ફરી આવ્યો જગત આખું:
ગામ, સીમ, ખેતરો, જંગલો કેટકેટલું પગમાં ભર્યું
રણ ઘરબી દીધાં હાડકાંનાં પોલાણમાં,
સમુદ્ર નીચોવી દીધા આંખની ભીનાશમાં,
શહેર ધણધણાવ્યાં છાતીના ઊંડાણમાં,
વેદના વહેતી કરી રગોમાં,
પશુતા કુદતી કરી ઇંદ્રિયોમાં,
પ્રકૃતિ-વિકૃતિ
સમાવી, પચાવી
રચવા બેઠો કાવ્ય
પણ
મગજ પથ્થર
કાન ગુફા
હૃદય તો ફૂગ છે!
‘તેણે મને પ્રપૉઝ કર્યું ત્યારે અમે યુદ્ધની વચ્ચે હતા. જમીન પર ગંદકી, હવામાં લોહીની વાસ. મેં કહ્યું, ‘કોની સાથે લગ્ન કરીશ? મારામાંની સ્ત્રી તો મરી ગઈ છે.’ એનો એક ગાલ આખો ઊતરડાઈ ગયો હતો. એ ગાલ પરથી ગરમ આંસુ સરી પડ્યાં. મારાથી જોવાયું નહીં. મેં એને હા પાડી. મારી હાને હું જ ઓળખી શકતી નહોતી. અમારી આસપાસ રાખ ઊડતી હતી, ઈંટો ભાંગી ભાંગીને પડતી હતી …’
‘આ પોડિયમ પાસે હું એકલી નથી ઊભી, હજારો અવાજો મને ઘેરીને ઊભેલા છે. આ અવાજો મારા ગામની સ્ત્રીઓના છે. એમાંની કોઈને ભાઈ, પતિ કે પિતા નહોતા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી અમારા ગામમાં એક પણ પુરુષ બચ્યો નહોતો. બેલારુસમાં દર ચોથો પુરુષ યુદ્ધમાં ખતમ થઈ ગયો હતો. અમે બાળકો સ્ત્રીઓ વચ્ચે ઊછરતાં. મને યાદ છે કે આ સ્ત્રીઓ પ્રેમની વાતો કરતી, મૃત્યુની નહીં.’
આ શબ્દો છે સાહિત્યનું નોબેલ ઈનામ જીતનાર રશિયન લેખિકા સ્વેતલાના એલેક્સિયેવિચના. સ્વેતલાના પત્રકાર છે. પોતાને ‘હિસ્ટોરિયન ઑફ ધ સોલ’ કહે છે. 1985માં પ્રગટ થયેલું એનું પુસ્તક ‘ધ અનવુમનલી ફેસ ઑફ વૉર’ વિશ્વયુદ્ધમાં લડવા ગયેલી મહિલાઓની સ્મૃતિઓનું ‘કોલાજ’ છે. ત્યારે સોવિયેત આર્મીમાં દસ લાખ જેટલી સ્ત્રીઓ હતી. યુદ્ધ દરમ્યાન અને એ પછી આ સ્ત્રીઓનું શું થયું? સ્વેતલાનાએ એમને મળી, એમના અનુભવોનું રેકૉર્ડિંગ કરી, એનું લિપ્યાંતર કરી આ પુસ્તક તૈયાર કર્યું છે. 2015માં સ્વેતલાનાને નોબેલ મળ્યું અને 2017માં પુસ્તકનું અંગ્રેજી થયું. આ પુસ્તકની ગણતરી દુનિયાના સૌથી દુ:ખી-ઉદાસ પુસ્તકોમાં થાય છે. એનું પોત રશિયન મહિલા સૈનિકોનાં આંસુ અને લોહી વડે વણાયેલું છે. આવી રહેલા મહિલા દિન નિમિત્તે એની જ વાત કરીએ.
આગળ એણે જે અવાજોની વાત કહી છે તે આ સ્ત્રીઓના અવાજો છે. એક અવાજ કહે છે, ‘તેણે મને પ્રપૉઝ કર્યું ત્યારે અમે યુદ્ધની વચ્ચે હતા. જમીન પર ગંદકી, હવામાં લોહીની વાસ. મેં કહ્યું, ‘કોની સાથે લગ્ન કરીશ? મારામાંની સ્ત્રી તો મરી ગઈ છે.’ એનો એક ગાલ આખો ઊતરડાઈ ગયો હતો. એ ગાલ પર ગરમ આંસુ સરી પડ્યાં. મારાથી જોવાયું નહીં. મેં એને હા પાડી. મારી હાને હું જ ઓળખી શકતી નહોતી. અમારી આસપાસ રાખ ઊડતી હતી, ઈંટો ભાંગી ભાંગીને પડતી હતી …’
સ્વેતલાના કહે છે, ‘ફ્લુબર્ટ પોતાને ‘હ્યુમન પેન’ કહેતો. હું પોતાને ‘હ્યુમન ઈયર’ કહું છું. આ પોડિયમ સુધીનો રસ્તો ચાલીસ વર્ષ લાંબો છે. આ ચાલીસ વર્ષ મેં એક એક અવાજ સાંભળવામાં ગાળ્યા છે. અનેક વાર ભય પામી છું, આઘાત પામી છું અને કેટલી ય વાર અવાજોને ભૂલી જવાનો પ્રયત્ન પણ કર્યો છે. હું એ સમયમાં જીવી છું જ્યારે નાનું બાળક પણ મૃત્યુને જાણતું. અમારી આસપાસની હવામાં ઝેર હતું અને અમે એ શ્વસતાં.’
‘ધ અનવુમનલી ફેસ ઑફ વૉર’નું એક પાત્ર કહે છે, ‘હું રશિયન છું. હું આપણો રશિયનોનો અનુભવ દુનિયા સાથે શૅર કરવા માગું છું. આપણે વર્ષોથી એ સ્થિતિમાં છીએ કે કાં તો લડતાં હોઈએ, કે પછી લડાઈની યોજના બનાવતા હોઈએ.’ આ પુસ્તક હચમચાવી નાખે એટલું કરુણ છે, યુદ્ધની બિભિષિકામાંથી પસાર થયેલી સ્ત્રીઓના અવાજો એનાં પૃષ્ઠોમાંથી ઊઠે છે.
સ્વેતલાનાએ એમને પૂછ્યું, ‘તમે યુદ્ધમાં શા માટે જોડાયા?’ એક સ્ત્રી તરત બોલી, ‘કારણ કે ત્યાં દિવસમાં બે વાર ખાંડવાળી ચા અને ટોસ્ટ મળતાં હતાં!’ તેણે નોંધ્યું છે, એક વાર બળાત્કારનો ભોગ બનેલી મહિલા સૈનિકોએ ગુનેગારોને ઓળખવા કરતાં ખાવાનું વધારે પસંદ કર્યું હતું! કેવી સ્થિતિ હશે? શાસકોને આ મહિલાઓના સ્ત્રી-અસ્તિત્વની પરવા નહોતી. કોઈ વાજબી માગણીના જવાબમાં પણ તેઓ બરાડતા, ‘શટ અપ, વી વૉન્ટ સૉલ્જર્સ, નોટ ગર્લ્સ.’ પણ સ્ત્રી પોતાની અસ્મિતાને, સુઘડતા અને સુંદરતા માટેના પ્રેમને ક્યાં મૂકવા જાય? એક સ્ત્રી કહે છે, ‘અમને એટલો માનસિક ત્રાસ થતો કે અમારામાંના કેટલાયના માસિક સ્રાવ બંધ થઈ જતા. અમે ડરી ગયા, અમે હવે સ્ત્રી નથી રહ્યા શું?’ અસ્તિત્વ પરના આ ઘાની કલ્પના પુરુષોને ન આવે.
નોબેલ ભાષણમાં સ્વેતલાનાએ ચેર્નોબિલ ઘટનાનો ભોગ બનેલી સ્ત્રીઓની મુલાકાતનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. ચેર્નોબિલનો કાટમાળ ખસેડતાં રેડિયેશનનો ભોગ બનેલા એક મજૂરને હૉસ્પિટલમાં લઈ જવાયો. તેની પત્નીએ સ્વેતલાનાને કહ્યું, ‘મને તેને મળવા ન દીધી. હૉસ્પિટલમાં જવા પણ ન દીધી, કહે કે તમે એને ઓળખી નહીં શકો. તમે જેને જાણો છો એ માણસ એ રહ્યો નથી.’ આ સ્ત્રી રાતે ચીમની દ્વારા હૉસ્પિટલમાં ઊતરે છે. ચોકીદારોને પૈસા ખવડાવી પતિને મળે છે. એને જોઈને સમજી જાય છે કે કદાચ આ છેલ્લી મુલાકાત છે. એ ક્ષણોને જીવી લેવા બંને ગાઢ પ્રેમ કરે છે. તેને ગર્ભ રહે છે અને રેડિયેશનને લીધે બાળકી મૃત જન્મે છે. ‘બંનેની કબર પર ફૂલ મૂકતાં હું આ જીવલેણ પ્રેમ વિશે વિચારું છું …’
સ્ત્રીઓ શારીરિક કામો માટે નાજુક ગણાય પણ એક મહિલા ઘાયલ સૈનિકોને હૉસ્પિટલમાં લાવવાની ડ્યુટી કરતી હતી તે એક દિવસમાં 481 ઘાયલ સૈનિકોને હૉસ્પિટલ લઈ આવી હતી. સ્વેતલાના કહે છે, ‘માનવું મુશ્કેલ છે.’ ‘મને પણ એવું જ લાગે છે.’ સ્ત્રી શાંતિથી કહે છે.
એક સ્ત્રી કહે છે, ‘મારે બહુ બધું કહેવું છે. વર્ષો સુધી હું કશું બોલી નથી. મેં પ્રયત્ન કર્યો હતો, પણ કોઈ મારું સાંભળતું નહોતું. સારું થયું તમે આવ્યા, પૂછ્યું. આઈ ટેલ યુ, ઈટ ઈઝ ટેરિબલ ટુ રિમેમ્બર, બટ ઈટ ઈઝ ફાર મોર ટેરિબલ ટુ ફરગેટ – યાદ કરવું ભયાનક છે, પણ ભૂલી જવું એનાથી પણ ભયાનક છે.’ એણે એક એવી સૈનિકની વાત કરી હતી, જેણે પીછો કરતા જર્મન લશ્કરથી ટુકડીને બચાવવા પોતાના રડતા બાળકને પાણીમાં ડુબાડી દીધું હતું. ‘એનું બાળક રડતું બંધ થયું. ક્યાં ય સુધી અમે આંખો ઊંચી કરી એ સ્ત્રી સામે કે એકબીજા સામે જોઈ શક્યા નહીં.’
યુદ્ધ પૂરું થયું અને આ મહિલાઓ ઘેર પાછી ફરી ત્યારે ઘરના મોરચે પણ એક યુદ્ધ ખેલાયું. યુદ્ધમાંથી પાછા ફરતા પુરુષની રાહ જોવાય છે, એને વધાવી લેવાય છે. પણ મહિલાઓનું શું થાય છે? પતિઓ શહીદ થઈ ગયા છે. ગામો રાખ થઈ ગયાં છે. પાંચ છ મહિનાનાં હતાં તે બાળકો હવે મોટાં થઈ ગયા છે, માને ઓળખતા નથી. કુંવારી હતી તેને કોઈ પરણતું નથી. એક મહિલા કહે છે, ઓગણીસની ઉંમરે મને વીરતા માટે અવૉર્ડ મળ્યો ત્યારે મારા વાળ સફેદ થઈ ગયા હતા અને મારાં ફેફસાંની આરપાર ગોળી ચાલી ગઈ હતી.’ એક સ્ત્રીને માબાપે કહ્યું, ‘તારી બે નાની બહેનો સાથે કોઈ લગ્ન નહીં કરે કેમ કે તું આટલા પુરુષો સાથે રહીને આવી છે. તું ક્યાંક ચાલી જા.’ યુદ્ધમાંથી પાછી ફરેલી સ્ત્રીઓ માટે ‘આર્મી હોર્સ’ કે ‘મિલિટરી બિચિસ’ જેવા શબ્દો વપરાતા. આટલી ભયાનક પુરુષપ્રધાનતા?’
આ પુસ્તક સાથે જ સ્વેતલાનાનું ‘લાસ્ટ વિટનેસ’ પુસ્તક પ્રગટ થયું હતું. એમાં યુદ્ધગ્રસ્ત બાળકોની વાત હતી. 1997માં ‘વૉઈસિઝ ફ્રોમ ચેર્નોબિલ’ આવ્યું અને 2013માં ‘સેકન્ડહેન્ડ ટાઈમ’. નાની હતી ત્યારથી સ્વેતલાના જાણતી કે ‘વિમેન્સ સ્ટોરીઝ આર ડિફરન્ટ’. દર્દને એ માનવમાત્રની નિયતિ કહે છે. લખે છે કે યુદ્ધનો ઇતિહાસ પુરુષો લખે છે અને પુરુષો વિશે લખે છે, પણ મેં બાળપણમાં સ્ત્રીઓની જે વાતો સાંભળી હતી, એની પકડ જુદી જ છે. ‘વાસ્તવ મને ડરાવે છે અને આકર્ષે પણ છે.’ ‘યુદ્ધમાં કોઈ વીરનાયક હોતો નથી. હોય છે માનવીય બાબતો પ્રત્યે અમાનવીય રીતે વર્તનારા માનવો.’
સ્વેતલાનાના શરૂઆતના લખાણોમાં સામ્યવાદી રશિયામાં વધતા જતા ઔદ્યોગીકરણનો ચિતાર છે, પણ પછી એ બહુ જ નિર્ભયતાથી યુદ્ધના વિશ્વમાં પ્રવેશી ગઈ છે. ડઝનબંધ પ્રવાસો, સેંકડો મુલાકાતો અને અનેક રેકૉર્ડિંગ. ‘મારું ધ્યેય ચોક્કસ સમયખંડમાં જીવતા અને ચોક્કસ બનાવોનો હિસ્સો બનતા ચોક્કસ માણસોને સાંભળવા એ છે.’ ‘યુદ્ધ શાપ છે, પણ માણસ યુદ્ધથી મોટો છે.’
રાજ ગોસ્વામી
ગયા અઠવાડિયે, તિબેટિયન નેતા અને આધ્યામિક ગુરુ દલાઈ લામાને લઈને એક વિવાદ થયો હતો. 28મી ફેબ્રુઆરીએ, ધર્મશાલાના એક ગામ મેકલોર્ડ ગંજમાં, દલાઈ લામાની ઉપસ્થિતિમાં એક મંદિર ખાતે લગભગ 100 વિધાર્થીઓનો એક કાર્યક્રમ યોજાયો હતો. તેનો એક વીડિયો સોશિયલ મીડિયા પર વાઈરલ થયો, પછી આ વિવાદ ચગ્યો હતો.
વીડિયોમાં, એક વિધાર્થીએ માઈકમાં દલાઈ લામાને પૂછ્યું કે હું તમને ભેટી શકું? 87 વર્ષીય દલાઈ લામાએ તેને સ્ટેજ પર આવવા કહ્યું. એ આવીને બેઠો એટલે તેમણે બાળકના હોઠ પર ચૂમી લીધી અને પછી પોતાની જીભ બહાર કાઢીને બાળકને તે ચૂસવા કહ્યું. બાળક થોડો ખસ્યો એટલે દલાઈ લામા હસ્યા અને બાળકને ખેંચીને ભેટ્યા.
કાર્યક્રમમાં ઉપસ્થિત એક વ્યક્તિએ આ આખી ઘટનાનો વીડિયો ઉતાર્યો અને સોશિયલ મીડિયા પર નાખ્યો. લોકોએ આ વીડિયોને ‘ઘૃણાસ્પદ,’ ‘ગંદો’ અને ‘બીમાર’ ગણાવીને દલાઈ લામાની જબરદસ્ત ટીકા કરી. અમુક લોકોએ તો ચાઈલ્ડ એબ્યુઝના અપરાધ હેઠળ દલાઈ લામા સામે પોલીસ ફરિયાદ કરવાનું પણ સૂચન કર્યું.
દલાઈ લામા અને તેમના અનુયાયીઓને આ વિવાદની જાણ થતાં તેમણે જનહિતમાં તાબડતોબ એક બયાન જારી કરીને બાળક અને તેના પરિવારની માફી માગી અને કહ્યું કે, “દલાઈ લામા જ્યારે પણ લોકોને મળે છે ત્યારે આવી નિર્દોષ અને રમતિયાળ શરારત કરે છે.”
દલાઈ લામાએ તો કોઈ બચાવ કરવાને બદલે સાર્વજનિક માફી માગીને વિવાદને આગળ ન વધાર્યો, પરંતુ હકીકત એ છે કે આવી રીતે જીભ કાઢવી એ તિબેટની એક પરંપરાનો હિસ્સો છે. તિબેટિયન લોકો આપસમાં મળે ત્યારે આવું કરતાં રહે છે પણ એ જ વાત સોશિયલ મીડિયા પર આવીને ‘કૌભાંડ’ બની ગઈ. એમાં ય પાછા એ દલાઈ લામા પોતે હતા, જે એક હાઈપ્રોફાઈલ વૈશ્વિક નેતા છે.
બાકી, સોશિયલ મીડિયા કેટલું ક્રૂર માધ્યમ છે તેનું આ લેટેસ્ટ ઉદાહરણ છે. સોશિયલ મીડિયા ધ્રુવીકરણ પર નભે છે. એમાં બહુમતી લોકોને આત્યંતિક, સામા છેવાડાનાં વલણ પસંદ હોય છે. લોકો કોઈ વિચાર કે વ્યક્તિની અત્યંત વાહવાહી કરે છે અથવા અત્યંત ટીકા કરે છે. લોકો ભાગ્યે જ ગમતી કે ન ગમતી વાત અથવા વ્યક્તિ માટે સંતુલિત સ્ટેન્ડ લઇ શકે છે. એટલા માટે તેમાં રોજ એક નવો વિવાદ ચાલતો રહે છે.
સોશિયલ મીડિયામાં લોકો ચીડમાં જીવે છે. દરેકને દરેકની સામે ચીડ છે. આપણે રોજ સવારે એક નવી ચીડ સાથે દિવસ શરૂ કરીએ છીએ અને રાત પડે બીજી કોઈક ચીડ લઈને સૂઈ જઈએ છીએ. ‘સૂઈ જઈએ છીએ’ કહેવું પણ ખોટું છે, કારણ કે આખા દિવસની ચીડ બંધ આંખો પાછળ જીવતી રહે છે. આપણને સુંદર સપનાં આવતાં બંધ થઈ ગયાં છે. આપણે ચીડનો એક રાક્ષસ પાળ્યો છે, અને એનું પેટ બહુ મોટું છે, એટલે આપણે નિરંતર એને ખવડાવતા રહેવું પડે છે. આપણે રોજ ચીડનો શિકાર શોધી લઈએ છીએ.
ક્યારેક મોદી-ગાંધી, ક્યારેક હિન્દુ-મુસ્લિમ, ક્યારેક મોરારિબાપુ, ક્યારેક મીડિયા, ક્યારેક હું અને ક્યારેક તમે. એનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી કે હું તમારી પર મારી ભડાસ કાઢું છું કે બીજા કોઈની પર. ચીડની પ્રકૃતિ છે કે એ ક્યાંક ઠલવાવવી જોઈએ, અને તે ઠલવાઇને પાછી મળે છે. ચીડ કોરોના વાઇરસની જેમ ચેપી છે. તેનું કમ્યુનિટી સંક્રમણ થાય છે. રાજકારણ, મીડિયા અને આઈ.ટી. સેલ આ સંક્રમણ પર નભે છે. તે તમને સતત ચીડમાં રાખે છે. ચીડનું વ્યવસાયિક મૂલ્ય છે. સોશ્યલ મીડિયાનું અલગોરિધમ શું છે? એ તમારી ચીડને એમ્પ્લીફાઇ કરી મૂકે છે, જેથી તે જીવતી રહે. તે જીવતી રહે છે અને આપણને ‘ખાતી’ રહે છે.
આમાં જ દલાઈ લામા ઝપટમાં આવી ગયા. દલાઈ લામાના અનુયાયીઓ તો તેને ચીની કાવતરું પણ ગણે છે. “પરમ પૂજ્યની પ્રતિષ્ઠાને બગાડીને કોને ફાયદો થાય છે તે સમજાવાની જરૂર નથી,” ભારત સ્થિત સેન્ટ્રલ તિબેટિયન એડમિનિસ્ટ્રેશનના વડા પેન્પા ઝેરિંગે એક મીડિયામાં કહ્યું હતું, “જે સ્તર પર વિવાદ ચગાવામાં આવ્યો તેમાં રાજકીય હિતને નજરઅંદાજ ન કરાય.”
તિબેટિયન સમાજમાં આ એક જૂની પરંપરામાં છે જેમાં તેઓ જીભ કાઢીને અરસપરસ અભિવાદન કરે છે, પરંતુ પશ્ચિમી મૂલ્યોથી રંગાયેલા લોકોએ તેને સેક્સુઅલ એક્ટ ગણીને ‘ગંદુ’ બનાવી દીધું. આ ઘટના પછી રેડિયો ફ્રી એશિયાએ પેલા બાળકનો ઇન્ટરવ્યૂ કર્યો હતો જેમાં તેણે તેને કેવું લાગ્યું હતું તેના જવાબમાં કહ્યું હતું કે તેને ‘સકારાત્મક ઉર્જા’નો અનુભવ થયો હતો.
1997માં, હોલિવૂડ સ્ટાર બ્રાડ પિટની એક ફિલ્મ ‘સેવન ઈયર્સ ઇન તિબેટ’ આવી હતી. તેમાં પિટ જ્યારે તિબેટિયન લોકોના એક સમૂહને મળે છે ત્યારે તે સૌ તેને જોઇને જીભ બહાર કાઢે છે. આ પરંપરા 9મી સદી જૂની છે. તે વખતે લાંગ દરમા નામનો તિબેટનો રાજા હતો. એ અત્યંત ક્રૂર હતો અને તેની જીભ કાળી હતી. તિબેટના લોકો પુનર્જન્મમાં માને છે. તેમને ડર હતો કે રાજા પણ પુનર્જન્મ લેશે. પરિણામે, સદીઓ સુધી તિબેટિયન લોકો એકબીજાને મળે ત્યારે જીભ બહાર કાઢતા હતા, એવું સાબિત કરવા કે તેમની જીભ કાળી નથી અને તેઓ ક્રૂર રાજાનો પુનર્જન્મ નથી.
રિવાજો હંમેશાં તર્કશૂન્ય હોય છે. ચાહે તે ધર્મ હોય, દેશ હોય કે સંસ્થા હોય, માણસ સદીઓથી જાત-ભાતની રસમ નિભાવતો આવ્યો છે, અને ધર્મ, દેશ કે સંસ્થામાં માન્યતાઓ બદલાય, તો માણસ નવા રિવાજો પાળતો પણ આવ્યો છે. ઉદાહરણ તરીકે એક જમાનામાં ધાર્મિક અનુષ્ઠાન વખતે પશુનો બલિ ચઢાવાનો રિવાજ હતો, આજે નથી. સદીઓ પહેલાં નેશન સ્ટેટની રચના ન થઇ હતી, ત્યારે ન તો કોઇ રાષ્ટ્રધ્વજ હતો કે ન તો રાષ્ટ્રગાન. એક સમયે રાજાશાહી હતી, ત્યારે રાજાના માનમાં ઊભા થવાનો કે ગાન કરવાનો રિવાજ હતો, આજે નથી. આજે આપણે રાષ્ટ્રગાનમાં ઊભા થઈએ છીએ. રિવાજનું મહત્ત્વ તેના પ્રસંગ કે સંદર્ભમાં છે, રિવાજમાં નહીં. એ પ્રસંગ કે સંદર્ભ ન હોય, તો રિવાજનો મતલબ રહેતો નથી.
ઉત્તરોતર, તિબેટમાં જીભ કાઢવી એક રિવાજ બની ગયો. હવે તો જીભ કાઢવી એ સન્માન, આવકાર અને સહમતિનું પ્રતિક છે. સોશિયલ મીડિયા પર લોકોએ દલાઈ લામાના વર્તનમાં કિસ જોઈ હતી, જે એક પશ્ચિમી ખ્યાલ છે. મુસીબત એ છે કે લાગણીઓ અને શિષ્ટાચારની અભિવ્યક્તિમાં પશ્ચિમનાં ધારા-ધોરણનો રંગ ચઢી ગયો છે. પશ્ચિમમાં લાગણીઓની અભિવ્યક્તિઓને ઇન્દ્રિય સુખનાં ચશ્માંમાંથી જ જોવામાં આવે છે.
જીભ બહાર કાઢવાની ક્રિયાના અલગ-અલગ સમાજોમાં અલગ-અલગ અર્થ નીકળે છે. ત્યાં સુધી કે એક બાળક જીભ કાઢે તેનો અર્થ એક વયસ્ક જીભ બહાર કાઢે અથવા એક સ્ત્રી જીભ બહાર કાઢે તેનો એક પુરુષ જીભ કાઢે તેના કરતાં ભિન્ન અર્થ હોય છે. એનો અર્થ અસભ્યતા પણ થાય, ઘૃણા પણ થાય, રમત પણ થાય અને જાતીય ઉશ્કેરણી પણ થાય. તેનો સંદર્ભ જોવો પડે. દાખલા તરીકે, ન્યુઝીલેન્ડના માઓરી જાતિના લોકોમાં યુદ્ધ શરૂ થતાં પહેલાં લલકાર તરીકે જીભ કાઢવાનો રિવાજ છે. ત્યાં જીભ કાઢવી એ આક્રમકતાનું પ્રતિક છે.
લાગણીઓની અભિવ્યક્તિ દુનિયામાં એક સરખી, એટલે કે બાયોલોજીકલ નથી હોતી. લાગણીઓ પર સામાજિક વાતાવરણનો પણ એટલો જ પ્રભાવ પડે છે. દાખલા તરીકે, ઉત્તેજના, આશ્ચર્ય, ઉલ્લાસ, ખુશી જેવા ‘હાઈ અરાઉઝલ ઈમોશન્સ’ પશ્ચિમના વ્યક્તિવાદી સમાજોમાં વધુ સ્વીકૃત છે, જ્યારે શાંતિ, શીતળતા, આરામ, દુઃખ, કંટાળો જેવા ‘લો અરાઉઝલ ઈમોશન્સ’ને પૂર્વનાં સમાજો વધુ મહત્ત્વ આપે છે.
બાય ધ વે, તિબેટિયન સમાજમાં ‘ઇટ માય ટંગ’ (મારી જીભ ખાઈ જા) નામની એક રમત પણ છે. એમાં બાળકો તેમના દાદા પાસે જઈને તેમના કપાળ પર ચૂમી ભરે છે અને નાકને સ્પર્શ કરે છે. દાદા તેમને મોઢા વડે કેન્ડી, ચોકલેટ કે ટોફી આપે છે અને પછી કહે છે, મેં તમને બધું જ આપી દીધું છે અને હવે મારી પાસે મારી જીભ જ રહી છે.