સુમન શાહ
સામાન્ય લોકો તર્કથી નથી જીવતા કેમ કે નથી જાણતા કે એ શી બલા છે. કલાકારો કે સાહિત્યકારો તર્કને જાણે છે પણ વિશ્વસનીય નથી ગણતા; તેઓ અ-તર્કમાં વધારે શ્રદ્ધા રાખે છે. પરન્તુ આ ‘બેબી એ.આઈ.’ અને ‘એ.આ.ઈ-ક્રાન્તિ’ સરજનારી ‘એ.આઈ.’ તો તર્કથી જ જન્મી છે, તર્કથી જ જીવે છે અને નિત્ય વિકસે છે તે પણ તર્કથી. સામાન્યજનો કલાકારો સાહિત્યકારો અને ‘એ.આઈ.’ વચ્ચે આ પાયાનો ભેદ છે.
તેથી બને છે એવું કે ‘એ.આઈ.’-ને માણસોનું સમજાય છે એટલું માણસોને ‘એ.આઈ.’-નું નથી સમજાતું.
આ એક મડાગાંઠ છે. તાતો સવાલ તો એ છે કે મડાગાંઠને ખૂણે હડસેલીને જીવ્યા કરવું કે એને ઉકેલી નાખવી. ઉકેલી નાખવી-નું તાત્પર્ય એ કે “એ.આઈ.’-થી થયેલા લાભ અંકે કરવા, ગેરલાભને સમજી લેવા.
હરારી એમ કહે છે કે એમના જેવા ઇતિહાસકારો અને ફિલસૂફોનું કામ તો કોઈ પણ ડર કે ભય સામે માત્ર આંગળી ચીંધવાનું છે, બાકી સદ્હેતુ માટે ‘એ.આઈ.’-ની નવ્ય શક્તિઓએ જનમાવેલાં ઉપકરણોને અવશ્ય કામે લગાડી શકીએ, અને એવો દાવો તો બહુ પહેલેથી ‘એ.આઈ.’-ક્ષેત્રના નિષ્ણાતો કરી જ રહ્યા છે.
++
જુઓ, હું તમને કહું, ’એ.આઈ.’-પાવર્ડ આ બધા લાભ તો માણસ મેળવી જ રહ્યો છે :
જેમ કે, ૧ : હોમ ડીવાઇસિસ, ઘરકામ માટેનાં ઉપકરણો —
‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ લૉન્ડ્રી મશીનને ખબર પડી શકે છે કે આપણાં કપડાં ધોવાઈ ગયાં છે અને એને સૂકાં કરવા માટે ડ્રાઇન્ગ સાઇકલ બદલવાનો સમય થઈ ગયો છે, એ જાતે જ સ્વીચ બદલી નાખશે. વૅક્યુમ ક્લીનર આપણા ઘરનું માપ લઈ શકે છે અને આપણી કશી જ મદદ વિના ઘર સરસ સાફ કરી દે છે. લૉન મૂવર લૉનને ઑટોમૅટિકલિ વાઢી નાખી શકે છે, વચ્ચે આવતા અવરોધોને હટાવી દઈ શકે છે.
આ ઉપકરણો લાઇટ્સ-થી માંડીને થર્મોસ્ટેટ ને સીક્યૉરિટી સિસ્ટમ સાથે સંકળાયેલા આપણા રોજિંદા જીવનવ્યવહારોને સરળ કરી આપે છે. દાખલા તરીકે, Nest Cam IQ Indoor. આ કૅમેરા ઘર આસપાસ દેખાતી પરિચિત કે અજાણી વ્યક્તિના ચહેરા તેમ જ આપણા ડોરસ્ટેપ પર મુકાયેલાં ઍમેઝોન પરથી કે બીજેથી મંગાવેલી ચીજવસ્તુઓનાં પૅકેજીસ હૂબહૂ દર્શાવી દે છે. કશું પણ શંકાસ્પદ લાગે તો આપણને ઍલર્ટ કરી દે છે. દાખલા તરીકે, Arlo Pro 3. આ કૅમેરા પણ એ બધું જ કરે છે. કશુંક તૂટ્યુંફૂટ્યું હોય તેના કે અન્ય કોઈપણ અવાજ માટે આપણને ઍલર્ટ કરી દે છે. Ring Stick Up Cam Wired શંકાસ્પદ બધું રૅકર્ડ કરી નાખે છે.
જેમ કે, ૨ : ’એ આઈ ’-પાવર્ડ પર્સનલ આસિસ્ટન્ટ ડીવાઇસિસ —
આ ઉપકરણો અંગત મદદનીશ બની શકે છે. દાખલા તરીકે ‘સિરિ’, ‘ઍલેક્સા’ કે ‘ગૂગલ આસિસ્ટન્ટ’ પોતાની મર્યાદામાં રહીને આપણે કહીએ તે કરે છે. ઍલાર્મ્સ સૅટ કરી આપે છે, ઍપોઇન્ટમેન્ટ્સ ગોઠવી આપે છે, મનગમતું ગાયન કે વાદ્ય વગાડી આપે છે. ઘરકામનાં સ્માર્ટ ઉપકરણોને નિયન્ત્રિત કરવામાં પણ એની મદદ મેળવી શકાય છે. Amazon Astro. આ એક મોબાઇલ રૉબોટ છે. ઘરમાં એ આપણી આજુબાજુમાં જ રહે છે અને, આપણને મેઇલ લાવી આપે છે, લાઇટો ઑન કરી આપે છે, સંગીત સંભળાવી આપે છે. Google Nest Hub Max. આ એક સ્માર્ટ ડિસ્પ્લે ઉપકરણ છે. સમય, હવામાન, કૅલેન્ડર બતાવે અને વીડીઓ-કૉલ પણ કરાવી દે.
માણસને પોતાના રોગનું નિદાન કરાવવું હોય, દવાઓ જોઈતી હોય, સારવારનો ક્રમ-ઉપક્રમ બનાવવો હોય; વેપારી અને ગ્રાહકોએ લૅણદેણ કરવી હોય, કોઈ તકરાર કે મુશ્કેલી બાબતે વકીલ રોકવો હોય, તો ‘એ.આઈ.-પાવર્ડ’ વર્ચ્યુઅલ આસિસ્ટન્સ ઉપલબ્ધ છે. સમય બચે કેમ કે માણસોએ રૂ-બ-રૂ થવાની જરૂરત નહીં. શક્તિ બચે કેમ કે રૂબરૂમાં તો લોકોને બોલતાં જ નથી આવડતું હોતું; પોતાને શું અને ક્યારે કેવુંક જોઈએ છે કે આપવું છે એ કહેતાં પણ નથી આવડતું. ઍલફૅલ બોલે, ગાળાગાળી કરે. ‘એ આઈ ’ આગળ એવું કંઈપણ નભી જતું નથી.
જેમ કે, ૩ : ’એ આઈ ’-પાવર્ડ ઍજ્યુકેશનલ ઉપકરણો —
કેળવણીવિષયક આ ઉપકરણો શિક્ષકોને અને ખાસ તો, વિદ્યાર્થીઓને કામ આવી શકે છે. વધારે અંગત પદ્ધતિએ શીખી શકાય, હોમવર્ક ચૅક કરાવી શકાય, પ્રગતિ ટ્રૅક કરી શકાય. શિક્ષક અથવા શિક્ષણસંસ્થા આ બધું ઉપલબ્ધ થાય તેવા કસ્ટમ લર્નિન્ગ પ્લાન્સ પણ બનાવી શકે. જૂઠા શિક્ષકો અને ખોટા વિદ્યાર્થીઓ સીધા થઈ જાય.
જેમ કે, ૪ : ’એ આઈ ’-પાવર્ડ મનોરંજનવિષયક ઉપકરણો —
મ્યુઝિક સ્ટ્રીમિન્ગ Spotify AI-થી આપણે મનપસંદ સંગીત સાંભળીએ છીએ. મૂવી અને ટીવી-શોઝ માટેની સ્ટ્રીમિન્ગ સર્વિસ Netflix AI-થી આપણે પૂરા વાકેફ છીએ. Replika AI એક ચૅટબોટ છે. એને આપણે મિત્ર કે સારવારદાતા – થૅરાપિસ્ટ – કે અરે, રોમાન્ટિક પાર્ટનર તરીકે પણ કસ્ટમાઈઝ કરી શકીએ છીએ. એ કહેશે – હું તમારી કમ્પેનિયન છું, કેમ છો તમે? મજામાં? શું કરી શકું તમારે માટે? એ આપણી વ્યક્તિતા અને રસરુચિ જાણી લે છે. આપણા માટે ટૅક્સ્ટ લાવી દે, ભાષાન્તર કરી દે, પ્રશ્નોત્તર કરે. અને, કાવ્ય કે ટૂંકીવાર્તા જેવી સર્જનાત્મક કૃતિઓ પણ લખી આપી શકે છે.
આટલાં તો ‘એ.આઈ.’-પાવર્ડ ઉપકરણો બજારમાં હાજર છે, પણ જેમ જેમ ટૅક્નોલૉજીનો વિકાસ થશે તેમ તેમ વધુ ને વધુ ઉપકરણો માણસના જીવનવ્યવહારોમાં મદદ કરવાને દોડી આવવાનાં છે.
++
હરારીનો સવાલ એ છે કે ‘એ.આઈ.’-નાં એ નવ્ય ઉપકરણો આપણે સદ્હેતુઓ માટે પ્રયોજવા માગીએ છીએ કે બદઇરાદાઓની તુષ્ટિ માટે.
હરારી ઇતિહાસમાં લઈ જાય છે, કહે છે : ૧૯૪૫-થી આપણને જાણ થઈ છે કે ન્યુક્લીયર ટૅક્નોલૉજિ મનુષ્યને ફાયદા થાય એવી ઍનર્જી સરજી શકે, પણ માનવસભ્યતાનો નાશ પણ કરી શકે છે. એટલે, માનવતાના હિતમાં, માનવતાની રક્ષા સારુ, આપણે ઈન્ટરનેશનલ ઑર્ડરની પુનર્રચના કરી છે, ઠરાવ્યું છે કે ન્યુક્લીયર ટૅક્નોલૉજિનો વિનિયોગ સદ્હેતુ માટે કરીશું. પરન્તુ હવે સામુદાયિક વિનાશને માટેના આ નવા શસ્ત્ર જોડે આપણે બાથંબાથા કરવી પડશે, નહિતર એ આપણી મનોસૃષ્ટિઓને તેમ જ આપણા સામાજિક વિશ્વને ખતમ કરી નાખશે.
હરારી કહે છે, હજી આપણે ‘એ આઈ’ – ઑજારોને કાબૂમાં લઈ શકીએ એમ છીએ, પણ આપણે ઝડપ કરવી જોઈશે. ન્યુક્લીયર વેપન્સ વધુ શક્તિશાળી ન્યુક્લીયર વેપન્સ ન સંશોધી શકે કે ન બનાવી શકે, પણ ‘એ આઈ ‘ વધુ શક્તિશાળી ન્યુક્લીયર વેપન્સ બનાવી શકે છે. પહેલું મહત્ત્વનું પગલું એ ભરવું જોઈશે કે ‘એ.આઈ.’ ઉપકરણોને પબ્લિક ડોમેઇનમાં મૂકતાં પહેલાં સુરક્ષા બાબતે એની કડક તપાસ થવી જોઈશે, અને સમાજમાં એ માટે માંગ ઊઠવી જોઈશે.
હરારી ઉમેરે છે : ટૂંકા કે લાંબા ગાળાની સાઈડ-ઇફૅક્ટ્સના ટેસ્ટ કર્યા વિના જેમ દવા બનાવનારી કમ્પનીઓ નવી દવા જાહેરમાં નથી મૂકી શકતી એમ ‘એ.આઈ.’-ઑજારો સુરક્ષિત છે કે કેમ તેના ટેસ્ટ કર્યા વિના ટૅક-કમ્પનીઓ એને રીલીઝ ન જ કરી શકે એમ થવું જોઈશે. કહે છે, આ પૃ઼થ્વી પર હજી તો આપણે પરાયી બુદ્ધિનો સામનો કરી રહ્યા છીએ. એને વિશે આપણને ઝાઝી ખબર નથી, સિવાય કે એ આપણી સભ્યાતનો નાશ કરશે. જરૂરી એ છે કે ‘એ.આઈ.’ આપણને નિયન્ત્રણમાં લે એ પહેલાં આપણે એને નિયન્ત્રણમાં લઈએ.
હરારી તીવ્ર સવાલ કરે છે : ‘એ.આઈ.’-ની જાહેર જમાવટને ધીમી કરી નાખીશું તો લોકશાહી એકહથ્થુવાદી શાસનથી પાછળ નહીં રહી જાય? હરારી પોતે જ જવાબ આપે છે કે, ના, તદ્દન વિપરીત ! ‘એ.આઈ.’-ની અનિયન્ત્રિત જમાવટ સોશ્યલ કૅઓસ સરજશે – સામાજિક અંધાધૂંધી. એથી લાભશે નિરંકુશ સત્તાખોરો – ઑટોક્રેટ્સ ! અને, લોકશાહી બરબાદ થઈ જશે.
કહે છે, લોકશાહી તો એક જાતની વાતચીત છે. અને વાતચીતને હમેશાં ભાષાનો આધાર જોઈએ છે. હવે, ‘એ.આઈ.’ જો ભાષાને જ હૅક કરે છે, તો અર્થપૂર્ણ વાતચીત કરવાની આપણી ક્ષમતાનો પણ નાશ કરશે, અને સરવાળે લોકશાહીનો પણ નાશ કરશે.
હરારી કહે છે : હું કોઈની જોડે વાતચીત કરતો હોઉં અને હું જો કહી ન શકું કે એ મનુષ્ય છે કે ‘એ.આઈ.’ છે, તો સમજો, લોકશાહીનો અન્ત આવી ગયો !
= = =
(27 / 07/ 23 : USA)
સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર
