘કોઈ પકડાયું’ નહીં) પછી એ બહેન મારી નજીકના જ એક ઘરમાં એમના ભાઇ સાથે રહે છે. મોટા ભાગનો સમય પૂજા-પાઠમાં વિતાવે છે. આમ તો એમનો અવાજ નથી આવતો, પણ ક્યારેક ભાવાવેશમાં એ મોટો થઇ જાય.

• નાના બાળકના રડવાનો અવાજ .. પાડોશીનાં બાળકો? ના, એ બંને પાંચ અને સાત વર્ષનાં છે. આ તો બીજાં પાડોશીની દીકરીનો અવાજ છે, જે એકાદ વર્ષની છે. કેમ રડતી હશે? આમ તો એ હસતીરમતી છે. આટલું રડે નહીં. ઝાંપે જઈ બૂમ પાડું છું. “શું થયું? કેમ આટલું રડે છેએએ …?” “કંઇ નંઈ … બસ, રમ્યા જ કરવું છે .. નહાવાની વાત આવે એટલે ભેંકડો ..” હંઅઅ … નાહવા લઈ જાય એટલો વખત જ એ કકળાટ કરે. ફરી પાછી હસતીરમતી.

• અચાનક એક ધૂત્કારનો અવાજ આવે છે .. “એઈ … છટ્ … જતી રે’ … હટ હટ” પ્રકારનો. ના, શબ્દો એવા નહોતા, મારું ધ્યાન તો સ્ક્રીપ્ટમાં હતું. ટોન એ પ્રકારનો હતો. સ્ત્રીનો અવાજ. હા, નજીકના એક ઘરનાં ફલાણાબહેનનો અવાજ છે. કદાચ ગરોળી જોઈ ગયાં હશે. ફરીથી, “નીકળ નીકળ” જેવું કંઈ બોલ્યાં. હા, ગરોળી જ લાગે છે. પણ ના … આગળ પણ કંઈક બોલે છે. કોઇ માણસને કહેતાં હોય એવું લાગે છે. છૂટાછવાયા શબ્દો કાને પડે છે. વચ્ચેના શબ્દોનો માત્ર ટોન જ પકડાય છે, જે આમ તો ઉપર મુજબનો જ છે. પૅનિક એટેકની જેમ એમનો અવાજ ઝડપ પકડે છે. “તારે … છેએએ … તું તોઓ … હઅટ્ટ … જોઈએ જ નઇઇઇ …. હાઆઆ … નીકળ મારા ઘરની બાઆઆઆર … જા .. જા .. અમણાં ને અમણાં … કોઇ આને કાઆઢોઓઓઓઓઓ ….” હા, એ કદાચ એમની વહુને વઢે છે … કે પછી એમના મોટી ઉંમરનાં નણંદને …? ખબર નહીં. અમુક અવાજ બંધ થઈ જાય તો ય ગુંજ્યા કરતા હોય છે.  એમાં પછી તમે કામ ના કરી શકો.

e.mail : ashishkakkad@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 21 ઍપ્રિલ 2020