ઘૂંટણભર પાણીમાં ય તરી શકું છું,
આખ્ખો દરિયો આંખે ભરી શકું છું.

સીધા સરળ વહેણની આશ રાખતો નથી,
ઊંચા-નીચા ઢોળાવ ઉપરથી સરી શકું છું.

એવડા મોટા જહાજની ક્યાં ઝંખના છે મને,
કાગળની એક હોડી લઈને ય તરી શકું છું.

ગભરાઈ જાઉં એ આંખોના ઊંડાણ જોઈને,
બાકી તોફાની મોજા સામે બાથ ભરી શકું છું.

એ વાળની લટોમાં ગુંચવાઈ ગયો છું નહિ તો,
આખું ય જંગલ કાગળ ઉપર ચીતરી શકું છું.

ઊંડાણે રહી પોષણ આપવું ગમે છે ‘મૂકેશ’,
નહિ તો પુષ્પની માફક ઉપવને મ્હોરી શકું છું.

e.mail : mparikh@usa.com

મધ્યપ્રદેશના શિક્ષણ મંત્રીને માતાપિતાનાં એક ડેલિગેશને રજૂઆત કરી કે કોરોનામાં સ્કૂલો બંધ રહી છે તો પૂરી ફી વસૂલવાનું વાજબી નથી. હાઈકોર્ટે પણ આદેશ આપ્યો છે કે સ્કૂલો ચાલુ નહીં થાય ત્યાં સુધી ટ્યૂશન ફી નહીં વસૂલાય, છતાં ઘણી સ્કૂલો પૂરી ફી વસૂલે છે. આ રીતે ફી ભરી ભરીને તો અમે મરી જઈશું, એવું વાલીઓએ કહ્યું તો, શિક્ષણ મંત્રીએ કહ્યું કે મરી જાવ ! આ ડેલિગેશનમાં મહિલાઓ પણ હતી, પણ એની શરમ છોડીને શિક્ષણ મંત્રીએ કહ્યું કે મરી જાવ. આ એટલી ઉદ્ધતાઈથી કહેવાયું કેમ જાણે વાલીઓનું મંત્રીશ્રી પૂરું કરતાં હોય ! જો કે, ગુજરાતના શિક્ષણ મંત્રીએ માણસાઈ નથી છોડી. એમણે ફીમાં રાહત આપવાનું કહ્યું જ છે, તો સામે શાળા સંચાલકો દબડાવે છે કે રાહતનો વધુ પડતો આગ્રહ શિક્ષણ મંત્રી રાખશે તો તેઓ કોર્ટમાં જશે. અહીં બેશરમી સંચાલકોને પક્ષે છે. એટલે સરકાર કે લોકો કોઈ પણ, ખોટ ખાવા તૈયાર નથી. સંચાલકો જાણે છે કે તેઓ મફતનું શોધી રહ્યા છે. અગાઉ આ જ લોકોએ વાલીઓને લૂંટીને મોં માંગી ફી અનેક બહાને વસૂલી જ છે ને અત્યારે વાલીઓના ધંધાધાપા બંધ છે, નોકરીનાં ઠેકાણાં નથી ને રાહતની ખરેખર જરૂર છે ત્યારે થોડી ખોટ ખાવા સંચાલકો તૈયાર નથી. એમણે તો નફામાં જ ખોટ ખાવાની છે, પણ એટલી માણસાઈ પણ આ સંચાલકો દાખવતાં નથી એ રીતે તેઓ મધ્ય પ્રદેશના શિક્ષણ મંત્રી કરતાં કોઈ રીતે ઊતરતા નથી.

મંત્રી કક્ષાના માણસો કેટલા અવિવેકી ને ઉદ્ધત હોય છે એનો બીજો દાખલો ગઈ ચોથી જૂને છત્તીસગઢ સરકારમાં ત્રણ વખત મંત્રી રહી ચૂકેલા ભા.જ.પી. નેતાએ પૂરો પાડેલો. એમણે કહેલું કે જેમને મોંઘવારી નડતી હોય તેમણે ખાવા-પીવાનું અને પેટ્રોલ ભરાવવાનું છોડી દેવું જોઈએ. તેમનું કહેવાનું પણ આડકતરી રીતે તો એ જ હતું કે જેમનાથી મોંઘવારી સહન ન થતી હોય તેમણે ખાવાપીવાનું છોડી દેવું જોઈએ, બીજા શબ્દોમાં, મરી જવું જોઈએ. જે પ્રજાએ મત આપીને સત્તા આપી તે એ સાંભળવા કે મોંઘવારી સહન ન થતી હોય તો મરી જાવ ! આ સાચું હોય તો તાત્કાલિક અસરથી એ મંત્રીને પદ પરથી ઉતારી મૂકવા જોઈએ, પણ એવા ચમત્કારો તો થાય ત્યારે ખરા. મંત્રીઓનો આવો વાણીવિલાસ મિથ્યાભિમાનનું ને છીછરાપણાનું પરિણામ છે ને પ્રજા જો સભાન થઈ તો તેમણે ભોગવવું પડશે. ભા.જ.પ.નો સાધારણ કાર્યકર પણ નાક પર માખી બેસવા ન દેતો હોય તો મંત્રીઓ હવામાં ઊડે તેની નવાઈ નથી. ભા.જ.પી. શાસકો એવી ગ્રંથિથી પણ પીડાય છે કે જે પણ વિરુદ્ધ મતો આવે છે તે વિપક્ષના જ છે, પણ બધું જ વિરુદ્ધનું તે વિપક્ષનું નથી. જે ફરિયાદ કરે તે વિપક્ષી જ હોય એવી ગેરસમજમાંથી આજના સત્તાધીશોએ બહાર આવી જવાની જરૂર છે. વિપક્ષ સત્તા મેળવવા શાસકોનો મિથ્યા પ્રચાર કરે તે સમજી શકાય, પણ મોંઘવારીથી પીડાતી પ્રજા આ કે તે પક્ષની જ હોય એ જરૂરી નથી. તે સામાન્ય નાગરિક પણ હોય ને કોઈ પક્ષની દલાલી ન કરતો હોય એવું શક્ય છે. એ પણ જવા દઈએ, અડધો મહિનો રોજ પેટ્રોલના ભાવ વધે છે એ વિપક્ષ તો નથી વધારતો ને? એની અસર વિપક્ષને જ થાય છે એવું કઈ રીતે કહી શકાય? દૂધનાં લિટરે બે રૂપિયા વધ્યા એ તો સાચું છે ને? કાલે જ જાહેર થયું છે કે તેલ, ડિટરજન્ટ, ચા, સાબુ, શેમ્પૂ, જામ, નુડલ્સ, ટૂથપેસ્ટ, બેબીફૂડ વગેરેના ભાવ છેલ્લા ત્રણ મહિનામાં 40 ટકા સુધી વધ્યા છે. ત્રણ મહિનામાં કોઈ સરકારમાં આટલા ભાવ વધ્યા નથી, તો એનું નિયંત્રણ કરવાને બદલે મંત્રીઓ કહે છે – મરી જાવ ! આ યોગ્ય છે?

પ્રજા તો મરશે કે કેમ તે ખબર નથી, પણ મંત્રીઓએ ભાવિ વિચારી લેવું જોઈએ. અનેક સત્તાઓ આવી આ દેશમાં અને ગઈ, એટલે કોઈ અનંત કાળ રહેતું નથી, એ દરેક સરકારે સમજી લેવાનું રહે છે. એવું પણ નથી કે પ્રજા દૂધે ધોયેલી છે. એ પણ સરકારનું જોઈને જ શીખે છે. પ્રજાના પ્રતિનિધિઓ કઈ રીતે વર્તે છે એનો એક ઓર દાખલો જોઈએ. જિલ્લા પંચાયતની એક પ્રાથમિક શિક્ષિકાને ફરજ પર પાછી લેવા શિક્ષક સંઘના પ્રમુખે ઉપરી અધિકારીઓને નામે લાખો રૂપિયાની લાંચ માંગી. શિક્ષિકાએ કોઈક કારણસર રાજીનામું આપ્યું હતું ને તે પાછું ખેંચવાની કોશિશમાં તેની પાસેથી મોટી રકમ માંગવામાં આવી. એટલી રકમ ન હોવાનું કહેતાં પ્રમુખે શિક્ષિકાને લોન લઈને પણ ચોક્કસ રકમ ભરપાઈ કરવાનો આગ્રહ રાખ્યો. આ શરમજનક છે.

એમ લાગે છે કે આ દેશને શિક્ષિતોએ કર્યું છે એટલું નુકસાન અભણોએ નથી કર્યું. જો કે એમને તક ન મળી હોય એમ બને. ગુજરાતના રાજ્યપાલે બે દિવસ પર જ કહ્યું કે શિક્ષણની ફેક્ટરીઓ ચાલે છે ને શિક્ષકોને પગાર જોડે જ મતલબ હોય છે. આ સ્થિતિ રાજ્ય કે સમાજને ઉન્નતિ તરફ ન લઈ જઈ શકે એવું રાજ્યપાલને લાગે છે. કોરોના કાળમાં નકલી ઇન્જેકશનો કે દવાઓ વેચાયાં કે ઓક્સિજનની ચોરી થઈ એ કામ કોઈ અભણ ખેડૂતે કે મજૂરે નથી કર્યું. એ શિક્ષિતોએ કર્યું છે. આ વિધાન કોઈ સાધારણ માણસનું નથી, એ રાજ્યપાલનો સંતાપ છે ને તે સાવ ખોટો છે એમ કહી શકાય એમ નથી.

આ બધું બન્યું છે આત્મનિરીક્ષણના અભાવમાં. કોઈ સરકારને કશુંક ખોટું થઈ રહ્યું છે એવું લાગતું જ નથી. બધું ખોટું નહીં જ હોય, પણ બધું જ સાચું છે એવું ય ક્યાં છે? કોઈ મંત્રી વાલીઓને મરી જવાનું કહે કે કોઈ પૂર્વ મંત્રી મોંઘવારી નડતી હોય તો લોકોને ખાવાપીવાનું છોડી દેવાનું કહે તે યોગ્ય છે? જે પ્રજાના મતથી મંત્રી બનવાનું થયું હોય એ મંત્રી પ્રજાના મોતની કામના કરે એ શરમજનક છે. સવાલ એ છે કે આટલી ઉદ્ધતાઈ આવી કઈ રીતે? કોઈ મનોરોગી પણ ન વર્તે એ રીતે મંત્રીઓ વર્તે ને તેની સામે કોઈ પગલાં ન લેવાય તો બીજો મંત્રી વધુ ઉદ્ધત બને એમાં નવાઈ નથી. આમ જ ચાલતું આવ્યું છે ને ચાલશે, કારણ આવા લવારા કરનારને કોઈ શિક્ષાત્મક પગલાંનો સામનો કરવાનું ભાગ્યે જ બને છે. એને કારણે કેટલાકની હિંમત વધે છે.

રાષ્ટ્રીય સ્તરે જોઈશું તો પણ જણાશે કે પ્રજાહિતની વિચારણા ઓછામાં ઓછી થાય છે. પેકેજો જાહેર થતાં રહે છે ને લોકોની બેહાલીમાં ફરક પડતો નથી એ હકીકત છે. મોટે ભાગે તો સત્તા કઈ રીતે ટકી રહે, કયા રાજ્યમાં કોને તોડવાથી ભા.જ.પ.નું શાસન આવે એમ છે કે આવનારી ચૂંટણીઓમાં મત કઈ રીતે પોતાના પક્ષમાં આવે એમ છે એની ગણતરીઓમાં જ શાસકોનો ઘણો સમય જાય છે. એમ ન જ થવું જોઈએ એવું કહેવાનું નથી, પણ હવે કામથી નહીં, દામથી મત મેળવાય છે. એને માટે કૈં પણ કરવું પડે એની કોઈને છોછ નથી. સાધનશુદ્ધિ એ હવે આઉટડેટેડ શબ્દ છે. એક તરફ હિન્દુ રાષ્ટ્રનું સંકીર્તન ચાલે છે ને બીજી બાજુ ભાવિક ભક્તો લઘુમતી વિરુદ્ધ ઓકાય એટલું ઝેર ઓકે છે. એ બધાં સાવ ખોટાં છે એવું પણ નથી, પણ જે કોઈ આદર્શ નક્કી થાય એને વફાદાર તો રહેવું જોઈએ ને ! ઉત્તર પ્રદેશની ચૂંટણી નજીક છે. મુખ્ય મંત્રી કટ્ટર હિંદુવાદી વલણ ધરાવે છે તે જગજાહેર છે, પણ એ સમીકરણ આ વખતની ચૂંટણીમાં બહુ કામ લાગે એમ નથી, કારણ આંદોલન લંબાવાને કારણે ખેડૂતોના મત મળવાની શક્યતાઓ ઘટી છે, એ સ્થિતિમાં ચૂંટણી જીતવી હોય તો લઘુમતીના મત તરફ નજર નાખવા સિવાય છૂટકો નથી. આમ તો લઘુમતીના મત પણ બહુ મળે એમ નથી, પણ ટ્રિપલ તલાકને મુદ્દે મહિલાઓને તો લાભ જ થયો છે, તો થોડું જોર વધારે લગાવાય તો લઘુમતી મહિલાઓના મતો મળે એમ બને, પણ  વાત એ નથી. આમ ભક્તજનો લઘુમતીની વિરુદ્ધ પ્રચાર કરતાં ફરે છે, પણ જરૂર તો તેમની પણ છે જ એ ધ્યાને લેવા જેવું છે. લઘુમતી ના ખપે, પણ તેના મત ખપે એ તો બરાબર નથી. ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય મંત્રીને પણ લઘુમતીના કલ્યાણની યોજનાઓ તૈયાર કરવાનું કહી દેવાયું છે. આ થાય છે એનો જરા જેટલો ય વાંધો નથી, વાંધો એ છે કે ભૂતકાળમાં અનેક ઉપદ્રવો લઘુમતીએ કર્યા છે ને કરે છે, છતાં તે આ દેશમાં જ છે ને તેના મતનું પણ મૂલ્ય છે તો તે રીતે પણ વિચારવાનું રહે છે.

બીજું, માત્ર ચૂંટણીલક્ષી વિચારણા કરીને સરકાર અટકી જાય તે ચાલે એમ નથી, કારણ દેશનો સામાન્ય નાગરિક આરોગ્ય વિષયક પ્રશ્નોથી તો પીડાય જ છે, આર્થિક મુશ્કેલીઓનો સામનો પણ તે કરી રહ્યો હોય તો તેને મોંઘવારીથી મારવામાં માણસાઈ નથી. લઘુમતીના શંકાસ્પદ મતો માટે વિચારવું પડતું હોય તો આ તો સિક્યોર્ડ મતો છે, એનું અહિત કરીને તો સરકાર રચવાનું જ શક્ય નથી. ઇચ્છીએ કે સરકાર ચૂંટણી ઉપરાંત પણ પ્રજા હિતનું એવું પગલું ભારે જે પ્રજાને ખરેખર અનુભવાય. અસ્તુ !

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 02 જુલાઈ 2021

શિવુભાઈ પુંજાણી નામના બાંસુરીવાદક આઝાદી પહેલાં કરાંચી સિંધમાં ચા-નાસ્તાની દુકાન ચલાવતા હતા અને વચ્ચે સમય મળે ત્યારે બાંસુરી શીખતા હતા. જાણીતા ફિલ્મઅભિનેતા એ.કે. હંગલ તેમના ગુરુભાઈ હતા. ૧૯૯૭માં ભારતને આઝાદી મળી ત્યારે શિવુભાઈએ મારી સાથે ભારતના વિભાજનનાં કારણોની ચર્ચા કરતા કહ્યું હતું કે અમારી હોટલમાં મુસલમાનો માટે કપ-રકાબી અલગ રાખવામાં આવતા હતા. સાર્વજનિક સ્થળે અને રેલવે સ્ટેશનોમાં હિંદુઓ અને મુસલમાનો માટે પાણી પીવાનાં મટકા અલગ રાખવામાં આવતા હતા. જ્યાં આવો ઉઘાડો ભેદભાવ હોય ત્યાં વિભાજન ન થાય તો બીજું શું થાય?

શિવુભાઈ પુંજાણીને વિભાજન અનિવાર્ય અને સ્વાભાવિક લાગ્યું હતું તો તેમના ગુરુભાઈ એ.કે. હંગલને વિભાજન નિવારી શકાય એવું અસ્વાભાવિક લાગ્યું હતું. એ સમયે તેમની સાથે પણ મેં વાત કરી હતી. તેમણે કહ્યું હતું કે સપાટી ઉપર વિવિધતા હતી પણ સપાટી નીચે એકતા હતી. સમાજની જે તે કોમે વિવિધતાજન્ય ભેદ (ભેદભાવ નહીં, ભેદ) સ્વાભાવિક સ્વરૂપમાં સ્વીકારી લીધા હતા. હિંદુની કન્યા હિન્દુમાં પરણે, જ્ઞાતિની કન્યા જ્ઞાતિમાં પરણે, મુસ્લિમની કન્યા મુસ્લિમમાં પરણે, શહેર કે ગામમાં દરેક સમાજના પોતાના રહેણાકના મોહલ્લા હોય, દરેકના ભોજન અલગ બનતા હોય અને અલગ બેસીને જમતા હોય, મુસ્લિમ મુસ્લિમના ગોળામાંથી લઈને પાણી પીતા હોય, હિંદુ હિન્દુના ગોળામાંથી પાણી પીતા હોય એમાં કોઈને કશું જ અજુગતું નહોતું લાગતું. બધું જ સ્વાભાવિક હતું. બધા ભેગા મળીને અલગ અલગ જિંદગી જીવતા હતા અથવા એમ કહો કે બધા પોતપોતાની અલગ જિંદગી સાથે મળીને જીવતા હતા. એમાં કોઈને કોઈ પ્રકારની ફરિયાદ નહોતી. દરેકે ભારતના સામાજિક-ધાર્મિક ભેદના સામજિક વાસ્તવને સ્વાભાવિકપણે સ્વીકારી લીધું હતું. એમાં અજુગતાપણું તો તેમને ત્યારે લાગતું હતું જ્યારે તમે ભેદ હોવાના ભાવ(ભેદભાવ)ની પ્રતીતિ કરાવો.

એક જ ગુરુના બે ચેલા, બન્ને ભારતનું વિભાજન થયું ત્યારે કરાંચીમાં હતા પણ બન્નેનું સમાજ-દર્શન અલગ અલગ હતું. એકને વિભાજન સ્વાભાવિક અને અનિવાર્ય લાગતું હતું અને બીજાને અસ્વાભાવિક અને નિવાર્ય લાગતું હતું.

આવો અનુભવ બસો વરસ પહેલાં અંગ્રેજોને પણ થયો હતો. દેશ ઉપર તેમણે કબજો તો કર્યો, પણ તેમને ભારતીય પ્રજાની સામાજિક વ્યવસ્થા સમજાતી નહોતી. પ્રજા વચ્ચે આટલા બધા ભેદ છે તો સાથે કઈ રીતે રહે છે અને જો સાથે રહી શકે છે તો આટલા બધા ભેદ કેમ છે? આ ભેદનું સ્વરૂપ તેમના માટે કોયડારૂપ હતું. તેમને માટે તો ભેદ એટેલ ભેદ જ્યાં ઐક્ય સંભવી જ ન શકે અને અહીં તો ઐક્યવાળા ભેદ છે અને એ પણ એક-બે નહીં, અસંખ્ય. બસો વરસ પહેલાં કંપની સરકારે ભારતના તેના અમલદારોને કહ્યું હતું કે ભારતના સામાજિક સ્વરૂપને સમજવાની કોશિશ કરો અને કહો કે આનાં રાજકીય પરિણામો શું આવી શકે? એ સમયે કોઈકે શિવુભાઈ પુંજાણીનો અભિગમ અપનાવ્યો હતો તો કોઈકે એ.કે. હંગલનો. કેટલાક અમલદારોએ લખ્યું હતું કે ભારતમાં સામાજિક અંતર એટલું પહોળું છે કે કોમી વિભાજન સ્વાભાવિક અને અનિવાર્ય છે. તો બીજી બાજુએ કેટલાક અમલદારોએ લખ્યું હતું કે ભારતમાં સામાજિક ભેદ અનેક પ્રકારના છે, પણ એ સ્વીકૃત સુધ્ધાં છે. કોઈને ભેદ સામે ખાસ ફરિયાદ નથી. દરેક સાથે મળીને પોતપોતાની જિંદગી જીવે છે અને કોઈ એકબીજાનો રસ્તો કાપતા નથી. (આ વાક્ય ફરીવાર વાંચો, દરેક સાથે મળીને પોતપોતાની જિંદગી જીવે છે અને કોઈ એકબીજાનો રસ્તો કાપતા નથી.)

એક ભેદ હતો જે સવર્ણોમાં સ્વીકૃત હતો અને દલિતોએ પણ જાગૃતિના અભાવમાં તેને સ્વીકૃત માની લીધો હતો, પણ એ ભેદ હિન્દુસ્તાન માટે શરમજનક અમાનવીય હતો. વાચકને સમજાઈ ગયું હશે કે હું કઈ તરફ ઈશારો કરું છું. દલિતો સાથેનો અસ્પૃશ્યતાનો વહેવાર સમાજે સ્વીકારી લીધો હોય તો પણ એ સ્વીકાર્ય ન હોઈ શકે. પણ અહીં ચર્ચાનો એ મુદ્દો નથી. ચર્ચાનો મુદ્દો એ છે કે ભારતમાં ઘણા લોકોને સામાજિક ભેદો એકતામાં બાધક હોય એવું લાગતું નહોતું.

જ્યાં સુધી રાષ્ટ્રીયતા અને રાષ્ટ્રવાદની કલ્પના પશ્ચિમમાં વિકસી નહોતી અને ભારતમાં આયાત થઈ નહોતી ત્યાં સુધી કોઈને આમાં કાંઈ કહેવાપણું નહોતું. દરેક પ્રજા સાથે મળીને એકબીજાનો રસ્તો કાપ્યા વિના પોતપોતાની જિંદગી જીવતી હતી. સમસ્યા ત્યારે પેદા થઈ જ્યારે રાષ્ટ્રવાદનું ભારતમાં આગમન થયું. રાષ્ટ્રવાદ સ્વભાવત: શરતી હોય છે. આટઆટલું સ્વીકારશો અને આટઆટલું છોડશો તો જ રાષ્ટ્રીયતા પેદા થશે અને રાષ્ટ્રનું નિર્માણ થશે. શરતો આવી અને શરતો પછી કોણ શરતોનું પાલન કરે છે અને કોણ નથી કરતું એના ઉપર નજર રાખવાનું શરૂ થયું. એ પછી જે તે કોમના ઈરાદાઓ ઉપર શંકા કરવાનું શરૂ થયું. શંકાઓના આધારે જે તે કોમને તારવવાનું શરૂ થયું અને છેવટે નોખી તારવેલી કોમને દબાવવાનું શરૂ થયું. વળી તારણો સિદ્ધ કરવા માટે અનુકૂળ આવે એ રીતે ઇતિહાસનો ઉપયોગ કરવાનું શરૂ થયું. આ બધું રાષ્ટ્રીયતા વિકસાવવા માટે અને રાષ્ટ્રના નિર્માણ માટે થઈ રહ્યું છે.

ગાંધીજીએ જ્યારે કહ્યું કે જે તે પ્રજા માટે જે શરમજનક છે, કલંકરૂપ છે એટલું જ એ પ્રજાએ છોડવું જોઈએ અને બાકીનું બધું છોડવાની જરૂર નથી ત્યારે તેમની હત્યા કરવામાં આવી હતી. અમે શરત ન રાખીએ તો અમે મોટા શેના અને આ બુઢ્ઢો અમને મોટા બનતા રોકે છે, માટે મારો એને. મહેનત કરીને મોટા થવાની જરૂર નથી, નાનાનો કાઠલો પકડીને પણ મોટા થઈ શકાય છે અને મોટા બનવાનો એ વગર મહેનતનો આસાન રસ્તો છે.

આ બધાની વચ્ચે આજે અમેરિકાના ‘પ્યુ (Pew) રિસર્ચ સેન્ટરે’ હાથ ધરેલા એક સર્વેક્ષણનાં તારણો જોઇને આશ્ચર્ય થયું. ભારતમાં જે તે ધાર્મિક કોમ પોતાના ધર્મની બાબતે કેટલી આગ્રહી છે, વિધર્મીના ધર્મનો કેટલો આદર કરે છે, ધાર્મિક સહિષ્ણુતા વિષે શું માને છે, સર્વધર્મ સમભાવમાં માને છે કે નહીં, ધાર્મિક સ્વતંત્રતા ભોગવે છે કે નહીં, સ્વતંત્રતાનો આગ્રહ રાખે છે કે નહીં અને બીજાની ધાર્મિક સ્વતંત્રતાનો આદર કરે છે કે નહીં એવું એક વ્યાપક સર્વેક્ષણ ‘પ્યુ રિસર્ચ સેન્ટરે’ હાથ ધર્યું હતું. સર્વેક્ષણનાં તારણો એમ કહે છે કે ભારતમાં દરેક ધર્મના સરેરાશ ૮૦ ટકા કરતાં વધુ લોકો એકબીજાના ધર્મનો આદર કરવામાં માને છે, ધાર્મિક સહિષ્ણુતામાં માને છે, સર્વધર્મ સમભાવને ભારતનો વારસો માને છે, એકબીજાના ધાર્મિક સ્વાતંત્ર્યનો આદર કરવામાં માને છે વગેરે બધું જ, પણ …

આ પણ શું? પણ એમ કહે છે કે ભારતમાં જે તે કોમના લોકો એમ માને છે કે કોઈએ એકબીજાનો રસ્તો ન કાપવો જોઈએ. હિંદુની કન્યા હિન્દુમાં પરણે, જ્ઞાતિની કન્યા જ્ઞાતિમાં પરણે, મુસ્લિમની કન્યા મુસ્લિમમાં પરણે, શહેર કે ગામમાં દરેક સમાજના પોતાના રહેણાકના મોહલ્લા હોય, જે તે સમાજવિશેષની શહેરોમાં હાઉસિંગ સોસાયટીઓ હોય એમાં કશું જ ખોટું નથી. અમે અમારાપણું જાળવીએ, તમે તમારાપણું જાળવો અને આપણે સાથે મળીને આપણાપણું જાળવીએ. અમારાપણામાં અને તમારાપણામાં આપોઆપ આપણાપણું આવી જાય છે. આવું કહેનારા પણ દરેક કોમમાં સરેરાશ ૮૦ ટકા કરતાં વધુ છે.

સર્વેક્ષણનાં તારણો જોઇને ‘પ્યુ રિસર્ચ સેન્ટર’ના અભ્યાસકો આશ્ચર્યમાં પડી ગયા, જે રીતે બસો વરસ પહેલાં અંગ્રેજ અમલદારો આશ્ચર્યમાં પડી ગયા હતા. એકતાની પણ હિમાયત અને ભેદની પણ હિમાયત! આમ કેમ બને? આનું કારણ એ છે કે ભારતમાં લોકોને કોમી-સામાજિક સ્વાયત્તતા જોઈએ છે અને સામે બીજાની કોમી-સામાજિક સ્વાયત્તતાનો આદર કરવા પણ તૈયાર છે. તો શું ભારતની એકતાનું રહસ્ય સામજિક સ્વાયતતામાં છે? સંઘપરિવાર અને હિંદુ રાષ્ટ્રવાદીઓએ પણ વિચારવું પડે એમ છે.

પ્રગટ : ‘વાત પાછળની વાત’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતમિત્ર”, 01 જુલાઈ 2021