સૌપ્રથમ તો પ્રામાણિકપણે એક કબૂલાત કરવી પડે. હું ‘નિરીક્ષક’ની જૂની વાચક નથી. અલબત્ત, આ બાબત ગુજરાતી જાણતી એક સમાજશાસ્ત્રની વિદ્યાર્થિની માટે અજ્ઞાનથી વધુ કશું જ ન કહેવાય. કોરોનાકાળમાં ડિજિટલ સ્વરૂપે અવતર્યા પછી જ ‘નિરીક્ષક’ સાથે ઘરોબો બંધાયો છે અને આ પરિચય એક ધરપત લઈને આવ્યો છે કે ગુજરાતી ભાષામાં પણ સમાજનો અરીસો દેખાડે એવું કશુંક નિર્ભીક રીતે છપાય છે. વર્ષોથી સાતત્યપૂર્ણ રીતે છપાયું છે. સૂચિમાં આવરી લીધેલા લેખકોનાં નામ તેમના ‘નામ’ને લીધે નહીં, પણ કામ અને અભ્યાસપૂર્ણ અભિપ્રાયને કારણે છે, એ ‘નિરીક્ષક’નો પાયાનો નિયમ રહ્યો છે. આખા ય લૉકડાઉનકાળમાં ગુજરાતી અને ઇતર ભાષામાંથી અનુવાદિત થયેલ લેખ-કાવ્યો ન્યૂઝ કે વ્યૂઝ નથી પણ reflected realityના reviews છે એ પ્રતિદિન સાબિત થતું ગયું. જે સર્વવિદિત નથી, સર્વસ્વીકૃત નથી પણ તળની હકીકત છે એવી વિચારપ્રેરક વાંચનસામગ્રીનું સરનામું એટલે ‘નિરીક્ષક.’

અને જેમ ‘નિરીક્ષક’ ફક્ત ધૂળધોયાનું નહીં પણ મગજ પર બાઝેલી દંભની ધૂળ ખંખેરવાનું કામ કરે છે, એવું જ કામ કર્યું છે ગુજરાત યુનિવર્સિટીના નિવૃત્ત પ્રાધ્યાપક ડૉ. ગૌરાંગ જાનીએ. એમણે સમાજે જેને અયોગ્ય, અનૈતિક કે અસ્વીકૃત વ્યવસાય અથવા તો બદી ગણ્યો એવા વેશ્યાવ્યવસાયના આંતરિક વિશ્વને ઉજાગર કર્યું છે. આજથી લગભગ બે-અઢી  દાયકા પહેલાં જ્યોતિસંઘ સાથેના પ્રોજેક્ટની શરૂઆત તો AIDS prevention માટે કરી હતી. પણ એ સફરમાં ગૌરાંગભાઈને થયેલા અવિસ્મરણીય, ક્યાંક હૃદયસ્પર્શી, ક્યાંક હૃદયવેધક અનુભવોનું ભાથું એમણે પહેલા ફેસબુક પર વહેંચ્યું. ’નિરીક્ષક’ની પારખુ નજરે એની નોંધ લીધી અને ૧લી સપ્ટેમ્બરથી એક શ્રેણીબદ્ધ ઉપક્રમ સાથે ‘સેક્સવર્કરની સંગાથે’ આપણને જોડી આપ્યા. સમયાંતરે થયેલ અનુભવોમાં ક્યાંક આશા, તો ક્યાંક અરેરાટી, ક્યાંક એક આખા વર્ગને હાંસિયામાં ધકેલી દીધાનો આક્રોશ, તો કયાંક નિષ્ઠાપૂર્વક થયેલ કાર્યનો સંતોષ છલકાતો હતો. અને એ બધા જ અનુભવ જાણે આપણા સમાજનાં અજ્ઞાન, આભડછેટ, દંભ, અપ્રામાણિકતા અને સંકુચિત માનસનાં મહોરાં એક પછી એક ઉતારતા હોય એવું લાગતું.

The sociology of other, from below, of marginalised વિશે ગુજરાતીમાં ચર્ચાઓ ઘણી થાય છે, પણ નક્કર કામ ઓછું. આવું ભગીરથ અને કપરું કાર્ય, એ પ્રત્યેની નિષ્ઠા અને એ અનુભવ પ્રામાણિકપણે વહેંચવાની જહેમતને તો સલામ આપવી ઘટે જ, પણ સત્તા કે સત્તાધારી વિરોધી જ નહીં, સત્ય તરફી અને સમાજલક્ષી લખાણને આ રીતે વધાવવા અને વહેંચવા માટે ‘નિરીક્ષક’ને અભિનંદન. સામાજિક નિસબત ધરાવતા લખાણનો હેતુ ફક્ત માહિતી પીરસવાનો નહીં, પણ ક્રાંતિનાં બીજ રોપવાનો કે દૃષ્ટિકોણ બદલવાનો હોય છે. ‘સેક્સવર્કરની સંગાથે’ વાચકને ફક્ત ‘food for thought’ જ ન પીરસીને અભિગમ બદલવાનો પ્રયાસ બની રહે એ આશા તો ખરી જ. સાથે ગુજરાતીમાં જ્વલ્લે જ મળતું આવું લખાણ પુસ્તક રૂપે પણ પ્રગટ થાય એવી શુભેચ્છાઓ.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 નવેમ્બર 2020; પૃ. 16

સુરત મહાનગર છે અને મહાન નગર પણ છે. એની સાંઠ લાખથી વધારે વસતિ છે. ક્ષેત્રફળની ને વસતિની રીતે તે રાજકોટ, વડોદરા કરતાં વધારે અને ક્યાંક તો આડેધડ વિકસેલું શહેર છે, પણ કેન્દ્રનાં કે રાજ્યનાં પ્રધાનમંડળમાં તેનું પ્રતિનિધિત્વ સમ ખાવા પૂરતું પણ માંડ છે. સુરતને મેયર, પોલીસ કમિશનર, સાંસદો, ધારાસભ્યો છે, પણ આ શહેર અનાથ છે. આ તહેવારોનું, વહેવારોનું શહેર છે, પણ માથે આટલા સત્તાધીશો હોવા છતાં તેને સરાસર અન્યાય થતો રહ્યો છે. સુરત લહેરી છે એટલે અન્યાય વેઠીને પણ ધબકતું, મલકતું, રહ્યું છે.

કેન્દ્રમાં તો કોઈ મંત્રી સુરતનું નથી જ, રાજ્યમાં પણ એકાદ છે, પણ શહેરનું ભલું કરવામાં તે ખાસ સક્રિય નથી જ. સાંસદોમાં પણ એકાદ જ સજીવ છે, બાકીના કોઈ મંત્રી આવે ત્યારે ફોટા પડાવીને કે ખાતામાં પગાર પુરાવીને ખુશ છે. ધારાસભ્યોને પોતે ધારાસભ્ય છે એટલું યાદ હશે, બાકી પ્રજાને એમની જીવંતતાનો ખાસ અનુભવ નથી. મ્યુનિસિપલ કમિશનરે કોવિડ 19માં અંગત રસ લઈને, જે તે સ્થળે જઈને, માધ્યમો દ્વારા પ્રજાને અનેક રીતે સાવચેત કરી છે, પણ અપીલથી આગળ તો તેઓ પણ બહુ જઈ શક્યા નથી. આરોગ્યમંત્રી સુરતના છે, પણ તેમણે ઘરની બહાર ન નીકળીને, પોતાનું આરોગ્ય જાળવીને વગર રોગે પણ સેલ્ફ ક્વોરંટાઇનનો દાખલો બેસાડયો છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આ બધાંને ચૂંટણી સિવાય, પ્રજા અને તેના પ્રશ્નો બહુ યાદ આવતા નથી.

સુરતને વર્લ્ડ ક્લાસ સ્ટેશન આપવાની વાત હતી, એ દિશામાં કાગળ પર પ્રગતિ થઈ હોય તો પણ સુરતી પ્રજા રાજી થઈ જાય એવી છે. સુરત છેતરવા માટે અને છેતરાવા માટે જ છે, શું?

મુંબઈથી વડોદરા સુધીના રેલમાર્ગ પર દિલ્હી જતી રાજધાની એક્સ્પ્રેસ શરૂ થઈ ત્યારે વડોદરાને સ્ટોપેજ અપાયું, પણ સુરતને બાકાત રખાયું. જ્યારે આજની તારીખમાં પણ હકીકત એ છે કે એ રેલવે પટ્ટી પર સૌથી વધુ આવક રળી આપતું શહેર જ સુરત છે. એ પછી ઓગસ્ટક્રાંતિ ટ્રેન શરૂ કરવામાં આવી એમાં સુરતને સ્ટોપેજ અપાયું ને વડોદરાને તો અપાયું જ. એ ટ્રેન રાજધાની કરતાં વધારે સમય લે છે, એટલે આશ્વાસનથી વધારે એ કૈં નથી.

સુરતને એરપોર્ટ મળ્યું તે પણ આશ્વાસન જ છે. તેને ઇન્ટરનેશનલ એરપોર્ટ કરવાની જરૂર છે, પણ એમ થાય તો ટેક્સટાઇલના, હીરાના વેપારીઓ મુંબઈ સુધી લાંબા ન થાય ને મુંબઈનું મહત્ત્વ ઘટે. સુરત તો આગ-રેલની તકલીફો વેઠીને ટેવાઈ ગયેલું છે ને એનું આમ પણ કોઈ ધણીધોરી નથી તો સુરતને ઇન્ટરનેશનલ કક્ષાનું એરપોર્ટ ન મળે એ જ એની પાત્રતા છે, એવું નહીં? એમ તો સુરતમાં ચેમ્બર ઓફ કોમર્સ છે, પણ તે કદાચ ચેમ્બરમાં જ છે ને બીજા વેપારી મંડળો, સંઘો, ગ્રાહક સુરક્ષા જેવું પણ છે, પણ  કદાચ એ બધાં એ પણ કૈં કહેવાનું નથી એટલે ચાલે છે.

સુરતનું દૂરદર્શન કેન્દ્ર દુખદર્શન જેટલું પણ મહત્ત્વ ધરાવતું નથી. એમ તો સ્થાનિક અને રાષ્ટ્રીય ચેનલોની સંખ્યા સુરતમાં ચાળીસથી વધારે છે, પણ તેમાંની બહુ ઓછી સ્વતંત્ર રીતે રાષ્ટ્રીય કે સ્થાનિક કક્ષાના કાર્યક્રમો કરી શકતી હશે. રાષ્ટ્રીય કે રાજકીય કક્ષાના સાહિત્યિક કે સાંસ્કૃતિક કાર્યક્રમો પ્રોડ્યુસ  કરવાની ક્ષમતા કદાચ કોઇની નથી. મોટે ભાગે તો પ્રતિનિધિઓથી જ કામ ચાલતું હશે. એવું જ છાપાંઓનું પણ છે. નાનાંમોટાં 60થી વધુ છાપાંઓ આ શહેરમાંથી નીકળે છે એમાં સુરતનું મહત્ત્વ આંકનારાં ઓછાં જ છે.

વારંવારની રજૂઆતો પછી સુરતને એફ.એમ. રેડિયો સ્ટેશન મળ્યું. એમાં એક તબક્કે સ્થાનિક સમાચારો પણ આવતા હતા. એ ઉપરાંત સ્થાનિક તેમ જ આસપાસના કવિઓ, લેખકો, નાટ્યકારો, સંગીતકારોના ઘણા કાર્યક્રમો આકાશવાણી, સુરત પરથી રજૂ થતા હતા, તેમાં વળાંક આવ્યો અને હવે સુરતને વિવિધભારતીની ચેનલ મળી છે. એમાં મોટે ભાગે મનોરંજક કાર્યક્રમો પ્રસારિત થાય છે ને તે લોકપ્રિય પણ છે, પણ એમાં લોકલ પ્રતિનિધિત્વ બહુ જ ઓછું છે. ફોન ઇન કે જયંતી કાર્યક્રમો પૂરતું સ્થાનિકોનું મહત્ત્વ છે, એ સ્થિતિમાં પણ “બોલતી ઇમારતો”, વાર્તા પ્રસ્તુતિના નોંધપાત્ર કાર્યક્રમો આકાશવાણીમાં થયા, પણ હવે લોકલ પ્રોડકશનની તકો ઓછી છે. રેડિયો નાટકો, સુગમ સંગીતના કાર્યક્રમો સ્થાનિક કક્ષાએ તૈયાર થઈ શકે એવી શક્યતાઓ નહિવત છે. અમદાવાદ, વડોદરા અને રાજકોટને પ્રોડકશનની મુશ્કેલી નથી. તે એટલા માટે કે એને બે ચેનલો છે. પ્રાઇમરી અને વિવિધભારતી. સુરતને માત્ર વિવિધભારતી ચેનલ જ છે. પ્રાઇમરી ચેનલ ન હોવાને કારણે અહીં નાટકનો, સંગીતનો સ્ટુડિયો નથી. એ ન હોવાને કારણે નાટક કે સંગીતના કાર્યક્રમો થઈ શકતા નથી. પ્રશ્ન એ છે કે રાજકોટ, વડોદરા કરતાં સુરત નબળું શહેર છે? જો નહીં, તો એને પ્રાઈમરી ચેનલનો લાભ કેમ નહીં? સત્તાધીશો આ જોતા નથી. શું ન જોવું તે એ બરાબર જુએ છે. કોઈ પણ શહેરની બરાબરી કરી શકે એટલું કૌવત આ શહેરના કલાકારોમાં છે ને છતાં આ શહેરને જાણીજોઈને ડાબે હાથે ક્યાંક મૂકીને ભૂલી જવાયું છે. આ શહેરના કલાકારો પણ તૈયાર ભાણે બેસી આવે છે, પણ પ્રયત્ન કરીને હક માટે લડવાનું તેમણે ખાસ કર્યું નથી તે દુખદ છે.

સુરતમાં પોલીસ કમિશનર ઉપરાંત ટ્રાફિક અને ક્રાઈમના ખાસ પોલીસ કમિશનર પણ છે. આ ઉપરાંત પણ ઝોન પ્રમાણે કમિશનરો અને ઈન્સ્પેકટરો છે, છતાં સામાન્ય પ્રશ્નો માટે પણ રાહ જોવી પડે એ સ્થિતિ છે. ગોપીપરાથી નવસારી બજાર આવવું હોય કે નવસારી બજારથી ગોપીપરા જવું હોય તો સીધું જઈ શકાતું નથી. ગોપીપરાથી નવસારી બજાર જવું હોય તો પોલીસચોકીથી વળીને મઠ સુધી જવાનું ને ત્યાંથી યુ ટર્ન લઈને વળી નવસારી બજાર તરફ આવવાનું. આ કસરત કરાવવાનું કે હજારો લિટર પેટ્રોલ-ડીઝલ વાહનોમાં ફુંકાવવાનું કોઈ કારણ ખરું?

આવી જ તકલીફ અઠવાગેટ પાસે છે. ટી.એન્ડ ટી.વી. હાઈસ્કૂલથી ચોપાટી તરફ જવું હોય તો અઠવાગેટથી ડાબી તરફ ટર્ન લઈને રિંગરોડ તરફ “કંસાર” આગળથી જમણી બાજુ વળીને અઠવાગેટ આવવું પડે. આ એકાદ કિલોમીટરનો ચકરાવો જ આમ ત્રાસદાયક હતો અને હજારો લિટરનો ધુમાડો કરનારો હતો. તે ઓછો હોય તેમ અઠવાથી અઠવા જવા હવે છેક મજૂરા ગેટ સુધી જવાનું ને ત્યાંથી જમણી બાજુ વળીને ફરી અઠવા સુધી આવવાનું આયોજન સત્તાધીશોએ કર્યું છે. એમાં બુદ્ધિ સિવાય બધું જ છે. ખબર નથી પડતી કે આવું કરવાનો હેતુ શો છે? જો ટ્રાફિકનું ભારણ ઘટાડવાનો હેતુ હોય તો પ્રદૂષણ વધે છે ને ઓઇલનો બગાડ થાય છે એનો વિચાર કરવાનો કે કેમ? નવસારી બજાર કે અઠવાની આ સમસ્યા ટ્રાફિક પોલીસ મૂકીને ઉકેલી શકાય એમ જ નથી કે ટ્રાફિક પોલીસ હવે ફક્ત મેમા ફાડવા પૂરતા જ ઉપયોગી છે તે નથી સમજાતું.

આટલી બધી તકલીફો થતી હોય ને તંત્રોને આંખ-કાન જ ન હોય એમ વર્તવાનું કેવી રીતે ફાવે છે?

આ શહેર વર્ષોથી અન્યાય સહન કરતું આવ્યું છે. રેવન્યૂ અને ટેક્સના રૂપમાં આ શહેર સરકારને ગૂંગળાઈ જાય એવી ધરખમ કમાણી કરાવે છે, પણ આ શહેરની સુવિધાની વાત આવે છે તો બધાં આંખ આડા કાન કરીને રહી જાય છે. આ શહેરને મેયર, કમિશનરો, સાંસદો, ધારાસભ્યો ને અનેક સેવાસંસ્થાઓની ભીડ છે, પણ એ બધાંને ચામડી જ ન હોય તેમ રૂંવાડું ય ન ફરકે ત્યારે પ્રશ્ન થાય કે આ શહેર નિર્જીવ છે કે એને ચલાવનારા તંત્રોમાં જીવ નથી? અનેક સંસ્કૃતિને આ શહેરે વિકસાવી છે, અનેક પ્રદેશના લોકોને આ શહેરે ઓટલો ને રોટલો આપ્યો છે, ગુજરાતનું એ આર્થિક અને સાહિત્યિક, કળાકીય કેન્દ્ર છે, એને ખાંજરે નાખતાં તમામ સત્તાધીશોનો જીવ કેવી રીતે ચાલે છે? કમસેકમ ખાઈએ તેનું ખોદવા જેવું ન થાય એટલું તો કરી શકાયને ! વફાદારી બહુ અઘરી બાબત છે,એવું નથી લાગતું?

0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 13 નવેમ્બર 2020

દસમી નવેમ્બરે સવારે ઊઠ્યો ત્યારે રામ અમલમાં જરીક વધુ જ રાતોમાતો હતોઃ હમણાં બિહાર વિધાનસભાનાં પરિણામો આવવા લાગશે અને સઘળા ઍગ્ઝિટ પોલ મુજબ એક સોજ્જો વિકલ્પ ઊભરશે. શિયાળુ સવાર એટલે મનમાં કાવ્યપંક્તિ પણ રમતી હતી કે ‘ઇફ વિન્ટર કમ્સ, કૅન સ્પ્રિંગ બી ફાર બિહાઇન્ડ’ – એક વાર શિયાળુ સમીર અનુભવાય પછી વાસંતી વાયરા ઓછા કંઈ દૂર હોવાના હતા …

અને આ કાવ્યપંક્તિને વિશ્વના અમેરિકી છેડેથી અનુમોદના પણ હતી સ્તો. ટ્રમ્પ ગયા ને બાઈડન આવ્યા એ કંઈ નાની વાત તો નહોતી. તો હવે અહીં બિહારમાં પણ એવું કાં નવ બને? એક કાળે એન.ડી.એ. વર્તુળોમાં વૈકલ્પિક વડાપ્રધાન લેખે ઊંચકાયેલા નીતિશને હિસ્સે, પછી, ગઢ પટણા સંભાળવાનો આવ્યો-અને આગળ ચાલતાં દિલ્હીના નમો સત્તાપ્રતિષ્ઠાન સાથે જુનિયર જેવા સિનિયર સાથી બની રહેવાની એમની નિયતિ રહી. બી.એસ.પી. કહેતાં બીજલી-સડક-પાની એવી વાસ્તવિક સમસ્યાઓને અગ્રતાનું રાજકારણ ને શાસનકારણ એમણે ખીલવ્યું ત્યારે ખીલવ્યું પણ છેવટ જતાં ભા.જ.પ.ના ભડકાઉ રાજકારણ સાથે નિમાણે મોઢે એમણે નભાવી લેવાનું રહ્યું-અને પ્રચારદોરમાં છેલ્લે છેલ્લે તો આ મારી છેલ્લી ચૂંટણી છે એવી દયાની અરજ પણ આગલી કામગીરીના ઉજાસમાં એમણે ગુજારી.

બિહારમાં કર્પુરી ઠાકુરથી શરૂ થઈ લાલુ યાદવના અમલમાં સામાજિક ન્યાયની રાજનીતિએ ઠીક કામ આપ્યું અને એનાં સારાં પરિણામો પણ ભ્રષ્ટાચારની ફરિયાદ વચ્ચે અને છતાં જોવા મળ્યાં. ગુજરાતપ્રવેશ સાથે નમોએ મંડલમંદિર યુક્તિનું જે રાજકારણ ખેલી જાણ્યું એમાં હિંદુત્વ ખયાલમાં સામાજિક ન્યાયની દિશા પકડવાની અનિવાર્યતાનો સ્વીકાર હતો તે અહીં સાંભરે છે. ૨૦૧૨ની ગુજરાત ફતેહની હૅટ્રિક સાથે નમોએ મંડલમંદિર યુક્તતાને એક નવો મરોડ આપ્યો, અને નવયુવા મધ્યમવર્ગને (એની એસ્પિરેશન્સને) વિશેષ અપીલ કરી. ૨૦૧૪માં દિલ્હી પહોંચતાં એમનું હિંદુત્વ વિકાસના વરખમાં લપેટાઈ ખપાઉ માલ બની ચૂક્યું હતું-અને પ્રચારના ઉજાસમાં (વાસ્તવિકતા પર અંધારપટ સાથે) ‘ગુજરાત મૉડેલ’ દિલ્હીના રાજકીય મીનાબજારમાં હૉટ કેક પેઠે ખપવા લાગ્યું હતું તે આપણે આ વરસોમાં જોયું છે.

બિહારમાં, એન.ડી.એ.ના વૈકલ્પિક વડા પ્રધાન હોઈ શકતા નીતિશના અમલમાં બી.એસ.પી. ફૉર્મ્યુલાની ઠીક માવજત છતાં નવયુવા મધ્યમવર્ગ માટે કશુંક ખૂટતું હતું. એમના ને નમોના જોડાણમાં પણ એનો જવાબ કદાચ નહોતો. ચિત્રમાં તેજસ્વીનું આવવું એ આ જવાબનું આવવું હતું : સામાજિક ન્યાયની રાજનીતિને (એની સાથે ગંઠાયેલ કે ગૂંથાયેલ નાતજાતની રાજનીતિને) એણે, રોજગારના સવાલ સાથે સાંકળી આર્થિક ન્યાયનો મુદ્દો આગળ કર્યો. સેક્યુલર સંભાવનાઓનું એનું રાજકારણ દેશજનતાએ જરૂર સમજવા જેવું છે. ૨૦૧૯ની લોકસભાની ચૂંટણીમાં કૉંગ્રેસે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરના અર્થવેત્તાઓની પરીક્ષામાંથી પસાર થઈ ન્યૂનતમ આય કહેતાં ‘ન્યાય’નું જે મૉડેલ આગળ કર્યું હતું તે પણ આ સંદર્ભમાં સંભારવાજોગ છે. ૨૦૧૨માં નરેન્દ્ર મોદીએ જે વાનું આગળ કર્યું હતું- ‘એસ્પિરેશનલ મિડલ ક્લાસ’નું-એની આ બીજે છેડેથી થયેલી પરિણતિ હતી. નમો-નીતિશ યુતિ સામે એણે દેખીતી હાર છતાં ઠીક કાઠું કાઢી બતાવ્યું એમ કહેવું તેમાં માત્ર અને માત્ર વાસ્તવકથન છે.

આ ધોરણે, છેલ્લાં દસપંદર વરસના પટ પર વિચારીએ ત્યારે, સમજાય છે કે ભાવનાભડકાઉ રાજકારણ-છૂટ લઈને કહીએ તો કથિત રાષ્ટ્રવાદનું કે કથિત સામાજિક ન્યાયનું રાજકારણ-ક્યારેક સહજમૃત્યુ પામે છે, સિવાય કે નક્કર આર્થિક સામાજિક કાર્યક્રમના ધરાતલ પર તમે કોઈક વિચાર અને વ્યવહારની ભૂમિકા વિકસાવો. આ રીતે જોઈએ તો રામઅમલમાં રાતામાતા જેવી જે સવાર મંગળવારે હતી, તેને સારુ ભોંયપછાડ કલ્પવાની કોઈ જરૂર કદાચ નથી ને નહોતી. હિંદુત્વ અગર નકરી નાતજાત કે પછી મંડલમંદિર યુક્તતાથી કંઈક હટીને, કંઈક ઊંચે ઊઠીને આર્થિક ન્યાયની માનવીય રાજનીતિ તરફ લઈ જઈ શકતા એક ઉપાડ તરીકે, નમો-નીતિશ યુતિ સામેના એક પ્રભાવક પડકાર તરીકે આ ચૂંટણીપરિણામનું ચોક્કસ જ મહત્ત્વ છે.

આરંભે મેં કહ્યું કે શિયાળુ, સંચારની વાંસોવાંસ વાસંતી વાયરાનો એક આશાવાદ હતો, અને તે અમેરિકાની બાઈડન-હેરિસ ફતેહને કારણે. અમેરિકામાં નિર્ણાયક બહુમતી સાથે ટ્રમ્પની રવાનગી અબ્રાહમ લિંકનથી માંડી બરાક ઓબામા સુધીની રાજકીય-રાષ્ટ્રીય યાત્રાને જેબ આપતી બીના છે. અલબત્ત, ટ્રમ્પની અણઘડ નીતિઓ, ઘમંડી કાર્યશૈલી ને ઉદ્દંડ વિચારરીતિ સાથે કોવિડ-૧૯ જેવી મહામારીએ મળીને અમેરિકાને જે ગર્તામાં નાંખ્યું છે, એમાંથી એને બહાર આણતાં બાઈડન અને હેરિસને નવનેજાં પાણી ઊતરવાનાં છે. પણ આ ક્ષણે તો એ વાતે રાજીપો કે એક લાંબા ક્રમ પછી પહેલી જ વાર કોઈ પ્રમુખને બીજી ટર્મ નથી મળી એ જરૂર સૌ સારાં વાનાંની આશા બંધાવે છે.

જોવાસમજવાનું એ છે કે ટ્રમ્પ ગયા પણ ટ્રમ્પવાદનો જે એરુ અમેરિકી રાજકારણ અને સમાજકારણને આભડ્યો. એથી વ્યાપેલું વિષ હજુ કેડો મેલવાનું નથી. ‘નેશન ફર્સ્ટ’ની લપેટમાં કેવળ શ્વેત સુપ્રીમસીનું આ રાજકારણ હતું-અને આપણે ત્યાંની ખાસ પ્રકારની રાષ્ટ્રવાદી રાજનીતિ સાથે પિતરાઈનો તો શું પણ લગભગ સહોદર પ્રકારનો એનો નાતો છે. (થોડાં વરસ પર ચૂંટણીપ્રચારમાં રાજનાથ સિંહ કહેતા સંભળાયા હતા કે ટ્રમ્પ કહે છે કે અમે ચૂંટાઈશું તો અમેરિકામાં નમો નીતિને અનુસરીશું.)

અમેરિકા પ્રમુખ કૅનેડીના યાદગાર શબ્દોમાં ‘વિદેશી નાગરિકોનો દેશ’ છે. બેઉ બાજુ ગોરાં ખ્રિસ્તીદળો સામસામાં હોય અને એક દળ લિંકનના નેતૃત્વમાં અશ્વેત સમૂહની તરફેણમાં લડતું હોય એમાં રહેલું કાવ્યતત્ત્વ મહાભારતના કૌરવપાંડવ સંગ્રામને પણ એક અર્થમાં ટપી જાય એવું છે. ગોરા અને અશ્વેત માતા-પિતાનાં સંતાન ઓબામા પછી એમના ઉપપ્રમુખ સાથી બાઈડનના પ્રમુખપદમાં ઉપપ્રમુખ તરીકે બરોબરીનો હિસ્સો જેમનો રહ્યો છે તે કમલા હૅરિસ અશ્વેત જ નથી; એશિયન છે અને ભારતીય મૂળનાં માતા તો જમૈકન પિતાનું સંતાન છે. નવી ને ન્યાયી દુનિયાની આ જે વર્ણનિરપેક્ષ જદ્દોજહદ અહિંસક પ્રક્રિયા મારફતે વૉશિંગ્ટનની રાજનીતિમાં શીર્ષસ્થાને પ્રતિષ્ઠ થઈ રહી છે, એમાં શિયાળુ સમીરની પૂંઠે વાસંતી વાયરાનો યુગસંકેત છે.

ભડકાઉ રાજનીતિથી હટીને અને ઊંચે ઊઠીને ન્યાયી દુનિયા વાસ્તે ખેલાવી જોઈતી રાજનીતિના નાનામોટા અવાજો દુનિયાને ખૂણેખૂણેથી કંઈક મંદ, ક્વચિત મોટે સાદે સાંભળાઈ રહ્યા છે, ત્યારે ચિત્તનો કબજો મણિલાલ દેસાઈની પેલી નાયિકાના એ ઉદ્‌ગારો લઈ લે છે કે ઉંબરે ઊભી સાંભળું બોલ વાલમના …

નવેમ્બર ૧૧, ૨૦૨૦                                             

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 નવેમ્બર 2020; પૃ. 01-02