ખાલી પેટ
સૂકાતું ગળું
પીઠ માથે પોટલું
ને બળબળતી આગમાં
રેબઝેબ દેહે
કાખમાં લઈ રોતાં બાળ
ઉઘાડા કણસતા પગે
સેંકડો ગાઉ કાપતી
કોરોના સામે ઝૂઝતી
નીકળી પડી છે …
દેશની સમૃદ્ધિમાં પંડને હોમતી
નિર્ધન નિ:સહાય
શોષિત શ્રમિક ભાંડુઓની
લાચાર લાંબી … હિજરત!

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 10 મે 2020

કાર્લ માર્ક્સે કહેલું કે, “દુનિયાભરના મજૂરો એક થાવ, તમારે તમારી બેડીઓ સિવાય કશું ગુમાવવાનું નથી.” આ વાક્યમાં ફેરફાર કરીને આજે દેશની સરકારો જરા આ રીતે બોલી રહી હોય એમ લાગે છે, “હે દેશભક્ત મજૂરો, તમે એક થાવ, તમારે દેશનો વિકાસ કરીને તમારા લોહી સિવાય કશું જ ગુમાવવાનું નથી.” દેશની સંસદે ઘડેલા મજૂર કાયદાઓનો અમલ નહીં કરવાના કાયદા અત્યારે કોરોના મહામારીના સંદર્ભમાં રાજ્ય સરકારો કરી રહી છે અને તે પણ વિકાસને નામે.

દેશભરમાં હવે કોરોના લૉક ડાઉન બાદ ઉદ્યોગો ખોલવામાં આવે તો મજૂરો જોઈએ. આ મજૂરો તો ગામડે જવા માગે છે, એમના પરિવારને મળવા માગે છે. એટલે એમને આકર્ષવા પડશે જ્યાં પણ ઉદ્યોગો છે ત્યાં. પરંતુ તેમને આકર્ષવા માટે કોઈ લાલચ આપવામાં આવતી નથી. ઉપરથી નવા ઉદ્યોગોને આકર્ષવા માટે તથા ઉદ્યોગો ફરી શરૂ કરવા માટે તેમને મજૂરોનું શોષણ કરવા મોટી લાલચ આપવામાં આવી રહી છે. આ લાલચ આ દલીલો સાથે આપવામાં આવી રહી છે : (1) જી.ડી.પી.નો વૃદ્ધિદર એકદમ ઘટી ગયો છે તે ઊંચો લાવવો છે. (2) તેનાથી રોજગારી વધશે.

જરા જુઓ તો ખરા કેવી રીતે જુદાં જુદાં રાજ્યો મજૂર કાયદાનો અમલ નહીં કરવા માટે જાહેરાતો કરે છે. મજૂરોનું શોષણ કરવાની કંપનીઓને છૂટ આપવા માટે જાણે કે રાજ્યો વચ્ચે હરીફાઈ જામી છે. કૉંગ્રેસ અને ભા.જ.પ.ની રાજ્ય સરકારો મજૂર કાયદામાં કહેવાતા સુધારા કરવા માટે અને Ease of Doing Business(ધંધાકીય સરળતા)માં આગળ આવવા માટે હવે હરીફાઈ કરી રહી છે. આ હરીફાઈ કોરોના લૉક ડાઉન પછી વધે તેવી સંપૂર્ણ સંભાવના છે. રાજસ્થાનમાં હાલ કૉંગ્રેસની સરકાર છે, પણ તે ભા.જ.પ.ની સરકારે મજૂર કાયદાઓમાં 2014-15માં કરેલા ફેરફારોને જ અનુસરી રહી છે. પંજાબની કૉંગ્રેસ સરકાર પણ એ જ કરવા તરફ જતી હોવાના સમાચાર છે. તેણે જાન્યુઆરીમાં મજૂર કાયદામાં સુધારા માટેના ત્રણ વટહુકમો બહાર પડવાની તૈયારી કરી હતી. ગુજરાત, ઉત્તર પ્રદેશ અને મધ્ય પ્રદેશમાં તો અત્યારે ભા.જ.પ.ની સરકારો છે. મધ્ય પ્રદેશમાં હમણાં મજૂર કાયદામાં સુધારા કરાયા છે. ત્યાં ઔદ્યોગિક વિવાદ ધારાની ઘણી કલમોમાંથી કારખાનાંને એક હજાર દિવસ સુધી મુક્તિ આપવામાં આવી છે, એટલે કે પોતાની મરજી મુજબ માલિકો મજૂરોને કામે રાખી શકશે અને મજૂરો પાસે 12 કલાક કામ પણ કરાવી શકશે. રાજસ્થાન તો એક માર્ગદર્શક ઉદાહરણ બની ગયું છે અન્ય રાજ્યો માટે. કોરોના મહામારીએ રાજ્ય સરકારોને લપસવું હતું અને નિસરણી આપી છે. મજૂર કાયદામાં સુધારા ન જ થવા જોઈએ એવું નથી, પણ પ્રશ્ન એ છે કે તેથી મજૂરોનું શોષણ વધે છે કે ઘટે છે? તેમના માનવ હકો અને લોકશાહી અધિકારોનું રક્ષણ થાય છે કે નહીં? મજૂરોની આર્થિક અને સામાજિક સ્થિતિ સુધરે છે કે ખરાબ થાય છે? 2019ના કેન્દ્ર સરકારના આર્થિક સર્વેમાં તો આ બાબતે રાજસ્થાનના સુધારાની પ્રશંસા કરવામાં આવી છે! કેટલાંક ઉદાહરણ જોઈએ : 

રાજસ્થાન

વર્ષ 2014-15માં ચાર મજૂર કાયદાઓમાં સુધારા કરવામાં આવ્યા. ત્યારે ભા.જ.પ.ની સરકાર હતી. અત્યારે ત્યાં કૉંગ્રેસની સરકાર છે અને તેણે મજૂરવિરોધી કેટલા ય સુધારા યથાવત્ રાખ્યા છે. જે ચાર કાયદામાં મોટા સુધારા કરવામાં આવ્યા તે આ મુજબ છે : ઔદ્યોગિક વિવાદ ધારો-1947, કરારી મજૂર ધારો-1970, કારખાનાં ધારો-1948 અને એપ્રેન્ટિસ ધારો-1961. કેટલાક મુખ્ય સુધારા આ મુજબ છે : [a] ત્રણસો મજૂરોને નોકરીમાંથી કાઢી મૂકવા હોય તો સરકારની પરવાનગીની જરૂર નથી. પહેલાં તે સંખ્યા સો હતી. [b] કામદારે માલિક સામે ફરિયાદ કરવાની મુદ્દત હવે ત્રણ વર્ષની કરવામાં આવી છે. પહેલાં આવી કોઈ સમયમર્યાદા નહોતી. [c] કુલ કામદારોના ૩૦ ટકા હોય તો જ મજૂર મંડળ રચી શકાય. તે અગાઉ 15 ટકા હતા. [d] કારખાનાં ધારા હેઠળ માલિક સામે તો જ અદાલતમાં કેસ કરી શકાય, જો સરકાર એ માટે મંજૂરી આપે. [e] કરારી મજૂર ધારો 50 લોકોને રોજગારી આપતાં કારખાનાંને જ લાગુ પડે. અગાઉ આ સંખ્યા 20 હતી. [f] એપ્રેન્ટિસ મજૂરને લઘુતમ વેતન કરતાં ઓછું વેતન ના મળવું જોઈએ. 

ગુજરાત

તા.08-05-2020ના રોજ ગુજરાતના મુખ્ય પ્રધાને ચીનમાંથી પોતાનું રોકાણ ખસેડવા માગતી વિદેશી કંપનીઓને ગુજરાતમાં નિમંત્રણ આપતાં જાહેરાત કરી કે રાજ્ય સરકાર ત્રણ સિવાયના બધા મજૂર કાયદાનો અમલ કરવામાંથી નવા ઔદ્યોગિક પ્રોજેક્ટ્સને મુક્તિ આપવા માટે એક વટહુકમ બહાર પાડશે. તેમણે કહ્યું કે જે નવો ઉદ્યોગ 1,200 દિવસ એટલે 3.29 વર્ષ માટે કામ કરે તેને આ યોજનામાં આવરી લેવાશે. ઉદ્યોગપતિએ મજૂરોને લઘુતમ વેતન આપવું પડશે, સુરક્ષાની બાબતમાં કોઈ મુક્તિ આપવામાં નહિ આવે અને અકસ્માતના કિસ્સામાં કંપનીએ વળતર તો કામદાર વળતર ધારા હેઠળ આપવું જ પડશે. ગુજરાત સરકાર આ નવા ઉદ્યોગોને સાણંદ, ધોલેરા સર અને દહેજમાં તથા GIDCની વસાહતોની ૩૩,000 હૅક્ટરની જમીનો આપશે. તેને માટે સરકાર ભાવમાં સબસિડી આપશે.

ઉત્તર પ્રદેશ

મજૂરોનાં હિતોના રક્ષણ માટે કુલ 38 કાયદા છે અને તેમાંથી માત્ર ત્રણ સિવાયના તમામ કાયદાનું પાલન ત્રણ વર્ષ માટે બંધ કરી દેતો એક વટહુકમ એક સપ્તાહ અગાઉ જ બહાર પાડવામાં આવ્યો છે. મકાન અને અન્ય બાંધકામ મજૂર ધારો-1996, કામદાર વળતર ધારો-1923 અને વેઠ મજૂરી પ્રતિબંધ ધારો-1976 એમ ત્રણ જ કાયદાનો અમલ ચાલુ રાખવામાં આવ્યો છે. ઉપરાંત, વેતનચૂકવણી ધારાની કલમ-5નો અમલ ચાલુ રાખવામાં આવ્યો છે કે જેમાં સમયસર વેતન આપવાની જોગવાઈ છે. આ સિવાય બધા 35 કાયદાના અમલની વિકાસ કરવા માટે કોઈ જરૂર નથી એમ માની લેવામાં આવ્યું છે. આ વટહુકમ કારખાનાં, દુકાનો, ધંધાઓ અને ઉદ્યોગો એમ બધાને લાગુ પડે છે. ઉત્તર પ્રદેશમાં તો લઘુતમ વેતન ધારા-1948નું પાલન પણ નહિ થાય.  

ઉદ્યોગ મંડળોની રજૂઆતો

દેશનાં CII, ફડકી, એસોચેમ અને FICCI જેવાં ઉદ્યોગ મંડળોએ પણ ભારત સરકારને એવી સત્તાવાર રજૂઆતો કરી છે કે માલિકોને મજૂરોનું શોષણ કરવા દો. તેમની રજૂઆતોના મુખ્ય મુદ્દા આ મુજબ છે :

(1) મજૂરો પાસેથી રોજના આઠ કલાકને બદલે બાર કલાક કામ લેવામાં આવે.

(2) કોરોના લૉક ડાઉનના સમયગાળાને છટણીનો સમયગાળો ગણવો અને તે માટે ઔદ્યોગિક વિવાદ ધારામાં સુધારો કરવો.

(3) સરકારનું કહ્યું માનીને જેમણે લૉક ડાઉનના સમય માટે મજૂરોને વેતન આપ્યું છે એ તેમના તે ખર્ચને CSRના ખર્ચનો ભાગ ગણવો.   

(4) જે મજૂરો કામ પર પાછા ના આવે તેમની સામે ઔદ્યોગિક વિવાદ ધારા અને ઔદ્યોગિક રોજગાર સ્થાયી હુકમ ધારા અનુસાર પગલાં લેવાં.

ઉપરોક્ત તમામ મુદ્દાનો અર્થ કંઈક આવો જ થાય :

(1) મજૂરોને પરિવાર નથી એમ સમજી લેવામાં આવ્યું છે. તેમને સામાજિક આરામ અને આનંદ-પ્રમોદનો સમય ના મળવો જોઈએ? સરકારી કર્મચારીઓ તો અઠવાડિયામાં બે દિવસ રજા ભોગવે છે અને તેમના કામના કલાકો આઠ જ છે, તો પછી ઔદ્યોગિક મજૂરોને શા માટે બાર કલાક કામ કરવાનું? 

(2) 24 કલાકમાંથી આઠ જ કલાક કમાણી માટે હોવા જોઈએ, એ એક આંતરરષ્ટ્રીય ધોરણ છે. આંતરાષ્ટ્રીય શ્રમ સંગઠન (ILO) દ્વારા દાયકાઓ અગાઉ તે સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. ILOની સ્થાપના 1919માં થઈ તે પછી પહેલો ઠરાવ આઠ કલાકના કામ માટે જ થયો હતો. ભારત સરકારે આ ઠરાવને માન્યતા પણ આપેલી છે. 1948ના કારખાનાં ધારાની કલમ-51 એમ જણાવે છે કે કોઈ મજૂર દિવસમાં આઠ કલાકથી વધુ એટલે કે અઠવાડિયાના 48 કલાકથી વધુ અને એક દિવસમાં નવ કલાકથી વધુ કામ નહીં કરે. હવે તે ધોરણ બાજુ પર મૂકવામાં આવી રહ્યું છે.

(3) જો CSR હેઠળ મજૂરોનો પગાર ગણી લેવામાં આવે તો કંપનીઓ CSR હેઠળ જે રકમ સામાજિક કલ્યાણ માટે ખર્ચતી હતી, તે રકમ તેમણે ખર્ચવાની રહે જ નહિ. આમ, તેઓ તેમની સામાજિક જવાબદારીમાંથી છટકવા માગે છે.  

(4) જો લૉક ડાઉનના સમયને છટણી ગણવામાં આવે તો પછી મજૂરોને એટલા સમયગાળા માટે 50 ટકા જ વેતન આપવાનું થાય.  

(5) મજૂરોએ કામ કરવું કે ન કરવું તેની પણ સ્વતંત્રતા નહિ? ભારતના બંધારણની કલમ-19 એમ કહે છે કે દરેક નાગરિકને તે ઈચ્છે તે કામધંધો કે વ્યવસાય કરવાનો અધિકાર છે. હવે જ્યારે એવી માગણી કરવામાં આવી રહી છે કે જે મજૂરો કામ પર પાછા ના આવે તેમની સામે પગલાં લેવાં, ત્યારે તેનો અર્થ એ થાય છે કે તેમને ઉદ્યોગોમાં કામ કરવું કે નહીં તેની પણ સ્વતંત્રતા રહેશે નહિ! આ તો રીતસરની ગુલામી જ થઈ. શ્રમ બજારમાં સુધારાને નામે હવે આપણે શું ગુલામી તરફ ધસી રહ્યા છીએ?  

કોરોના મહામારીને કારણે અસાધારણ પરિસ્થિતિ સર્જાઈ છે તેથી ઉદ્યોગોને શરૂ કરવા, ટકાવવા અને વિકસાવવા માટે અસાધારણ પગલાંની ઉદ્યોગ મંડળો માગણી કરે છે. આ માગણીઓનો સ્પષ્ટ અર્થ એ છે કે તેમને મજૂરોનું શોષણ કરવા માટે મંજૂરી આપવામાં આવે. તો જ તેઓ દેશનો વિકાસ કરી શકશે અને જી.ડી.પી. વધારી શકશે. વિકાસ મજૂરોનો પણ થવો જોઈએ એ વાત સ્વીકારવા માટે સરકારો કે ઉદ્યોગ મંડળો તૈયાર નથી. અત્યાર સુધીમાં મજૂરોનો કેવો વિકાસ થયો છે તેનો અંદાજ તો સ્થળાંતરિત મજૂરોની હાલની સ્થિતિથી જોઈ શકાય તેમ છે. કોરોના મહામારીને નામે મજૂરોના અધિકારોનું હનન થઈ રહ્યું છે. મજૂરોને તો જીવવું છે, શ્વાસ ટકાવવા છે એટલે તે કામ પર આવશે જ. પણ તેનો અર્થ એવો કરવામાં આવશે કે કામદારોને તો આ બધું ગમે જ છે. “જુઓ ક્યાં કોઈ વિરોધ કરે છે?” એમ પણ પછી કહેવામાં આવશે. કેન્દ્ર સરકાર પણ રાજ્ય સરકારોના આ મજૂર કાયદાના સુધારાને ટેકો આપે છે. નીતિ આયોગના ઉપાધ્યક્ષે આ કહેવાતા સુધારાને ટેકો આપ્યો છે.

ખરેખર તો આ સુધારાથી શ્રમ બજારમાં ભારે અંધાધૂંધી ફેલાશે અને મજૂરોની કફોડી હાલત થશે. આ સુધારા નથી, પણ કુધારા છે. અન્ય મજૂર સંગઠનોની સાથે સાથે આર.એસ.એસ.ના મજૂર સંગઠન ‘ભારતીય મજદૂર સંઘ’(BMS)ના પ્રમુખ સાજી નારાયણને પણ આ સુધારાનો વિરોધ કર્યો છે. તેમણે કહ્યું છે કે આ સુધારાથી “જંગલરાજ” ઊભું થશે. ભા.જ.પ.ની મોદી સરકાર ઇન્ટુક, આઇટુક કે સીટુ જેવાં મજૂર સંગઠનોનું ના માને એ તો સંભવ છે જ, પણ આર.એસ.એસ.ના BMSનું પણ નહીં સાંભળે? મોદી સરકાર કોઈનું સાંભળવા માટેનો સ્વભાવ ધરાવતી નથી. જો BMSના નેતાઓ મોદી સરકારની મજૂરવિરોધી નીતિઓનો બહુ જ વિરોધ કરશે તો પછી તેમણે હોદ્દા ગુમાવવા પડશે એ નક્કી છે.

રાજસ્થાનમાં મજૂર કાયદામાં ફેરફાર પછી શું થયું તે જાણવા જેવું છે. ગયા વર્ષનો આંકડો એમ કહે છે કે આ સુધારા અગાઉ રાજ્યમાં 100થી વધુ કામદારો ધરાવતાં કારખાનાંની સંખ્યા 3.65 ટકા હતી અને તે હવે 9.૩૩ ટકા થઈ છે. દેશમાં તે પ્રમાણ 4.56 ટકાથી વધીને 5.52 ટકા થયું છે. આમ, કંપનીઓ મોટી થઈ રહી છે. પરંતુ આ સુધારાને પરિણામે મોટી કંપનીઓમાં પણ કરારી મજૂરો વધી ગયા, 2014-15માં તે 39.1 ટકા હતા અને 2016-17માં તે 42.5 ટકા થઈ ગયા. એટલે નોકરીની અસલામતી વધી. વળી, ત્યાં બેકારી વધી. સમગ્ર ભારતમાં જુલાઈ-2019માં બેકારીનો દર 7.25 ટકા હતો અને રાજસ્થાનમાં તે 10.2 ટકા હતો એમ CMIE કહે છે. ઉપરાંત, મજૂરને મળતા વેતનમાં વધારો થવાની ગતિ ધીમી પડી. 2011-14 દરમ્યાન વેતનમાં 16.56 ટકાનો સરેરાશ વધારો થયો હતો અને 2014-17 દરમ્યાન તે વધારો 7.૦૩ ટકાનો જ થયો. આમ, રાજસ્થાનમાં બેકારી વધી અને મજૂરોને મળતું વળતર ઓછું વધ્યું.   

રાજ્ય સરકારો અને કેન્દ્ર સરકાર એમ સમજે છે કે મજૂર કાયદાનો અમલ જ ના કરવાથી મૂડીરોકાણ આકર્ષી શકાશે. આમ જુઓ તો મૂડીરોકાણ કંઈ રાતોરાત આવી જતું નથી. પણ આ પ્રકારની છૂટછાટોથી વિદેશી કંપનીઓ રોકાણ કરવા આવી શકે તે વાત સાચી. અને દેશની કંપનીઓને અને ઉદ્યોગપતિઓને વધુ મૂડીરોકાણ કરવા માટે પ્રોત્સાહન મળે તે વાત પણ સાચી. સવાલ એ છે કે શું માત્ર મૂડીરોકાણ, જી.ડી.પી.માં વધારો અને રોજગારી જ મહત્ત્વનાં છે કે મજૂરોની જિંદગી પણ મહત્ત્વની છે? કાર્લ માર્ક્સ ફરી યાદ આવે છે. તેમણે કહેલું કે, “મૂડી એ મરી ગયેલો શ્રમ છે કે જે રક્તપિપાસુ ભૂતની જેમ મજૂરોનું લોહી ચૂસીને જ જીવે છે, અને તે જેમ વધારે જીવે છે તેમ તે મજૂરોનું વધુ લોહી ચૂસે છે.” ભારતમાં અત્યારે કોરોના લૉક ડાઉન પછી અર્થતંત્રને બેઠું કરવાને નામે આ ખૂની ધંધો ચાલી રહ્યો છે.

e.mail :hema_nt58@yahoo.in

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 10 મે 2020

આ વર્ષ માર્ક્સના પુનરાગમનનું વર્ષ છે. માટે, આ વર્ષે ચર્ચામાં રહેલો શબ્દ ફક્ત કોરોના નહીં હોય. દુનિયાભરની ચર્ચાના કેન્દ્રસ્થાને ઉભરેલો શબ્દ છે શ્રમિક કે મજૂર. ‘શ્રમિક’ સાંભળતાં જ સૌથી પહેલી છબી ઉપસે છે કાર્લ માર્ક્સની. એનો શ્રમિક જાણે અચાનક જ સામે આવી ગયો. ફિલિપાઇન્સમાં તે પગપાળો ચાલી રહ્યો હતો, ભારતમાં ચાલતાં ચાલતાં જ તેણે પ્રાણ તજી દીધા અને મૂડીવાદના અભિમાનથી છલકાતા અમેરિકામાં તે ભોજન માટેની કતારમાં ઊભેલો દેખાયો.

આ શ્રમિક હતો, પાયાનો પથ્થર, જે હમણાં સુધી છૂપાયેલો હતો ને હવે સાક્ષાત્ સામે આવી પડ્યો. સરકારોએ તેને તોતિંગ સમસ્યા કે માથાના દુઃખાવા તરીકે જોયો. પણ તેમનામાં એટલી માણસાઈ છે કે તે શ્રમિકોને મરવા દેવા માગતી નથી. એ તેમને બે ટંકનું ભોજન આપી રહી છે, તેમના ખાતામાં મહિને રૂ. પાંચસો નાખી રહી છે. મુદ્દે, તે શ્રમિકોને મરવા નહીં દે. માર્ક્સ વ્યંગપૂર્ણ સ્મિત સાથે પૂછે છે, ‘તેમને જીવિત રાખવાની ઇચ્છા એ માણસાઈ છે કે મૂડીની મજબૂરી? હવે એ દીવા જેવું ચોખ્ખું નથી થઈ ગયું કે સમાજ જેમને ફક્ત જીવતાં રાખવા પૂરતી માણસાઈ ધરાવે છે? એ શરીરો વિના બધું કામકાજ ઠપ્પ થઈ ગયું છે અને ગાડીને પાછી પાટે ચડાવવી હશે તો આ શરીરોની જરૂર પડશે. ‘આ શરીર, જે શ્રમિકનું છે અને શ્રમ જેનો ગુણ છે.’

માર્ક્સે જ કહેલું ને કે માત્ર મૂડી જ મૂડીને પેદા કરતી નથી. શ્રમ વિના મૂડી નિષ્ક્રિય અને બિનઉત્પાદક બની જાય છે. તેમાં જીવ રેડવાનું કામ શ્રમ કરે છે. સચ્ચાઈ તો એ છે, જે માર્ક્સે દોઢસો વર્ષ પહેલાં કહેલીઃ મૂડી એ સંચિત શ્રમ છે. ફરક હોય તો એટલો કે (મૂડી સ્વરૂપે સંચિત) શ્રમ મજૂરના શરીરથી અલગ થઈ ગયો છે અને તે મજૂરની મિલકત પણ મટી ગયો છે. મૂડી જેટલી વધે છે, એટલો જ મજૂર કંગાળ બનતો જાય છે.

આ બધી વાતો જૂના જમાનાની માની લેવામાં આવી. માર્ક્સે ચેતવણી આપેલી કે મૂડીનું આ જે વિરાટ સ્વરૂપ દેખાય છે તે તંદુરસ્તીનું નહીં, રોગનું લક્ષણ છે. આ કસાયેલું નહીં, ફૂલી ગયેલું શરીર છે. તેની સામે છે માંડ માંડ જીવન ટકાવી રાખનાર મજૂર. ફક્ત મજૂર જ પોતાનું રક્ષણ જાતે કરી શકતો નથી, એમ નહીં. મૂડી પણ પોતાની જાતે પોતાનું રક્ષણ કરી શકતી નથી. મૂડી સરકાર સમક્ષ બચાવ માટે ધા નાખી રહી છે, અત્યારે જ એ ચોખ્ખું દેખાતું નથી? અને મૂડીને ઉગારવા માટે રોકાણ કોનું થશે? તમારું-મારું ને તેમનું જે બધાને દયા કરીને સરકારમાઈબાપ ટ્રેન અને બસમાં ઘર ભેગાં કરી રહી છે.

સૌથી પહેલાં સરકારે મૂડીમાલિકોને શું આશ્વાસન આપ્યું? તો કહે, ચિંતા ન કરતા. અમે રોજના કામના કલાક વધારીને બાર કરી દઈશું. કાર્લ માર્ક્સ ફરી સ્મિત કરે છે, ‘આ કલાકોમાં તો ખરું રહસ્ય છે. કલાકો જેટલા વધશે, એટલા મજૂર ઓછા થશે. પેદા થઈ રહેલી ચીજનાં મૂલ્ય સાથે શ્રમ અને સમયના સરવાળાનો કંઈક તો સંબંધ છે જ.’

આ સમસ્યા અંગે ડેવિડ હાર્વેએ થોડું વિચાર્યું છે. શરીરશ્રમ ઉપરાંત બીજી મહત્ત્વની બાબત હતી સમય. અત્યારે બધા પાસે સમય જ સમય છે અને એ પણ શરીરથી (શરીરશ્રમથી) અલગ થયેલો સમય. કેટલાક માટે આ સમય પોતાના આંતરિક જગતમાં ડૂબકી મારવા માટે વણમાગ્યે મળી ગયેલી ચીજ છે, તો ઘણાખરા લોકો માટે તે બળજબરીથી લદાયેલો બોજ. આ સમયમાં પોતાના આંતરિક જગત સાથે રૂબરૂ થવાની સુવિધા તેમની પાસે નથી. આ બધો સમય તેમણે તો આત્માને—આંતરિક જગતને — ધારણ કરનારી બાહ્ય એવી કાયાને ટકાવી રાખવામાં જ ખર્ચવો પડે, એવું બંધન હતું. ટૂંકમાં, તેમની પાસે અધ્યાત્મની સગવડ બિલકુલ ન હતી.

મજૂરોનાં ટોળેટોળાં ઘર છોડીને સડકો પર ઊતરી પડ્યાં ત્યારે સત્તાધારી પક્ષના એક સાંસદે બહુ ભદ્દી રીતે આ વાત કહી દીધીઃ આ ‘બેજવાબદાર’ મજૂરોને માગ્યા વિના જ રજાઓ મળી ગઈ છે. એટલે તેમને લાગે છે કે આ સમય તો સગાંસ્નેહીઓને હળવામળવા માટે મળ્યો છે. તેમની ટીકા પાછળનો ભાવ આવો જ હતો. તેનો ધ્વનિ હતો કે રજાઓ આ મજૂરોનો અધિકાર નથી, એ તો જાણે વધારાનાં મોજશોખનો હિસ્સો છે. તેમનો સમય ને તેમની રજાઓ મૂડીની માલિકીનાં છે કે પછી મૂડીની ચોકીદારી કરતી સરકારની માલિકીની, જે તેનો ઉપયોગ ‘રાષ્ટ્રીય સંપત્તિ’ના ઉત્પાદન અને સંગ્રહ માટે કરે છે. સાંસદ ફક્ત તેમની વાત કરતા ન હતા. એ તો સાદી સમજની વાત છે કે મજૂરોએ દેશ માટે જાતને જીવિત રાખવાની છે. તે બીમાર પણ ન પડી શકે. તેનાથી રાષ્ટ્રીય સંપત્તિના સર્જનમાં અવરોધ આવશે. તેમની તંદુરસ્તી માટે અલગથી ખર્ચ કરવો પડે તો તે દેશ માટે વધારાના બોજરૂપ છે.

આમ, આપણે જોઈ શકીએ છીએ કે એક જ વખતે સમયનો જે અર્થ મજૂરો માટે છે, તે બીજા લોકો માટે નથી. મતલબ કે, આપણે ગમે તેટલી સહિયારાપણાની અને સામૂહિકતાની વાત કરીએ, પણ આ સમાજમાં કોઈ સમય સહિયારો નથી.

સહિયારો સમય નથી, તો પછી સામે મોં ફાડીને ઊભેલી આફત સામે કરવામાં આવતી સહિયારી સક્રિયતા પણ કેમ અને શી રીતે શક્ય બને? આ સમસ્યા વિશે વિચારતાં હાર્વે માર્ક્સને યાદ કરે છે. આપણે દેશને કે રાષ્ટ્રને તંદુરસ્તી અને સમૃદ્ધિ ભણી દોરી જવો હોય તો એવી સામૂહિકતા વિકસિત કરવી પડે, જે સમય સાથે સંકળાયેલા વર્તમાન વિરોધાભાસ થકી સિદ્ધ થઈ શકશે નહીં.

એક સંપન્ન દેશ કેવો હશે? માર્ક્સનો ચોખ્ખો જવાબ છે, ‘સાચો સંપન્ન દેશ એને કહેવાય જ્યાં કામના કલાક બાર નહીં, છ હોય. કામના વધારાના સમય પર અંકુશ હોય તેને સમૃદ્ધિ ન કહેવાય. બલકે, ઉત્પાદનકાર્યમાં ખર્ચાયેલા સમય ઉપરાંત આખા સમાજની પ્રત્યેક વ્યક્તિ પાસે પોતાની મનમરજી પ્રમાણે ખર્ચવાનો સમય હોય તેને સમૃદ્ધિ કહેવાય.’ માર્ક્સ શ્રમિકોને અને દરેકને વિશિષ્ટ વ્યક્તિ તરીકે જોતી-સ્વીકારતી સામૂહિક સક્રિયતા પર ભાર મૂકે છે. ઘણા લોકો પાસે વધારાનો સમય જ ન હોય અને જૂજ લોકો પાસે સમય જ સમય હોય, તે અન્યાય છે. તે સામૂહિકતાનું ઉલ્લંઘન પણ છે.  કોરોના વાઇરસના ચેપને અટકાવવા માટે વારેઘડીએ સામૂહિક એકજૂથતા જેવા ગુણની વાત કરવામાં આવે છે. શ્રમિકો પાસેથી તેમનો સમય છીનવી લેવામાં આવે, તો આવી એકજૂથતા અશક્ય છે. શ્રમિકોનાં ખાલીખમ તનમાંથી આ સમય નીચોવી લેવા માટે સરકારી રાહે બળપ્રયોગ થતો હોય, તો પછી વિદ્રોહ કેમ ન થાય? માર્ક્સના જન્મનાં ૨૦૨ વર્ષ પછી આ જૂનો સવાલ નવેસરથી સામે આવી ઊભો છે.

અનુવાદઃ ઉર્વીશ કોઠારી

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 10 મે 2020