પુસ્તક પરિચય

‘અનુવચન’ દલિત વિષયના જાણીતા અભ્યાસી નટુભાઈ પરમારનું દસમું પુસ્તક ત્રીસમી માર્ચે પ્રસિદ્ધ થયું.

સંગ્રહના કુલ ચૌદ લાંબા લેખોમાં પહેલાં પાંચ સમકાલીન દલિત સર્જકો દલપત ચૌહાણ, પ્રવીણ ગઢવી, સાહિલ પરમાર, કિસન સોસા અને જયંત પરમાર વિશેના છે.

ગુજરાતી દલિત સાહિત્યના વિકાસ અને વિસ્તાર માટે પ્રયત્નશીલ સંસ્થાઓ ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય અકાદમી અને ગુજરાતી દલિત સાહિત્ય પ્રતિષ્ઠાનનો પરિચય આપતા લેખો છે. ડૉ. બાબાસાહેબ આંબેડકરના પત્રકારત્વ અને તેમના ‘આફ્રિકા સંદર્ભ’ પરના લેખો પણ છે.

‘માનવસમાનતાના પુરસ્કર્તા કબીર’ પછી ‘સૌરાષ્ટ્રના સીદીઓ’ વિશે વાંચવા મળે છે. ‘દક્ષિણ આફ્રિકાના અખબારોમાં એક ડોકિયું’માં લેખકે 2014ના સપ્ટેમ્બર‌‌‌‌‌‌‌‌ના પંદર દિવસ દરમિયાન એ દેશમાં કરેલા નિવાસ દરમિયાન કરેલા અભ્યાસની ફલશ્રુતિ છે.

કૅલિગ્રાફી અને એક ચિત્ર સહિત પુસ્તકનું સુંદર મુખપૃષ્ઠ ‘કવિ-ચિત્રકાર અને એક માત્ર ઉર્દૂ દલિત કવિ’ જયંત પરમારે કર્યું છે.

પુસ્તકના લેખો ગુજરાત સરકારના ‘ગુજરાત’ માસિકના 2006થી 2022નાં વર્ષોના દીપોત્સવી અંકોમાં પ્રસિદ્ધ થઈ ચૂક્યા છે. તેમાંથી ઘણાં લેખોની વિગતો લેખકે આ પુસ્તકમાં સમાવતા પહેલાં અપડેટ કરી હોવાનું લેખોમાં જ નોંધાયું છે.

રાજ્યના માહિતી ખાતાના સંયુક્ત નિયામક તરીકે નિવૃત્ત થનાર નટુભાઈએ પુસ્તકના આરંભે પોતાની કેફિયતમાં રસપ્રદ વાત નીડર નિખાલસતાથી નોંધી છે.

તેઓ જણાવે છે કે ‘આજીવિકાના આધારસમી સરકારી નોકરીને કારણે’ તેમનું લેખન બે પ્રકારમાં વહેંચાયેલું રહ્યું. સરકારી ધોરણે ફરજના ભાગરૂપે લખવું પડતું લખાણ અને આંબેડકરી વિચારધારામાંની શ્રદ્ધા સાથે સામાજિક નિસબતવાળું લેખન. આ બીજા પ્રકારના લેખનના દસ પુસ્તકો થયાં છે.

બીજી બાજુ, ‘સરકારોની સ્તુતિવંદના કરતાં – તેની યશગાથા ગાતાં (મારા દ્વારા કે મારા વડપણ હેઠળ લખાયેલા પુસ્તકો / પ્રકાશનોની સંખ્યા કદાચ ત્રીસથી વધુ છે).’ આગળ તેઓ લખે છે કે તેમની નોકરીના સમય દરમિયાન જુદાં જુદાં પક્ષોના બારેક મુખ્યમંત્રીઓ આવ્યા ને ગયા ‘પણ  માહિતી ખાતું અને અમારા જેવા એના  પ્રચારકો એના એ!’

નટુભાઈ એ રૂઢ માન્યતાથી સભાન છે કે ‘મહિતી ખાતું એટલે સરકારનું થાળીવાજું ને તેનું ભાટચારણ !’ તેઓ ધારણા કરે છે કે ‘કદાચ એટલે જ ગુજરાતના આજ સુધીના બધા જ મુખ્ય મંત્રીઓએ આ ખાતાનો હવાલો પોતાની છાતીએ બાંધી રાખેલો !’

વધુ સ્પષ્ટ થતાં લેખક નોંધે છે : ‘સ્વીકારવું જોઈએ કે, એક મુખ્ય મંત્રીના શાસન વખતે  માહિતી ખાતાએ પ્રજાના કરોડો રૂપિયા ખરચીને તૈયાર કરેલું પ્રચારસાહિત્ય (પોસ્ટર્સ, બૅનર્સ, ચોપાનિયાં, પુસ્તિકાઓ, પ્રકાશનો વગેરે) બીજી કોઈ રાજકીય વિચારધારાને વરેલા મુખ્ય મંત્રીના આવતા સઘળું ધૂળ થઈ જતું, પણ એથી સરકારને કે માહિતી ખાતાને યાને અમને કોઈ ફરક પડતો ન હતો.

‘જો કે આજના વિશિષ્ટ રાજકીય વાતાવરણમાં સરકારના માહિતી ખાતાનો બોજ કદાચ હળવો થયો છે, કારણ મોટા ભાગના પ્રિન્ટ અને ઇલેકટ્રૉનિક મીડિયાએ સરકારોની સોડમાં બેસીને તેના પ્રચાર-પ્રસારનું કામ પોતે જ ઉપાડી લીધું છે.’

‘અનુવચન’માં સાહિત્યકારો પરના જે લેખો છે તેમાં માહિતી, અન્યોએ કરેલી સમીક્ષાનું સંકલન અને થોડાંક મૌલિક નિરીક્ષણો મળે છે.

ડૉ. આંબેડકરના આફ્રિકા સંદર્ભ વિશેના લેખમાં ભારતમાં અસ્પૃશ્યોના અધિકાર માટે જીવન સમર્પિત કરનારા બાબાસાહેબ ‘આફ્રિકાના બ્લૅક કે નીગ્રોના પ્રશ્ને વાકેફ હતા કે કેમ એ મુદ્દાની ચર્ચા કરવામાં આવી છે.

આ લેખની જેમ ‘દક્ષિણ આફ્રિકાના અખબારોમાં એક ડોકિયું’ લેખ પણ મૌલિક છે. નટુભાઈ રસિલાબહેનની સાથે ‘સમાજમિત્ર’ માસિકનું અઢાર વર્ષ સંપાદન કર્યું હતું.

±±±±±±±±±±±±±±

‘અનુવચન’ : લેખક અને પ્રકાશક : નટુભાઈ પરમાર, સંપર્ક 98256 32838, natubhaip56@gmail.com : પાનાં 240, : રૂ. 300/-    

[15 મે 2023]

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

હવે, કુન્તક  —

એમનો સમય છે, ઇ.સ. દસમા શતકનો અન્ત અને અગિયારમા શતકનો પ્રારમ્ભ.

એમના ગ્રન્થનું શીર્ષક છે, ‘વક્રોક્તિજીવિત’. (આત્મારામ ઍન્ડ સન્સ, દિલ્લી દ્વારા પ્રકાશિત પ્રથમ સંસ્કરણ, ૧૯૫૫)

સુમન શાહ

કુન્તક મને એ કારણે ગમે છે કે રાજશેખરની જેમ તેઓ કાવ્યપદાર્થને વાસ્તવની ભૉંય પર મૂકીને જુએ છે અને તેનું સ્વરૂપ વર્ણવે છે. કાવ્યસર્જનને રાજશેખર ‘કાવ્યનિર્માણ’ કહીને ‘નિર્માણ’ પદાર્થને આગળ કરે છે તેમ કુન્તક એને ‘કાવ્યબન્ધ’ – પોએટિક કૉમ્પોઝિશન – કહીને ‘બન્ધ’ તત્ત્વને આગળ કરે છે.  બન્ને સંજ્ઞાઓથી એમ સૂચવાય છે કે કવિએ હકીકતમાં કાવ્યનું નિર્માણ કરવાનું; કાવ્યમાં શબ્દોની ગોઠવણી, વિન્યાસ, કાળજી કરીને કરવાનો અને તેનો બન્ધ બાંધવાનો.

મને ગમવાનું બીજું કારણ એ છે કે કુન્તક કૃતિની ભાષાની વાત કરે છે, એથી સંભવતા રસાનુભવની નહીં; કેમ કે કોઈ પણ કૃતિ ભાષાની બનેલી હોય છે, એ એક ભાષિક હસ્તી હોય છે, જેને આપણે લિન્ગવિસ્ટિક ઍન્ટિટી કહીએ છીએ. અને તેઓ સમજાવે છે કે વક્રોક્તિ નામના અલંકારતત્ત્વને કારણે કૃતિની ભાષા સાહિત્યિક બને છે, જેને આપણે લિટરરી લૅન્ગ્વેજ કહીએ છીએ.

મને એમની વાણીમાં સૂક્ષ્મ એવા વ્યંગનો પણ ભાસ થયો છે : આપણે સમજવા માગીએ કે કાવ્યબન્ધ શું છે, તેનું ફળ શું છે. તેઓ કહે છે, કાવ્યબન્ધ સમુત્પન્નોના, એટલે કે, સરખી રીતે પેદા થયેલાઓના, (હું આવું ગુજરાતી કરતો જઈશ), હૃદયને આહ્લાદિત કરનારો અને કોમળ મૃદુ શૈલીથી કહેવાયેલો ધર્માદિ સિદ્ધિઓનો, એટલે કે, ધર્મ અર્થ કામ અને મોક્ષ એ ચાર સિદ્ધિઓનો, માર્ગ છે.

કુન્તક સમુત્પન્ન કોને ગણે છે? અભિજાતાનામ્ – એટલે કે, ઉચ્ચ કુળમાં જનમેલાઓને, રાજપુત્રોને. સમુત્પન્નો ધર્માદિ સિદ્ધિઓ ઇચ્છે છે ખરા પણ ક્લેશથી, એટલે કે, તે માટેના જરૂરી પરિશ્રમથી, ડરતા હોય છે. કેમ કે સ્વભાવે સુકુમાર હોય છે. એટલે બને છે શું? કુન્તક જણાવે છે કે એઓના હૃદયને કાવ્યબન્ધથી આહ્લાદ (અહીં, ખુશી) જરૂર મળે છે પણ એ પ્રકારે કાવ્ય તો એક ક્રીડનક બની જાય છે – રમકડું !

સુકુમારમતિ પરિશ્રમહીન રાજપુત્રાદિક પર અહીં પ્રહાર છે, પણ પરોક્ષપણે કુન્તક એમ સૂચવે છે કે આહ્લાદ અને કાવ્યથી મળનારી અન્ય સિદ્ધિઓ માટે ભાવકે પરિશ્રમ કરવો અનિવાર્ય છે.

વક્રોક્તિ એટલે વક્ર ઉક્તિ, પ્રસિદ્ધ કથનથી ભિન્ન પ્રકારની વિ-ચિત્ર વર્ણનશૈલી.

કુન્તકનું મન્તવ્ય છે કે વક્રોક્તિ તત્ત્વત: અલંકાર છે. શબ્દ અને અર્થ બન્નેનો અલંકાર વક્રોક્તિ છે.

મને ઉમેરવાનું સૂઝે છે કે બધા અલંકારોમાં વક્રોક્તિ-તત્ત્વ હોય જ છે, ભાષાનું એક પ્રકારનું, વાંકાપણું, જે આપણને બાંકે બિહારીલાલમાં ભળાય છે; બંકિમા, જે આપણે બીજના ચન્દ્રની માણીએ છીએ.

મને ગમવાનું સૌથી મોટું કારણ એ છે કે કુન્તક વર્ણથી શરૂ કરીને પ્રબન્ધ સુધીના સમગ્ર કૃતિદેહમાં વક્રોક્તિતત્ત્વને એક રસાયન રૂપે જુએ છે અને તે દરેકનાં સ્વરૂપ અને કાર્યને વીગતે ચર્ચે છે.

આપણને જ્ઞાન છે કે શબ્દ વર્ણથી, અક્ષરથી, બન્યો હોય છે. કુન્તક વર્ણથી શરૂ કરે છે અને સૌ પહેલી વાત કરે છે, વર્ણવિન્યાસવક્રતાની.

શબ્દ વાક્યમાં પ્રયોજાય નહીં ત્યાં લગી માત્ર શબ્દ જ હોય છે; સંભળાય ત્યારે ધ્વનિરૂપે, વંચાય ત્યારે ચિત્રરૂપે. બાકી, કોશમાં પડી રહ્યો હોય ! પણ શબ્દને ‘પ્રત્યય’ લાગે ત્યારે શું થાય છે? વ્યાકરણ અનુસાર, જેને પ્રત્યય લાગ્યો તે હવે ‘પ્રકૃતિ’ છે અને પ્રકૃતિ + પ્રત્યયથી શબ્દનું જે સ્વરૂપ પ્રગટ્યું તે ‘પદ’ છે. કુન્તક પદના પૂર્વ ભાગને, પદપૂર્વાર્ધને, બીજા ક્રમે મૂકે છે, અને તેને પદપૂર્વાર્ધવક્તા કહે છે.

હવે જો પદપૂર્વાર્ધની વક્રતા હોય તો ઉત્તરાર્ધની, એટલે કે, પ્રત્યયની કેમ નહીં? કુન્તક એને ત્રીજા ક્રમે મૂકે છે, અને તને પ્રત્યયવક્રતા કહે છે.

આપણને જ્ઞાન છે કે વાક્ય પદોથી બન્યું હોય છે. તો, એ ચૉથી વક્રતા છે, અને કુન્તક એને વાક્યવક્રતા કહે છે.

આપણને જ્ઞાન છે કે પરિચ્છેદ અથવા ફકરો કે આખું પ્રકરણ વાક્યોથી બન્યું હોય છે. તો, એ પાંચમી વક્રતા છે અને કુન્તક એને પ્રકરણવક્રતા કહે છે.

આપણને એ જ્ઞાન પણ છે કે સમ્પન્ન થયેલું આખું લેખન, એટલે કે, પ્રબન્ધ, પ્રકરણોથી બન્યું હોય છે, અને કુન્તક એને પ્રબન્ધવક્રતા કહે છે.

વર્ણ, પદપૂર્વાર્ધ, પ્રત્યય, વાક્ય, પ્રકરણ અને પ્રબન્ધ એ છ યે વક્રતાની વાત કુન્તકના શબ્દોમાં, હવે પછી …

શિલ્પાકારે ફ્રાઇ, ટૉરન્ટો યુનિવર્સિટીના પ્રાંગણમાં.

આ વિષયમાં મને કૅનેડિયન વિવેચક નૉર્થ્રોપ ફ્રાઇ (1912-1991) યાદ આવી ગયા. એમનો સુખ્યાત ગ્રન્થ છે, “ઍનેટૉમિ ઑફ ક્રિટિસિઝમ”, (1957). એમાં એમણે વિવેચન-પદાર્થ શું છે તેની અને ખાસ તો, વિવેચનદેહની ઍનેટૉમિ, એટલે કે, શરીરસંરચના-રચના, શું છે તેની નિરૂપણા કરી છે.

જ્યારે કુન્તક લેખન માત્રની, કૃતિદેહ માત્રની શરીરસંરચના-રચના શું છે તેની નિરૂપણા કરી ગયા છે, એટલું જ નહીં, લેખન માત્રનો સાહિત્યિક અવતાર શું હોઈ શકે તે દર્શાવી ગયા છે.

= = =

(05/15/ 23 : Ahmedabad)

(ગુજરાત યુનિવર્સિટીના પ્રાંગણમાં ઉમાશંકર જોશી શિલ્પાકારે કે કશા પણ આકારે છે ખરા? કે મહારાજા સયાજીરાવ યુનિવર્સિટીના પ્રાંગણમાં સુરેશ જોષી શિલ્પાકારે કે કશા પણ આકારે છે ખરા? મોટાભાઓ ! મહેરબાની કરીને ‘સાહિત્યિક સંસ્કૃતિ’ સંજ્ઞાને અભડાવો ના! )

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

નરેન્દ્ર રાવલ

૧૯૭૪ના તે દિવસે ૧૩ વર્ષના નરેન્દ્રે જનમંગલ સ્તોત્રનું રટણ ૫૦૦મી વખત પૂરું કર્યું. આમ તો આ સ્તોત્રનાં રટણથી જીવનની વિટંબણાઓ દૂર થઈ જાય છે, એમ માનવામાં આવે છે, પણ નરેન્દ્ર માટે તો તે જરૂર કલ્યાણકારી હતું. ભુજના સ્વામીનારાયણ ગુરુકૂળમાં ૧૦૦ રૂ.ની ફી માંડ ભરી શકતા નરેન્દ્ર માટે ભાવિક ભક્તો માટે આ સ્તોત્ર વારંવાર ગાઈ, એમાંથી મળતી દક્ષિણાની રકમ   ગાડાનાં પૈડાં જેવડી મોટી હતી.  એ વખતે નરેન્દ્ર પાસે પહેરવાના જોડા પણ ન હતા. એક વખત તો વૈશાખના તાપથી તપેલી જમીન પર ચાલવાના ત્રાસથી છૂટકારો મેળવવા નરેન્દ્રે મંદિરના આંગણામાંથી જોડા પણ ક-મને ચોરવા પડ્યા હતા.

૧૯૬૧માં જામનગર જિલ્લાના જોડિયા તાલુકાના બોડકા ગામમાં જન્મેલા નરેન્દ્રને જીવનના દસ વર્ષ તો કાંઈ તકલીફ પડી ન હતી. પણ કુટુમ્બ આર્થિક ભીંસમાં આવી જતાં તે દારૂણ ગરીબીમાં ફંગોળાઈ ગયો હતો. ભણતાં ભણતાં બ્રાહ્મણ સંસ્કારોને કારણે તેને મંદિરમાં પૂજારીને મદદ કરવાનું કામ મળી ગયું હતું. એમાંથી મળતા પગારના બળથી એનો ગુજારો થઈ જતો અને ઘેર ગામડે પણ તે નાની રકમ મોકલી શકતો હતો.

૧૯૭૮ની સાલમાં ત્યાંથી જ તો તેને કેન્યામાં આવેલા સ્વામીનારાયણ મંદિરમાં કામ કરવાની તક મળી ગઈ. નરેન્દ્ર નૈરોબી પહોંચી ગયો અને મહિને ૫૦/- $ ના માતબર પગારના જોર પર અડધા પાંદડે થયો! બે ત્રણ વર્ષે વતનની યાદ આવતાં તે દેશ પાછો ફર્યો, પણ મંદિરની નોકરી તો છૂટી જ ગઈ. ૧૯૮૧ની સાલમાં નસીબ અજમાવવા તેણે ફરીથી આફ્રિકા ગમન કર્યું અને નૈરોબીની નજીક આવેલ નકૂરુ ગામમાં સ્વામીનારાયણ મંદિરમાં પૂજા અને જ્યોતિષના સહારે રોજની ભૂખ ભાંગતો થયો. આ જ અરસામાં તેને કાશ્મીરી બ્રાહ્મણ કન્યા નીતા પંડિત સાથે પરિચય થયો જે પ્રણય અને ૧૯૮૨ માં  લગ્નમાં પાંગર્યો.

પરિણિત વ્યક્તિ સ્વામીનારાયણ મંદિરમાં પૂજાનું કામ ન કરી શકે, આથી નરેન્દ્રને મંદિર છોડવું પડ્યું . પણ એક ગ્રાહકની સહાયથી એને લોખંડના હાર્ડવેર વેચતી એક દુકાનમાં નોકરી મળી ગઈ. એમાંથી હવે એને બચત પણ થવા લાગી.

ધીમે ધીમે નરેન્દ્રના નસીબ આડેનું પાંડડું હટવા માંડ્યું. થોડાક વખત બાદ નૈરોબીના ગિકોમ્બા વિસ્તારમાં તેણે ‘સ્ટીલ સેંટર’ નામની  હાર્ડવેર  વેચવાની પોતાની નાની દુકાન શરૂ કરી. હવે એના ફળદ્રૂપ મગજમાં લોખંડના ધંધાની ગેડ બેસવા લાગી. વ્યાજબી ભાવ અને પ્રામાણિકતાના સબબે એની આવક વધવા માંડી. તેની નજર વધારે મોટા સાહસમાં ઝંપલાવવા દોડવા લાગી. આજુબાજુ રહેતી ગરીબ વસ્તીની દારૂણ હાલત જોઈ તેને થયું કે, લોખંડનાં પતરાં જો સસ્તાં બનાવી શકાય તો એ ગરીબ લોકો ઓછા ખર્ચમાં પોતાનાં ઝૂંપડાં બાંધી શકે.

૧૯૯૨માં જૂના ઘરાકો અને મિત્રો પાસેથી ઉછીની મૂડી અને બેંકમાંથી લોન લઈ નરેન્દ્રે એક ઔદ્યિગિક શેડ ભાડે રાખ્યો અને પતરાં રોલ કરવાનું એક સેકન્ડ હેન્ડ મશીન લોન પર લઈ આવ્યો. એ જ શેડના એક નાના રૂમમાં પતિ પત્ની રહેવા લાગ્યાં અને થોડાક કારીગરો રાખી પતરાં રોલ કરવાનું શરૂ કર્યું. શરૂઆતના છ મહિના તો તેમને પગાર પણ આપી શકાતો ન હતો, પણ એક પ્રામાણિક માણસ અને ગુરુ તરીકે તેની શાખના કારણે માણસો ટકી રહ્યા. નીતા ટ્રક ચલાવીને પેદા થયેલો માલ વેપારીઓના ગોદામમાં પહોંચાડવાનું અને હિસાબ કિતાબ રાખવાનું કામ કરતી હતી. પહેલા છ મહિના તો મોટી કંપનીઓ સાથે હરીફાઈમાં ઊતરવું સહેલું ન હતું . માલ ખાસ વેચાતો જ ન હતો અને ગોદામમાં માલનો ભરાવો થતો જતો હતો.

પણ એકાએક લોખંડના ભાવમાં અભૂતપૂર્વ તેજી આવી અને એનો માલ બહુ બહોળા નફા સાથે વેચાવા લાગ્યો. બધું દેવું ચૂકવાઈ ગયું, અને ધંધો હવે પૂરઝડપે પ્રગતિ કરવા લાગ્યો.

બસ … એ ઘડી અને નરેન્દ્રે પાછું વાળીને જોયું નથી. દેવકી સ્ટીલ ઇન્ડસ્ટૃી અત્યારે કેન્યામાં સિમેન્ટ અને સ્ટીલનું ઉત્પાદન કરતી અગ્રગણ્ય કંપની ગણાય છે. યુગાન્ડા, ઇથિયોપિયા અને કોન્ગોમાં પણ એનાં કારખાનાં ધમધમે છે. એના આ ઔદ્યોગિક સામ્રાજ્યમાં ૪,૦૦૦ લોકો કામ કરે છે. નિવૃત્ત થયેલા એના એક સાથીએ એની સહાયથી સ્ટીલનો વેપાર પણ શરૂ કર્યો છે. સામાજિક સેવાના કામોમાં નરેન્દ્રે લાખો ડોલરનાં દાન કર્યાં છે. નરેન્દ્ર એના જૂના સાથીઓને ભૂલી ગયો નથી. એમાંના ઘણા પણ હજુ એની સાથે છે. એમનાં બાળકોને નરેન્દ્રે શિક્ષણ અપાવ્યું છે. એ બધા એના કુટુંબીજનો જેવા બની ગયા છે.

૨૦૧૮ની સાલમાં તેમના મિત્ર અને સાથી કૈલાશ મોટાના સૂચન અને સહકારથી નરેન્દ્રે ‘ગુરુ’ નામની પોતાની આત્મકથા પણ લખી છે.

 સંદર્ભ –

https://en.everybodywiki.com/Narendra_Raval

http://www.coastweek.com/3837-Kul-Bhushan-Narendra-Raval-From-Priest-Palmist-and-Astrologer-to-Kenyan-Tycoon.htm

https://www.forbes.com/sites/mfonobongnsehe/2015/01/16/the-400-million-man-of-steel-who-said-no-to-africas-richest-man/#114054b25418

Video

https://www.youtube.com/watch?v=Cq8pFgRLkjE

https://www.youtube.com/watch?v=KfPBnTfy0aw

e.mail : surpad2017@gmail.com