નાજુક નામ       
આતંક શયતાની
કાતિલ હાંસી 

Name so feminine
Behaviour demonic
Mocking assassin
•
ચેતવી તને –
તાળી, ઘંટ, ઓમથી
જશે તું ભાગી.

Beware of us all
Our claps, bells, cymbals and Om
Saying “Be Thou Gone”
•
છેટાં રહેવું?
ના મળવું-ભેટવું?
જીવીશું તોયે.

Stay away? Apart?
Should not be near? Not hug?
Scared I will not be.
•
દૂર રાખશો
મને? નહીં રખાય
દૂર સ્નેહને  

Isolating me
Shall not kill me, nor my love
For the World, for Life.
•
ફૂલો? બગીચા?
અફસોસ પથિક –
દૃશ્ય-વંચિત 

Tulips? Daffodils?
Lament, O traveller’s heart
Deprived of Beauty
•
કરુણા-અશ્રુ
વિશ્વકુટુંબ કાજે –
શી મજબૂરી

Silent tears serge,
All strangers are family.
Helpless Empathy.   

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 23 ઍપ્રિલ 2020

= = = = નિરાશાવાદી ભાસે પણ સત્ય લગી દોરી જાય એવા સુ-ગમ્ભીર સાર્ત્રની આ વાતોને વર્તમાન કોરોના-હોનારત સાથે જોડીએ તો = = = =

= = = = મનુષ્ય આવી અકળ અકલ્પનીય અનિશ્ચિતતામાં આ પહેલાં ક્યારે ય સપડાયો નથી = = = =

આ મહામારીનો કોઈ ઉકેલ જણાતો નથી. એને કુદરતી હોનારત ગણવી કે મનુષ્યજાતિની પ્રકાર પ્રકારની આડોડાઈઓમાંથી જનમેલું મહાસંકટ ગણવું?

કોરોના નામનો આ સર્વેસર્વા અદૃશ્ય છે, સર્વવ્યાપી છે, સર્વશક્તિમાન પણ છે, કેમ કે પ્રાણ હરી લેતાં એને કશી વાર નથી થતી.

એના પ્રતાપે ચોપાસ અનિશ્ચિતતાઓ ડાચાં ફાડીને ઘુરકી રહી છે : લૉકડાઉન (‘લોક’ડાઉન લખે છે તે લખનારા ય સાચા તો છે – કેમ કે ‘લોક’ સમસ્ત ડાઉન છે !) ક્યારે પતશે? એને આગળ ધકેલાશે કે કેમ? યાતાયાત ક્યારે શરૂ થશે, એક શ્હૅરથી બીજે શ્હૅર વ્હાલાંને મળવા ક્યારે જવાશે? ફ્લાઇટ્સ ક્યારે? વિદેશે સ્વજનો પાસે પ્હૉંચાશે ક્યારે? અને આ મહામહિમ કોરોના ધરતી પરથી વિદાય લેશે ક્યારે? કશું જ નક્કી નથી. મનુષ્ય આવી અકળ અકલ્પનીય અનિશ્ચિતતામાં આ પહેલાં ક્યારે ય સપડાયો નથી.

એટલે ઘરમાં રહ્યે રહ્યે મારાથી તો એક જ જગ્યાએ જવાય છે – સાહિત્યકલાસંસારમાં. પણ આજે મને થયું કે લાવો, મહાન તત્ત્વવેત્તાઓએ એમનાં ચિન્તનમાં કુદરતી કે મનુષ્યસર્જિત હોનારત વિશે શું કહ્યું છે તે જાણું. આજે એ અંગે, મેં જાણ્યું સાર્ત્ર પાસેથી; આ પ્રમાણે :

ઘણાઓને સાર્ત્ર નિરાશાવાદી ચિન્તક લાગ્યા છે. એમનાં મન્તવ્યો પણ ગહન હોય છે. ‘નૉસીઆ’ નવલકથામાં એક વિધાન છે : છે એ દરેક વસ્તુના જન્મને કોઈ કારણ નથી, નબળાઈને લીધે એ વિસ્તરીને ટકી જાય છે, અને બાય ચાન્સ, મરી જાય છે : ‘ઇન કૅમેરા’ નાટકમાં એક વાક્ય છે : હેલ ઇઝ અધર પીપલ – બીજા જન તમારું નર્ક છે : ઉપરાન્ત, એમના બધાં પ્રારમ્ભિક મન્તવ્યો પણ ઘણાને અસાધારણ લાગેલાં. જેમ કે – આપણે ઈશ્વર વગરની દુનિયામાં વસીએ છીએ – વિશ્વ અર્થવિહીન છે – આપણે સ્વતન્ત્ર છીએ પણ એ શાપ છે.

ફ્રાન્સના આત્માના 'વૉલ્ટેર' કહેવાયા તે સાર્ત્ર

સાર્ત્ર સરવાળે તો એમ કહેવા માગે છે કે બધા અર્થ કે બધાં મૂલ્યો માણસે સરજ્યાં છે. આપણને મળેલી સ્વતન્ત્રતા ભલે શાપિત છે પણ એ સ્વતન્ત્રતા તો છે જ. એટલે, આપણે જે કરવું હોય એ કરી શકીએ છીએ બલકે વિશ્વને બદલી પણ નાખી શકીએ. વાતનો મતલબ શું? એ જ છે કે વિશ્વ આજે જેવું છે એ માટે જવાબદાર કોઈ હોય તો તે આપણે જ છીએ. યુદ્ધો ભૂખમરો શોષણ કે દમન માટે જવાબદાર કોઈ હોય તો તે આપણે જ છીએ.

સાર તો સાર્ત્ર એ પકડાવે છે કે એ સ્વતન્ત્રતાને સુખિયાની જેમ ન ભોગવ્યા કરો, પણ એને એક ‘ઍન્ગ્વિશ’ એટલે કે પીડા અથવા, દેસીમાં કહું તો, 'કઢાપો' ગણીને ચાલો. કેમ કે સ્વતન્ત્રતાનું તો સમજ્યા પણ જવાબદારીઓ વૅંઢારવાને તો આપણે કેટલીયે વાર રાજી નથી હોતા, ઘણીયે વાર નામક્કર જઈએ છીએ – સાર્ત્ર એને ‘બૅડ ફેઇથ’ કહે છે.

હવે આ માણસને આપણે પૂછીએ કે કુદરતી હોનારત વિશે તમે અમને શું કહો, મિસ્ટર સાર્ત્ર; તો એઓ શું કહે, એ જાણવા જેવું છે. એમણે કહ્યું છે : ઇટ ઇઝ મૅન હું ડિસ્ટ્રોઇઝ હિઝ સિટીઝ થ્રુ ધી ઍજન્સી ઑફ અર્થક્વેક્સ – ધરતીકમ્પો દ્વારા પોતાનાં શ્હૅરોને નષ્ટભ્રષ્ટ કરનાર, માણસ છે.

અઘરું છે પણ મને અને તમને સમજાય એવું છે કે માણસો ન હોય તો ધરતીકમ્પની શી અગત્ય? ધરતીકમ્પ તો એક સાવ સ્વાભાવિક કુદરતી ઘટનાથી વધારે શું હોય છે? કંઈ નહીં ! આપણાં મલ્ટિ-સ્ટોરી બિલ્ડિન્ગ્સ, આપણા ટ્રાફિક્સ, આપણા સ્ટેટ હાઇ-વે ને નેશનલ હાઇ-વે, આપણી મૅટ્રોઝ, આપણી સુપર-ફાસ્ટ ટ્રેનો, આપણાં મૉલ્સ, આપણાં વિસ્તરી વિસ્તરીને એકાચાર થઈ રહેલાં નગરો – વગેરે વગેરે જે કંઇ આપણા પ્ર-ગતિકારી પ્રોજેક્ટ્સ છે એને હાનિ પ્હૉંચાડનારા ધરતીકમ્પોને જ હોનારત કહેવાય. એને ‘કુદરતી’ કહીએ છીએ ત્યારે આપણે એક મોટા કદના બૅડ ફેઇથની છતરી ઓઢી લીધી હોય છે.

નિરાશાવાદી ભાસે પણ સત્ય લગી દોરી જાય એવા સુ-ગમ્ભીર સાર્ત્રની આ વાતોને વર્તમાન કોરોના-હોનારત સાથે જોડીએ તો કેવોક બોધ લાધશે? સમજાય એવું છે.

પણ જવા દો, નહીં ફાવે, ગળે જલ્દી નહીં ઊતરે …

બાકી, અનિશ્ચિતતા જેવો જ મારી શેરીએ અસહ્ય સન્નાટો છે. સવાર તો ઠીક પણ બપોર અને સાંજ વચ્ચેનો ભેદ ભુંસાઈ ગયો છે. દિવસ દરમ્યાન એક કામની પાછળ બીજું લાઇનમાં આતુર ભાવે મને જોતું ઊભું જ હોય છે. રાત ક્યારે શરૂ થઈ જાય છે, નથી ખબર પડતી. ઊંઘી જવું પણ એક કામ હોય છે કેમ કે એ કામ ન કરીએ તો આવતીકાલનાં કામો રખડી પડે. આ મારી સામે છે તે શાળા બંધ છે. એની બંધ બારીઓ પાછળ જ્ઞાન કૅદ છે. એનાં કબાટોમાં પુસ્તકો સભ્યતાની મશ્કરી કરવાને ભેગાં બેસીને મરક મરક હસી રહ્યાં છે. વૃક્ષો પવનની રાહમાં અડગ ઊભાં છે. કેટલીયે કારો સૂમસામ બેઠી છે. બાઇકો કશું પણ બોલવા નથી માગતી. આ તો સન્નાટાના શ્હૅરનો એક સ્પેસિમૅન છે.

અને મારી શેરીનો કાગડો …

પણ આ જુઓ, એક કૂતરું લબડતી જીભે જલ્દી જલ્દી જઈ રહ્યું છે. એને શેની ઉતાવળ હશે? અને સાંભળો, ક્યાંક કાગડાએ ક્રા ક્રા કરી. અને, મને એ જીવ બહુ ગમ્યો …

= = =

(April 22, 2020 : Ahmedabad)

કરુણામિશ્રિત હાસ્યથી આમઆદમીની વેદના અને તેના આક્રોશને ફિલ્મના માધ્યમ દ્વારા કળાત્મક રીતે રજૂ કરનાર વિશ્વના મહાન હાસ્ય અભિનેતા, લેખક અને દિગ્દર્શક એટલે ચાર્લી ચેપ્લિન. ભારે મુફ્લિસીમાં જન્મેલા ચાર્લીએ પછી તો એટલાં કીર્તિ અને કલદાર રળેલાં કે તેમના અવસાનના બે મહિના બાદ એમના શબને કબરમાંથી ખોદી કાઢી ચોરી જવામાં આવ્યું હતું! ભારે શોધખોળ પછી અઢી મહિને તે હાથ લાગેલું. ફરી આવું બનવાની દહેશતે તેમની કબર બે મીટર ઊંડી કોંક્રિટની બનાવી લાશનું દફ્ન કરવું પડેલું.

પૂર્ણતાના આગ્રહી ચાર્લીએ ૧૯૫૯થી ૧૯૬૩નાં વરસોમાં છ વખત લખી-મઠારી પ્રકટ કરેલી આત્મકથા ‘માય ઓટોબાયોગ્રાફી’માં પોતાની દંતકથા રૂપ જિંદગીનો ચિતાર રજૂ કર્યો છે. ૧૬મી એપ્રિલ, ૧૮૮૯ના રોજ લંડનના વૉલવર્થ વિસ્તારમાં એમનો જન્મ. ચાર્લીનું શૈશવ ભારે અભાવ અને ગરીબીમાં વીત્યું હતું. બે વરસના સળંગ પ્રાથમિક શિક્ષણ સિવાય તે ઝાઝું ભણી શક્યા નહોતા. માતાપિતા બંને સંગીત, નાટક દ્વારા જીવન બસર કરતાં હતાં. ચાર્લીની ઉંમર એકાદ વરસની હતી ને માતાપિતા વચ્ચે જુદારો થયો. માતા હન્ના થિયેટરમાં ગીતો ગાઈ ઘર ચલાવતાં. માનો કંઠ એકવાર અચાનક તરડાઈ ગયો ત્યારે માની સાથે ગયેલા પાંચ વરસના ચાર્લીએ પોતાની કાલીઘેલી બોલીમાં માનું અધૂરું ગાણું પૂરું કરેલું. આ ચાર્લીનો તખ્તા પર પ્રથમ યાદગાર પ્રવેશ હતો.

ચાર્લીની જિંદગીના આરંભનાં વરસો ભારે સંઘર્ષનાં હતાં. નાચ-ગાન અને અન્ય મનોરંજનના કાર્યક્રમો આપવા ઉપરાંત છાપખાનાં કારીગર, છાપાના ફેરિયા, હજામના મદદનીશ અને થિયેટરના ઝાડુ વાળનાર તરીકે એમણે કામ કર્યું હતું. પીડાસભર જિંદગી અને પાગલખાનામાં ધકેલાયેલી મા ચાર્લીને અનાથાલયમાં લઈ ગઈ. તે પછી તેમની રખડુની જિંદગી શરૂ થઈ. ખૂબ નાની વયે તેમણે નાટકોમાં કામ કરવા માંડયું હતું. ૧૭ વરસના ચાર્લી અઠવાડિયાના ત્રણ પાઉન્ડના દરે બ્રિટનની કાર્નો કંપનીમાં કામ કરતા. આ કંપની સાથે તે અમેરિકા ગયા અને જીવનનો મોટો હિસ્સો ત્યાં જ રહ્યા. ૧૯૧૪માં પ્રથમ ફિલ્મ ‘મેકિંગ એ લિવિંગ’ અને ૧૯૬૬માં અંતિમ ફિલ્મ ‘કાઈન્ટેસ ફ્રોમ હોંગકોંગ’ સુધી તેમણે ૮૦ જેટલી ફિલ્મોનું સર્જન કર્યું હતું. સસ્તા મનોરંજનના સાધન રૂપ ફિલ્મોના એ જમાનામાં ચાર્લીએ ફિલ્મોને ન માત્ર કળાનું સર્વોચ્ચ માધ્યમ બનાવ્યું, લોકોને સભાન પ્રેક્ષકો તરીકે ફિલ્મો તરફ વાળ્યા.

એક ફિલ્મના શૂટિંગ દરમિયાન ડાયરેક્ટરને થોડી ‘કોમેડી’ની જરૂર પડી તો એ કરવા કહ્યું અને ચાર્લીએ ઝાઝા વિચાર સિવાય આ વેશ ધારણ કર્યો અને આમ સાવ જ આકસ્મિક રીતે સર્જાયેલું આ ટ્રેમ્પનું પાત્ર વિશ્વવિખ્યાત તો થઈ ગયું સાથે ચાર્લીની કાયમી ઓળખ બની ગયું. ટ્રેમ્પની ચકળવકળ થતી આંખો અને અદ્ભુત ચાલ દ્વારા અનેક ફિલ્મોમાં ચાર્લીએ આમ આદમીને વ્યક્ત કર્યો છે.

ચેપ્લિનની યાદગાર ફિલ્મોમાં ધ કિડ, ધ સરકસ, ધ ગોલ્ડ રશ, મોર્ડન ટાઈમ્સ, સિટી લાઈટ્સ અને ધ ગ્રેટ ડિકટેટર છે. ચાર્લીએ બીજી એક પણ ફિલ્મ ન સર્જી હોત અને માત્ર હિટલરને હસી નાંખતી ‘ ધ ગ્રેટ ડિકટેટર’ ફિલ્મ જ સર્જી હોત તો પણ તે મહાન ગણાત. મૂંગી ફિલ્મોનો યુગ પૂરો થવા છતાં મૂંગી ફિલ્મો સર્જવાનું ચાલુ રાખનાર ચેપ્લિને આ ફિલ્મમાં મૂંગા ટ્રેમ્પને સૌ પ્રથમ વખત બોલતો કર્યો છે. આ ફિલ્મમાં ચાર્લીએ વિદૂષક (કલાઉન) અને સરમુખ્યાર(ડિકટેટર)ની બેવડી ભૂમિકા ભજવી હતી. હિટલરના દંભનો પડદો ચીરતી આ ફિલ્મ આવેશભર્યા, ગરબડિયા ભાષણથી સમાપ્ત થાય છે. આ ભાષણ ચેપ્લિનની માનવજાત પ્રત્યેની ચિંતા, પ્રતિબદ્ધતા અને માનવતા માટેની ઝંખનાની કાવ્યમય અભિવ્યક્તિ છે, જેનું આજે ય ઐતિહાસિક મૂલ્ય છે.

ઈ.સ. ૧૯૨૫માં બનાવેલી ‘ધ ગોલ્ડ રશ’ ફિલ્મમાં તેમણે અલાસ્કામાં સોનાની ખાણો મળી આવ્યાની ભાળ મળતાં સોનું મેળવવા નીકળી પડેલા લોકોની સ્થિતિ દર્શાવી છે. સોનું શોધવા નીકળેલા વામન કદના ચાર્લી અને વિરાટકાય મિત્ર જીમ એક પહાડ પર કોટડીમાં આશ્રય લે છે. આ નિર્જન વિસ્તારમાં ખાવાનું ખૂટી પડે છે અને બેઉ ભૂખથી વ્યાકુળ છે તો ચાર્લી પોતાનો બૂટ અદ્દલ રસોયાની જેમ બાફે છે, બફાયેલા બૂટને પ્લેટમાં મૂકે છે, એના પર મરચું મસાલો ભભરાવે છે અને છરી કાંટાથી એને જીમ સાથે ખાય છે. કોઈ સ્વાદિષ્ટ માંસ આરોગતા હોય એટલી સહજતાથી બૂટ આરોગે છે અને વધુ સારા ભાગ માટે બંને લડે પણ છે. આ આખું ય દૃશ્ય જોઈને પ્રેક્ષકો હસીહસીને બેવડ વળી જાય છે. ફિલ્મમાં આ સીન બતાવીને માનવીની સમૃદ્ધિની લાલસા અને ભૂખનું દુઃખ અદ્ભુત કલા-કૌશલ્યથી ચાર્લીએ દર્શાવ્યું છે.

‘મોર્ડન ટાઈમ્સ’ એ જમાનામાં હરણફાળ ભરી રહેલી યંત્ર સંસ્કૃતિ પર તીખા પ્રહાર કરતી બેનમૂન ફિલ્મ છે જર્મની અને ઈટલીમાં પ્રતિબંધિત થયેલી અને સામ્યવાદી ગણાવાયેલી આ ફિલ્મમાં યંત્ર-ક્રાન્તિના પરિણામે ફેક્ટરીઓમાં કામ કરવા લોકોને પોતાનાં ગામ, ઘરબાર છોડીને શહેરોમાં આવી વસવું પડેલું અને શહેરોનાં મિલ કારખાનાંઓનાં યંત્રો સાથે યંત્ર બનવું પડેલું તેની વાત છે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

પ્રગટ : ‘ચોતરફ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘અર્ધસાપ્તાહિક’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 22 ઍપ્રિલ 2020