પુસ્તક પરિચય 

‘લોકસાહિત્યનાં શોધન-ભ્રમણ’ પુસ્તક ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીની ‘સમગ્ર મેઘાણી સાહિત્ય’ પ્રકાશન શ્રેણીનો સોળમો ખંડ (2015, પુનર્મુદ્રણ 2022) છે. તેમાં ઝવેરચંદ મેઘાણીનાં ત્રણ પુસ્તકો એક સાથે મૂકવામાં આવ્યાં છે : ‘સૌરાષ્ટ્રના ખંડેરોમાં’ (1928), ‘સોરઠને તીરે તીરે’ (1933) અને ‘પરકમ્મા’ (1946).

મેઘાણી-ગ્રંથશ્રેણીના ખૂબ દૃષ્ટિસંપન્ન અને પરિશ્રમી સંપાદક – સંકલનકાર જયંત મેઘાણી પ્રસ્તુત ગ્રંથ વિશે નોંધે છે : ‘લોકસાહિત્યના-શોધનનાં ભ્રમણ એમને [મેઘાણીને] કાઠિયાવાડને ખૂણેખૂણે લઈ ગયા. અપરંપાર સામાન્ય અને અસામાન્ય માનવીઓનો સંપર્ક એમના જીવનમાં વણાયો. આ રઝળપાટની બહુરંગી વાતોના જેને લસરકા જ કહી શકાય એ એમનાં ત્રણ પુસ્તકોમાં આલેખાયા છે.’

પહેલાં પુસ્તક ‘સૌરાષ્ટ્રના ખંડેરોમાં’ ગીરના પરિભ્રમણનાં વર્ણનો આપે છે, જે ‘સૌરાષ્ટ્ર’ સાપ્તાહિકના તંત્રી અમૃતલાલ શેઠના સૂચનથી લખાયાં છે. કાઠિયાવાડના પૂર્વ સાગરકાંઠે કરેલાં ભ્રમણનાં બયાન ‘સોરઠને તીરે તીરે’માં છે.

‘પરકમ્મા’ પુસ્તકમાં લોકસાહિત્યની પ્રિય કારકિર્દીના સીમાડે થોભીને ‘પોતાની સંશોધન-વાટનાં અને એ વાટે જતાં માનવીઓનાં સ્મરણો આલેખ્યાં છે.’ મેઘાણીભાઈએ પોતાનાં આ પુસ્તકને ‘લોકસાહિત્યના શોધનની આત્મકથા’ કહ્યું છે.

તેમાં તેમણે પોતે લોકસાહિત્યનું સંશોધન-સંપાદન કેવી રીતે કર્યું, એમને એની ભાળ ક્યાંથી અને કેવી રીતે મળી, પોતાની વાર્તાકળાનું ઘડતર કેવી રીતે થયું, બેખબરીમાં પોતે કેટલું ગુમાવ્યું – એ બધી વાતો માંડી છે.

બસો જેટલાં પાનાંમાં વિસ્તરેલી શોધનકથા ‘પરકમ્મા’ મેઘાણીએ તેમની ટાંચણપોથીઓના ‘બે-ત્રણ હજાર પાનાં’માંથી તારવેલી છે. તેઓ ‘સૌરાષ્ટ્ર’ના અંકનું કામ પૂરું કરીને ‘દર શુક્રવારે પરોઢની ટ્રેનમાં’ બેસીને સામગ્રી એકઠી કરવા દૂરસુદૂર નીકળી જતા.

સ્ટેશનનાં આછા અજવાળે, ટ્રેનના ડબ્બાની ભીડમાં, હોડકામાં અને ગાડામાં મુસાફરી કરતાં, નેસમાં તો ક્યારેક ડાયરામાં બેસીને મેઘાણી ‘પેન્સિલ અને શાહીની ગંગા-જમના’ ગૂંથતા. ‘ચારણોને, બારોટોને, વાતડાહ્યા માણસો, રાસડા ગાનારી ને કથાઓ કહેનારી માતા-બહેનો, તૂરીઓ, ભજનિકો, દરબારીઓ, મુત્સદ્દીઓ, પોલીસ-નોકરીઆતોને, ઘાંચી, મોચી, માળી, મીર, રહેખરને’ – આવા અનેકોને તેઓ મળ્યા.

લોકસાહિત્યની ભાળ આપનાર આ સહુનાં તેમણે વિગતે કે ટૂંકા શબ્દચિત્રો આપ્યા છે. દુહા, ગીતો, આખ્યાયિકાઓ, પ્રસંગો, હાલરડાં – આવું કેટલું ય વાચક સામે ક્યારેક સીધાં ટાંચણો રૂપે તો ઘણી વાર ધોરણસરના લખાણ રૂપે મળે છે.

કાઠિયાવાડના ઘોડા અને પાંચાળના ફોડા, ખાંભીઓ અને પશુધન-ઉર્મિધનનાં વર્ણનો છે. અંગ્રેજી કવિ વૉલ્ટર સ્કૉટ અને બંગાળના હરીન્દ્રનાથ ચટ્ટોપાધ્યાયના સંદર્ભો, તેમ જ  સ્પૅનિશ લોકકવિતાનો અનુવાદ પણ છે.

‘ફીલ્ડવર્ક’ની સાથે ‘ટેબલવર્ક’ માટે મુંબઈની રૉયલ એશિયાટિક સોસાયટીના ગ્રંથાલયમાં વીતાવેલા કલાકોની વાત કહેવાઈ છે. મુંબઈમાં જ્ઞાનપ્રસારક મંડળીના નિમંત્રણથી વક્તા તરીકે કોમી હુલ્લડગ્રસ્ત વિસ્તારમાં થઈને સભાગૃહ પર પહોંચવાનો સાહસપૂર્ણ અનુભવ પણ વાંચવા મળે છે.

‘સૌરાષ્ટ્રના ખંડેરોમાં’ પુસ્તકનાં પ્રવાસવર્ણનો ‘પ્રાચીન સૌરાષ્ટ્રનાં સાચાં ખંડેરો – કવિતા, સાહિત્ય, જનતા વગેરે તમામનાં ખંડેરો તપાસીએ’ એવા મનસૂબાથી લખાયાં છે. અહીં સંશોધક ચારણમંડળી જોડે કરેલાં ભ્રમણનું સ્થળકાળની ગૌરવગાથા સંભારતું નિરૂપણ કરે છે.

તેમાં ઇતિહાસ, ભૂગોળ, સાહિત્ય, સમાજ એમ અનેક ક્ષેત્રો એકત્રિત થયાં છે. જોગી અને વાઘેર બહારવટિયા ઉપરાંત બહારવટિયાના જતિધર્મ વિશે પણ વાંચવા મળે છે. રાજુલા અને તુલસીશ્યામ જેવાં સ્થળો, સાણા ડુંગરનો હેડમ્બ મહેલ અને બૌદ્ધ ધર્માલય જેવા વાસ્તુ વિશેની નોંધો છે.

‘કાળમુખો કસુંબો’, ‘નેસડાનું જીવન’, ‘ચા-પ્રકોપ’, ‘ગીરની ભેંસો’ જેવાં ટૂંકા પ્રકરણોમાં સમાજનાં સારાં-નરસાંની ઝલક છે. દંતકથા, ઇતિહાસ અને લોકસાહિત્યના અનેક પાત્રો-પ્રસંગો વિશેની નોંધો પણ અહીં છે.

‘સોરઠને તીરે તીરે’ના આરંભે ‘પ્રવાસીઓને’ મથાળા હેઠળના લેખમાં મેઘાણી કહે છે : ‘અમુક પહાડ, ખડક, દરિયાની ગાળી, ટાપુ અથવા મેલોઘેલો ખલાસી : એને દિઠ્યે મારા જેવાનો પ્રાણ થનગની ઊઠે છે …’

પહેલું પ્રવાસ-વર્ણન ‘ચાંચની ખાડીમાં’ એક લાંબા કિનારપટ્ટાના અનેક પાસાં આવરી લે છે. કાઠિયાવાડના કિનારાના કેટલાક સ્થળોના આલેખનમાં મેઘાણી સંવાદ, ચિંતન, લોકકથા, લોકગીત ઇત્યાદિને વણી લે છે.

સાહસિક ખારવા જાતિના જીવનનું સૌહાર્દપૂર્ણ આલેખન છે. જેનું બાળક દરિયો ખેડવા ગયું છે તેવી માતાની લાગણીઓ વ્યક્ત કરતી, ઓગણીસમી સદીના અંગ્રેજી કવયિત્રી એલિઝા કૂકની, કવિતાનો ‘મા!’ નામના લેખમાં મેઘાણી આસ્વાદ કરાવે છે.

‘પરક્કમા’નું સહુથી હૃદયસ્પર્શી પ્રકરણ ‘નાવિકોના લોકગીતો’ છે. માં દરિયાની ખેપે ગયેલા ગરીબ ખારવાઓની મજૂરી કરતી સ્ત્રીઓની થતી દુર્દશા અને બદનામીનું ગીતોમાં કેવું નિરૂપણ થયું છે તે મેઘાણી ઉઘાડી આપે છે.

‘લોકસાહિત્યનાં શોધન-ભ્રમણ’ ગ્રંથ, લોકસાહિત્ય ખાતર મેઘાણીએ બધાં જ પ્રકારના સંસાધનોની અછત વચ્ચે કરેલી અસાધારણ મહેનત અને ‘લોક’ની શ્રેષ્ઠતા માટેની તેમની પ્રેમાદરભરી આસ્થાની વંદનીય અભિવ્યક્તિ છે.

એટલે અહીં પ્રકટતા મેઘાણીનાં દર્શન,  તેમને માત્ર હાકેટા-પડકારા, દુહા-ડાયરામાં ખતવી દેનારા કેટલાકે આવતી કાલની મેઘાણી જયંતીએ તો ખસૂસ કરવા જેવાં  છે. 

[આભાર : પાર્થ ત્રિવેદી, હંસાબહેન પટેલ] 

[560 શબ્દો]

 -X-X-X-X-X-

પ્રાપ્તિસ્થાન – ‘ગ્રંથવિહાર’ પુસ્તક ભંડાર, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, ‘ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા’ પાછળ, આશ્રમ રોડ, અમદવાદ. સંપર્ક : 079 -2657949, મો. 98987 62263. રૂ.260/-

[‘દિવ્ય ભાસ્કર’માં આજે આવેલો આજનો લેખ એક વાક્યના ઉમેરણ સાથે. પુસ્તકની મોટી મહત્તા તરફ ધ્યાન દોરવાની નાનકડી કોશિશ.]

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

સૌજન્ય : સંજયભાઈ ભાવેની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

આઝાદી પહેલાં કાઁગ્રેસ મેઘધનુષ જેવો પક્ષ હતો. એમાં દરેક રંગના લોકો હતા. વિચારધારાની દૃષ્ટિએ પણ અને જે તે સમાજના પ્રતિનિધિત્વની દૃષ્ટિએ પણ. અલબત્ત મુસલમાનો અને દલિતો સંપૂર્ણપણે કાઁગ્રેસ સાથે હતા એવું નથી. કેટલાક કાઁગ્રેસની સાથે હતા તો કેટલાક તેની વિરુદ્ધમાં. હિંદુ ધર્મ અને સંસ્કૃતિ માટે ગર્વ ધરાવનારા હળવા હિંદુવાદીઓ કાઁગ્રેસની સાથે હતા, પણ વિનાયક દામોદર સાવરકરના રાજકારણપ્રવેશ પછી કોમવાદી હિન્દુત્વવાદીઓ કાઁગ્રેસથી દૂર રહેતા હતા. સમાજવાદીઓ તો સંપૂર્ણપણે કાઁગ્રેસની સાથે હતા અને કાઁગ્રેસને સમાજવાદી દિશામાં લઈ જવા માટે તેમણે કાઁગ્રેસ અંતર્ગત કાઁગ્રેસ સમાજવાદી પક્ષની સ્થાપના કરી હતી. સામ્યવાદીઓ પણ કેટલોક સમય કાઁગ્રેસની સાથે હતા. ખાસ કરીને બીજા વિશ્વયુદ્ધમાં સામ્યવાદી રશિયાએ મિત્ર દેશોના પક્ષે યુદ્ધમાં પ્રવેશ કર્યો એ પછી સામ્યવાદીઓએ બ્રિટનને મદદ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું અને કાઁગ્રેસ સાથેના સંબંધોનો અંત આવ્યો હતો. પ્રસિદ્ધ વિચારક એમ.એન. રોયના શુદ્ધ બુદ્ધિપ્રમાણિત માનવતાવાદમાં માનનારાઓ પણ કાઁગ્રેસની સાથે હતા. દક્ષિણનાં દ્રવિડો શરૂઆતમાં કાઁગ્રેસની સાથે હતા, પણ દક્ષિણમાં કાઁગ્રેસ પર બ્રાહ્મણોનું વર્ચસ હોવાથી તેઓ દૂર ગયા હતા. કાઁગ્રેસમાં આદિવાસીઓનું ખાસ પ્રતિનિધિત્વ નહોતું અને ઇશાન ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ પણ નહીં જેવું હતું.

કેવા એ દિવસો હશે એની કલ્પના કરી જુઓ! દિવસરાત ચર્ચા, વિમર્શ, મલ્લીનાથી, વિતંડા, ઘર્ષણ, સંઘર્ષ ચાલતાં હતાં. એમાં કડવાશ નહોતી એવું નથી, પણ સંવાદ તો હતો જ. ચર્ચાના મુદ્દા મુખ્યત્વે બે હતા; આઝાદ ભારત કેવું હશે અને એમાં અમારું શું સ્થાન હશે? દેખીતી રીતે આઝાદ ભારત કેવું હશે એની કલ્પના કરવી રહી અને પ્રશ્નકર્તાઓને સંતોષવા માટે એ અભિવ્યક્ત કરવી રહી. કોઈ છૂટકો નહોતો. છૂપામણી (હિડન એજન્ડા) માટે કોઈ સ્થાન નહોતું અને એવો કોઈનો ઈરાદો પણ નહોતો. પોતાનો એજન્ડા કે દૃષ્ટિકોણ રાખનારાઓ આકરા થઈ જતા હતા, પણ બોલે કાંઈક અને કરે કાંઈક એવા અપ્રમાણિક નમાલાઓ પણ નહોતા. મ્લ્લીનાથીનો આખો કેનવાસ ઊઘાડો હતો અને જગતની સામે હતો.

તો હમણાં કહ્યું એમ આઝાદ ભારતનું સ્વરૂપ કેવું હશે એની કલ્પના કે રૂપરેખા અભિવ્યક્ત કરવામાં આવતી હતી અને એમાં પ્રશ્નકર્તાઓનાં સ્થાન વિષે પણ ખુલાસા કરવામાં આવતા હતા. ગાંધીજીની કલ્પનાનું ભારત જવાહરલાલ નેહરુની કલ્પનાના ભારત કરતાં થોડુંક અલગ હતું. નેહરુની કલ્પનાનું ભારત સરદાર પટેલ અને તેમના જેવા બીજા કાઁગ્રેસીઓ કરતાં એક છેડે થોડુંક અલગ હતું તો ડૉ. આંબેડકરની કલ્પનાના ભારત કરતાં બીજા છેડે થોડુંક અલગ હતું. ડૉ. રામ મનોહર લોહિયા અને સમાજવાદીઓની કલ્પનાનું ભારત સી. રાજગોપાલાચારીની કલ્પનાના ભારત કરતાં થોડુંક અલગ હતું, વગેરે.

સુજ્ઞ વાચકે નોંધ્યું હશે કે અહીં મેં થોડુંક શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. જે મતભેદ હતા એ થોડા થોડા હતા, સાથે બેસી જ ન શકાય એવા મૂળભૂત નહોતા. માટે આઝાદ ભારતમાં અમારું સ્થાન ક્યાં હશે એવો પ્રશ્ન કરનારાઓને સંપૂર્ણપણે તો નહીં, પણ મહદ્દ અંશે સંતોષી શકાયા હતા. કોણ હતા એ પ્રશ્ન કરનારાઓ? દલિતો, સ્ત્રીઓ, આદિવાસીઓ, ઇશાન ભારતમાં અને છેવાડાના પ્રદેશમાં વસ્તી જાતિઓ, પોતાને આર્ય સંસ્કૃતિની બહાર ગણાવનારા દક્ષિણના દ્રવિડો, લઘુમતીઓ અને થોભો, હિન્દી ભાષાનો આગ્રહ રાખનારાઓ, હિન્દુસ્તાનીનો આગ્રહ રાખનારાઓ, પ્રાદેશિક ભાષાનો આગ્રહ રાખનારાઓ અને અંગ્રેજી ભાષાના આગ્રહીઓનો પણ પ્રશ્નકર્તાઓમાં સમાવેશ થતો હતો. કોઈ કોઈની છાતી પર ચડીને કોલર પકડીને એમ નહોતું કહેતું કે “હિન્દુસ્તાન મેં રેહના હો તો …” આવી ભાષા જ ત્યારે અજાણી હતી. આમ પણ અમર્ત્ય સેન કહે છે એમ વિમર્શરત ભારત(Argumentative India)ની સભ્યતા અને સંસ્કૃતિ પૂર્વપક્ષ – સિદ્ધાંત પક્ષની રહી છે, “હિન્દુસ્તાન મેં રેહના હો તો…”-વાળી અસંસ્કારી દાદાગીરીવાળી નહોતી. આ આયાતી સંસ્કૃતિ છે. બહુમતી રાષ્ટ્રવાદની કલ્પના જ આયાતી છે.

તમારી કલ્પનાના આઝાદ ભારતમાં અમારું સ્થાન ક્યાં હશે એ પ્રશ્ન શું સૂચવે છે? બે ચીજ. એક તો સ્થાન અર્થાત્ સમાવેશકતા અને બીજું ન્યાય. અમારા માટે કોઈ જગ્યા હશે કે નહીં અને જો હશે તો એ ન્યાયપૂર્વકની હશે કે નહીં. કોઈ પણ પ્રજાની માણસાઈનો આ અંતિમ માપદંડ છે. માણસની માણસાઈનો પણ આ અંતિમ માપદંડ છે. કોઈ પુરુષ વડીલ પુત્રવધૂને કહે કે, “આ ઘરમાં રહેવું હોય તો …” તો એવા પુરુષને તમે માણસાઈની એરણે પાસ કરશો? એવા ઘરમાં તમે દીકરી વરાવશો? એ પુત્રવધૂને આમ એટલા માટે કહેવામાં આવે છે કે એ “બીજા” ઘરની છે અને “ઊતરતી” લિંગ(જેન્ડર)ની છે. માટે તમારા ભારતમાં (કે ઘરમાં) અમારું સ્થાન હશે કે નહીં અને જો હશે તો એ ન્યાયપૂર્વકનું હશે કે નહીં એ લાખ રૂપિયાનો સવાલ છે.

ઘણા લોકો માટે આ કવરાવનારો સવાલ છે અને જે લોકોને એ કવરાવનારો કે માણસાઈની એરણે કસોટી કરનારો સવાલ લાગતો હતો એ લોકો ત્યારે ભારતનાં મેઘધનુષની બહાર હતા. પુત્રવધૂને ધમકાવનારો સસરો સમાજમાં જેવી પ્રતિષ્ઠા ધરાવે એવી પ્રતિષ્ઠા ત્યારે તેઓ દેશમાં ધરાવતા હતા. પણ જે લોકો ભારતનાં મેઘધનુષના રંગે રંગાયેલા હતા તેમણે ક્યારે ય આવી ભાષામાં પ્રશ્નકર્તાઓને જવાબ નહોતો આપ્યો. આમાં સૌથી વધુ કસોટી ગાંધીજીની થતી હતી, કારણ કે ગાંધીજી ભારતીય રાજકારણમાં શિરસસ્થ પુરુષ હતા. તેઓ દરેકને સાંભળતા હતા, દરેકને પોતાનાં અભિપ્રાય મુજબ ન્યાયપૂર્વકનું સ્થાન બતાવતા હતા અને જો કોઈને ઓછું પડે તો તેમની ગાળો પણ ખાતા હતા. પણ ઉપેક્ષા તેમણે કોઈની ય કરી નહોતી. ઉપેક્ષા, અવગણના અને અનુકૂળતાજન્ય દાદાગીરી ભાગેડુપણાંનાં લક્ષણ છે.

ટૂંકમાં ત્રણ ચીજ માણસને માણસ બનાવે છે. એક, સાથે બેસવું. બે, એક બીજાને સાંભળવા. સંવાદ અથવા વિમર્શ અને ત્રણ, ન્યાય. જગતમાં પ્રતિષ્ઠા ધરાવનારું ભારત આ ત્રણ પદાર્થોનું બનેલું છે. તમે આને માટે ગર્વ અનુભવો છો?

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 27 ઑગસ્ટ 2023

ડંકનના નામના સિક્કા પડાવો : ડંકન રોડ, કોઝ વે, ડોક, માર્કેટ

જ્યારે મુંબઈમાં રોજ સવારે ગાડામાં આવતાં તાજાં શાકભાજી    

સ્થળ : મુંબઈ મરાઠી ગ્રંથ સંગ્રહાલય, દાદર, મુંબઈ 

પાત્રો : ગોવિંદ નારાયણ માંડગાંવકર, સ.ગં. માલશે, નાચીઝ દી.મ.

દી.મ. (એક પાટિયું વાંચે છે) 

“આ માર્કેટ શાકભાજી, ફળફલાદિ, ફૂલ-પાન વગેરે વેચવા માટે બાંધવામાં આવી છે. આ જાતનો માલસામાન વેચનારા હર કોઈ જાત-જમાતના લોકો અહીં બેસીને પોતાનો ધંધો કરી શકે છે. આમ કરવા માટે તેમણે કોઈ પણ જાતનો કર, ફી, દસ્તૂરી, અથવા બીજી કોઈ પણ રીતે કશી જ રકમ કોઈને પણ ચૂકવવાની રહેતી નથી. 

– લિ. ધ ઓનરેબલ જોનાથન ડંકન.” 

તે હેં ગોવિંદરાવજી! આ જોનાથન ડંકન હતા કોણ? મ્યુનિસિપાલિટીના કોઈ મોટા અફસર?

ગવર્નર જોનાથન ડંકન

ગોવિંદરાવ : હોય કંઈ? તેઓ તો મુંબઈના ગવર્નર હોતા. અને એ પણ પૂરાં સોળ વરસ સુધી. ઈ.સ. ૧૭૯૫ના ડિસેમ્બરની ૨૭મી તારીખે ગવર્નર બન્યા. અને ૧૮૧૧ના ઓગસ્ટની ૧૧મી તારીખે પરલોક સિધાવ્યા ત્યાં સુધી ગવર્નર રહ્યા. 

માલશે : એ જમાનામાં આવા નાના નાના હુકમ પણ ગવર્નરની સહીથી જાહેરમાં મૂકાતા. સરકારી નોકરોના નામે નહિ. મુંબઈના જૂનામાં જૂના રોડમાંના એક રોડની સાથે આ ડંકનનું નામ જોડવામાં આવેલું. એ રોડ બેલાસિસ રોડ અને અર્સ્કિન રોડને જોડતો હતો. આ ઉપરાંત એક જમાનામાં સાયન કહેતાં શિવમાં ડંકન કોઝવે હતો, કોટ વિસ્તારમાં ડંકન ડોક હતો. અને શેખ મેમણ સ્ટ્રીટ પરની આ માર્કેટને પણ પછીથી ડંકન માર્કેટ નામ આપવામાં આવ્યું હતું. 

ગોવિંદરાવ : આ માર્કેટ વિષે બીજા કેટલાક વાત પણ જાણવા જેવા છે. અહીં થોડે થોડે અંતરે પાકા ઓટલા બાંધેલા હતા. જે વહેલો તે પહેલોના ધોરણે રોજ સવારે વેચવાવાળા અહીં બેસતા. માંસ, મચ્છી, ઈંડા વગેરે અહીં વેચવાની મનાઈ હતી. એ જમાનામાં મુંબઈમાં નાની મોટી અઢાર માર્કેટ આવેલી હતી. જુમ્મા મસ્જિદ પાસે આવેલી આ માર્કેટ સહુથી મોટા હતા. સવારના ત્રણ-ચાર વાગ્યા સુધીમાં વાંદરા, સાંતાક્રુઝ, વિલે પાર્લે, અંધેરી, ગોરેગાંવ વગેરે જગ્યાએથી ગાડાં ભરી ભરીને અહીં શાકભાજી અને ફળફૂલ ઠલવાતાં.

દી.મ. : ગાડાંમાં કેમ? લોકલ ટ્રેનમાં નહિ?

ગોવિંદરાવ : કારણ એ વખતે હજી બી.બી.સી.આ.ઈ.(આજે તમે જેને વેસ્ટર્ન રેલવે કહો છો)ની લોકલ ટ્રેન તો શરૂ જ નહોતી થઈ. એ તો શુરુ થયા છેક ૧૮૬૭ના એપ્રિલની ૧૨મી તારીખે. એટલે બધા માલની હેરફેર ગાડામાં જ થતી. મુંબઈનાં પરાંમાંથી સમી સાંજે માલ ભરીને ગાડાં નીકળતાં અને સવારના ત્રણ-ચાર વાગ્યા સુધીમાં આ માર્કેટ પહોંચી જતાં. અને હા. આ કિરકોળ માર્કેટ ન હતી, ઠોક માર્કેટ હતી.

દી.મ. : એટલે?

માલશે : મહેતા, કિરકોળ એટલે છૂટક, અને થોક એટલે જથ્થાબંધ. 

દી.મ. : અરે! આ થોક શબ્દ તો અમે ગુજરાતીમાં વાપરીએ છીએ. અને અમારા રાષ્ટ્રીય શાયર ઝવેરચંદ મેઘાણીના બહુ જાણીતા કાવ્ય ‘કોઈનો લાડકવાયો’માં પણ આ શબ્દ આવે છે :

થોકે થોકે લોક ઊમટતા રણજોદ્ધા જોવાને,
શાહબાશીના શબદ બોલતા પ્રત્યેકની પિછાને;

અને ખબર છે? આ ગીતને મથાળે શું લખ્યું છે?

માલશે : શું લખેલા છે?

દી.મ : લખ્યું છે : ‘મરાઠી સાખીનો ઢાળ.’ એટલે કે ‘સૌરાષ્ટ્રની રસધાર’ વહેવડાવનાર આ કવિ મરાઠી ભાષાની કવિતા અને એના ઢાળથી પરિચિત હતા. 

ગોવિંદરાવ : ગાડાં આવે એ પહેલાં આખા શહેરના શાકભાજી વેચવાવાળા અહીં પહોંચી ગયા હોય. ગાડાંમાંથી માલ ઉતરે કે તરત પોતાને જોઈતી જણસો ખરીદીને ચાલતા થાય. અને પછી જુદે જુદે જગ્યાએ જઈ પોતાની નાની હાટડી માંડે. સવારના છ-સાત વાગ્યા સુધીમાં તો આખી માર્કેટ ખાલીખમ્મ.

દી.મ. : અને ખાલી ગાડાં પાછાં પોતાને રસ્તે?

આવાં ગાડાંમાં આવતાં શાકભાજી

ગોવિંદરાવ : ના, મહેતા. અહીંથી નીકળીને એ જતાં દાણા બજાર. પરાંના દુકાનદારોએ ઘઉં, ચોખા, જવાર, બાજરી વગેરે મગાવ્યાં હોય તે ભરીને પછી નીકળતાં. બપોર સુધીમાં પહોંચે. અને સાંજે પાછાં શાકભાજી ભરીને આ માર્કેટ તરફ. એ વખતે ઘણાંખરાં પરાંઓમાં દાણાવાળાની દુકાનો નહોતી. રસ્તાની ધારે બેસીને ફેરિયા એ બધું વેચતા. પાસે પિત્તળ કે તાંબાનું એક વાસણ રાખે. એને પાલી કહેતાં. એમાં ભરીને વેચે. ભાવ પણ વજનથી નહિ, પણ પાલી દીઠ!

માલશે : એ જમાનામાં વજન કરવા માટે જાતજાતનાં માપ હતાં. તેમાં મુખ્ય બે, શેર અને રતલ. 

દી.મ. : અચ્છા! એટલે કેટલીક કહેવતોમાં આ શબ્દો આવે છે : શેરને માથે સવા શેર. ઘરમાં શેર માટીની ખોટ. કોની માએ સવા શેર સૂંઠ ખાધી છે. અને તમને એક ગમ્મત કહું. એક સ્કૂલમાં નવાસવા શિક્ષક કવિતા શીખવતા હતા. તેમાં એક લીટી આવી : ‘પીઠે બાંધ્યા મણ મણ તણા બોજ, ને ચાલવાનું’. બિચારા કિલો ને ગ્રામના જમાનામાં જન્મેલા એટલે ‘મણ’ એટલે શું એની એ બચાડાને ખબર નહિ. એટલે એમણે તો બેધડક કહી દીધું. ‘ચોપડીમાં છાપ ભૂલ છે. મન મન તણા બોજ એમ વાંચવાનું છે’. આપણે કેટલા બધા માણસોનાં મનનો બોજ પીઠ પર ઊંચકીને ચાલવું પડે છે!

ગોવિંદરાવ : જુઓ. અમારા જમાનામાં તોલ-માપના જાતજાતના રીત હતા. એટલે નિશાળિયાઓને આંક કે પલાખાં મોઢે કરાવતા. જેથી ફટાફટ હિસાબ કરી શકે. મરાઠી નિશાળો કરતાં ય આ પલાખાંને ગુજરાતી સ્કૂલોમાં વધુ મહત્ત્વ અપાતા. કારણ એ વખતે મોટા ભાગના ગુજરાતીઓ વેપારી હતા. જુઓ, તમને તોલ-માપનાં કેટલાક કોષ્ટક કહું. ૪૦ વાલ = ૧ તોલો. પોણા બે તોલા = ૧ અધોળ. ૨ અધોળ = ૧ નવટાંક. ૨ નવટાંક = પા શેર. ૪ પા શેર = ૧ શેર. ૪૦ શેર = ૧ મણ. 

દી.મ. : અહો! આ બધા શબ્દો તો અમારા રૂઢિપ્રયોગોમાં પણ વપરાતા : સવા શેરના માથામાંથી નવટાંકનું નાક જાય તો બાકી શું રહે? અને બહુ મોટા કામની શરૂઆત થાય ત્યારે કહેતાં કે આ તો હજી પાશેરામાં પહેલી પૂણી છે. 

ગોવિંદરાવ : બીજા એક વાત એ હતા કે શેરની સાથે સાથે રતલનું વજન પણ ચાલતું. અને ૪૦ શેર અથવા ૨૮ રતલનો એકનો એક મણ થતો. વળી ઘઉં-ચોખા જેવાં ધાન્ય બે રીતે વેચાતાં, શેરના વજનથી અથવા ટીપરીના માપથી. અને પાછાં એ બંને માપ એકબીજા સાથે જોડાતાં : અડધો શેર = ૧ ટીપરી. ૪ શેર = ૧ પાલી. 

માલશે : અને ઘણા વખત સુધી તો ‘ડઝન’ પ્રમાણે ભાવ થતા જ નહોતા. 

દી.મ. : તો? 

એક રૂપિયાનાં કેટલાં નંગ એ પ્રમાણે ભાવ થતા. જેમ કે એક રૂપિયાની બે કેરી, ચાર દાડમ, આઠ અંજીર, દસ કેળાં. 

દી.મ. : એક રૂપિયાનાં દસ કેળાં? અત્યારે તો દસ રૂપિયાનું એક કેળું મળે!

ગોવિંદરાવ : અરે મહેતા, તમે કેળીની વાત ક્યાં કરો છો? અમારા જમાનામાં સોનાનો ભાવ કેટલો હતો, ખબર છે? ૧૮-૧૯ રૂપિયે એક તોલો.

માલશે : અને ૧૯૪૭માં દેશ આઝાદ થયો ત્યાં સુધીમાં સોનાનો ભાવ વધીને તોલાનો ૮૮ રૂપિયા થયો ત્યારે તો લોક બોમ્બાબોમ્બ કરવા લાગ્યા : ‘મોંઘવારી કેટલી વધી ગઈ, લડાઈ પછી?

મુંબઈ પોલીસ ૧૮૫૫-૧૮૬૨

ગોવિંદરાવ : અને આ ડંકન માર્કેટથી થોડે દૂર આવેલા હતા ઘોડા બાજાર. મુંબઈમાં બીજા બે-ચાર આવા બાજાર હતા, પણ આ સૌથી મોટા. આરબ વેપારીઓ અહીં ઘોડા વેચતા. અમીરો અને અંગ્રેજો ઘોડા ખરીદવા આવતા. ઉમદા નસ્લના ઘોડા તો પાંચ-પાંચ હજાર રૂપિયામાં વેચાતા. ત્યાંથી આગળ વધીને કાંપનાં મેદાન (આજનું આઝાદ મેદાન) તરફ જઈએ તો ખજૂર, ખારેક, ટોપરું, બદામ, કિસમિસ વગેરેની દુકાનો આવે. તેના વેપારીઓ ભારે તોછડા. ઘરાક ભાવ કરવા જાય તો તરત કહી દે : ‘લેવું હોય તો લે. નહિતર ચાલતી પકડ.’ અમારા જમાનામાં આદુ-કોથમીરથી માંડીને સોનું-રૂપું વેચનારા બધા વેપારી ઘરાકને છેતરવા જાતજાતની તરકીબ કરતા. ગરજ અને ખિસ્સું જોઈને ભાવ કરવો, સારો માલ બતાવીને હલકો પધરાવી દેવો, વજનમાં ધોકાદડી કરવા, વગેરે સામાન્ય બાબત ગણાતી. ઘરાકને છેતરવાનો પોતાનો જન્મસિદ્ધ હક્ક છે એમ વેપારીઓ માનતા. 

ચાર્લ્સ ફોર્જેટ

માલશે : પણ પછી ચાર્લ્સ ફોર્જેટ મુંબઈના પોલીસ કમિશનર બન્યા. તેમણે મુંબઈની બધી મોટી બજારોમાં પોલીસ બંદોબસ્ત મૂકી દીધો. અને ચટ મંગની પટબ્યાહ જેવો ન્યાય. કોઈ ઘરાક ફરિયાદ કરે એટલે દુકાનદારની પીઠ પર દંડૂકો વિંઝાય જ. 

દી.મ. : આ ફોર્જેટ સાહેબનો જન્મ ૧૮૦૮માં, અવસાન ૧૮૯૦માં. ૧૮૫૫થી ૧૮૬૪ સુધી બોમ્બેના પોલીસ સુપરિન્ટેન્ડન્ટ હતા. હા, એ વખતે પોલીસ કમિશનરને પોલીસ સુપરિન્ટેન્ડન્ટ કહેતા. ગોવાળિયા ટેન્ક્થી તારદેવ રોડ જતા રસ્તા સાથે તેમનું નામ જોડવામાં આવેલું તે આજે ય લોકજીભે તો વસેલું જ છે: ફોર્જેટ સ્ટ્રીટ. 

ગોવિંદરાવ : તમને એક બીજા વાત કહું. અમારા જમાનાના લોકોને પણ લાગતું કે આ મુંબઈ શહેરની વસતી બહુ વધી ગઈ છે. ૧૮૫૧માં વસતી ગણતરી થઈ ત્યારે મુંબઈની (એટલે કે માહિમ સુધીના વિસ્તારની) કુલ વસતી કેટલી હતી, ખબર છે? ૫,૧૪,૭૧૩. હા, એ વખતે વસતી ગણતરીમાં બાળકોની ગણતરી થતી નહિ. સૌથી વધારે લોકો – ૧,૦૪,૯૨૧ – ધોબી તળાવ વિસ્તારમાં રહેતા હતા. તો સૌથી ઓછી વસતી મહાલક્ષ્મી વિસ્તારમાં હતી. ત્યાં ફક્ત ૧,૪૯૨ લોક રહેતા હતા!

દી.મ. : આખા મુંબઈની વસતી છ લાખ પણ નહિ! ત્યારે તો એ વખતે મુંબઈ ગામડા જેવું લાગતું હશે.

માલશે : ના. મુંબઈ ક્યારે ય ગામડું હતું નહિ, ક્યારે ય ગામડું થશે નહિ. બીજાં ઘણાં શહેરો પહેલાં ગામડાં હતાં. ધીમે ધીમે વિકસીને શહેર બન્યાં. પણ મુંબઈના તો શ્રીગણેશ જ એક શહેર તરીકે થયા હતા. અને મુંબઈના શહેરના વિકાસનો સ્વપ્નદૃષ્ટા હતો ગવર્નર જેરાલ્ડ ઓન્ગીઆર. સુરતથી આવીને જે દિવસે તેમણે મુંબઈના ગવર્નર તરીકેનો અખત્યાર સંભાળ્યો તે જ દિવસે તેમના મુખમાંથી શબ્દો સરી પડ્યા હતા : “જો પરમકૃપાળુ પરમાત્માના આશીર્વાદ હશે તો આ મુંબઈ શહેરનું નામ એક દિવસ આખા દેશમાં ગાજતું થશે.” 

દી.મ. : ગોવિંદરાવજી, માલશે સર, મુંબઈ વિશેની અનેક અવનવી વાતો કહેવા બદલ આપ બંનેનો આભાર. પુસ્તક પંઢરીમાં હવે પછી થશે મુંબઈ વિશેના એક અંગ્રેજી પુસ્તકની વાત. 

e.mail : deepakbmehta@gmail.com 

xxx xxx x

(પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ–ડે”; 26 ઓગસ્ટ 2023)