ભારતની આઝાદીના અમૃતપર્વનું આ વર્ષ છે. એક આખી પેઢી સ્વતંત્રતા મળ્યા પછી જન્મીને આથમી ગઈ છે, તેમ કહીએ તો પણ ચાલે. આજના નવયુવાનોને એ સમયની ખાસ કોઈ ઝાંખી નથી, તેમ તે સમયની વાત કરી શકે તેવાં લોકો પણ હવે દિવસે-દિવસે ઓછાં થતાં જાય છે. ત્યારે એ સમયને ફરી ત્વદૃશ કરવો હોય તો આપણે ફોટોગ્રાફી અને ચિત્રકળા જેવાં કલામાધ્યમો પાસે જવું પડે છે. આ નિમિત્તે આપણા કલાકારોએ આ આદોલનમાં શું યોગદાન આપેલું, તે જાણવું અને વિચારવું રહ્યું.

ભારતના સ્વાતંત્ર સંગ્રામમાં ગાંધીજીનું બહુ મોટું પ્રદાન હતું અને એમનો પ્રભાવ જનમાનસ ઉપર પણ બહુ મોટો હતો. જ્યારે સમગ્ર જન એમનાથી પ્રભાવિત થયું હોય ત્યારે કલાકારો તે પ્રભાવથી મુક્ત રહી જ ન શકે, પછી તે કોઈ પણ માધ્યમનો કલાકાર હોય. આપણે ત્યાં એવી એક માન્યતા છે કે ગાંધીજીને કલામાં રસ નહોતો, પણ એ વાત ખોટી છે. ગાંધીજીને કલામાં રસ તો હતો જ, પણ કલાની એમની વ્યાખ્યાઓ સાથે આજના કલાકારો સહમત ન થઈ શકે. ગાંધીજીએ બિથોવનના સંગીતને સાંભળેલું. અને એમને ચિત્રોમાં પણ રસ હતો. અને વિશ્વના કેટલાક મોટા અને પ્રસિદ્ધ ગણાયેલા ફોટોગ્રાફરોને એમણે ફોટા પાડવા માટે અનુમતિ આપેલી. જેનું ઉદાહરણ હેન્રી કાર્ટિયર બ્રસોના ફોટાઓમાં જોઈ શકાય છે.

હરિપુરામાં જ્યારે કાઁગ્રેસનું અધિવેશન ભરાયેલું, ત્યારે મંચ અને પંડાલના સુશોભનનું કાર્ય નંદલાલ બોઝને સોંપવામાં આવેલું. એમની સાથે જ સહાયમાં ગુજરાતના રવિશંકર રાવળ પણ કાર્યરત હતા. ૧૯૪રના 'ક્વિટ ઇન્ડિયા’ આંદોલન સમયે ફ્રાન્સીસ ન્યૂટન સેઝાએ તેમાં ભાગ લીધેલો, જેના પરિણામે એમને જે.જે. સ્કૂલ ઑફ આટ્‌ર્સમાંથી કાઢી મૂકવામાં આવેલા. સેઝાએ એ પછી કોઈ આટ્‌ર્સ સ્કૂલની કે અન્ય કોઈ ડિગ્રી લીધી નહીં અને તો પણ પછીથી તેઓ એક ચિત્રકાર તરીકે વિશ્વપ્રસિદ્ધ થયા.

કલાનું એવું એક પણ માધ્યમ નહોતું, જે એ સમયથી પ્રભાવિત નહોતું. ગાંધીજી એમના આશ્રમમાં રોજ બંને સમય પ્રાર્થના ગવડાવતા હતા. એ પ્રાર્થના વ્યવસ્થિત રીતે ગવાય ને રજૂ થાય એ માટે ગાંધીજીએ સંગીતકાર વિષ્ણુ દિગંબર પલુસ્કરજીની પાસેથી એક માણસ માગેલો, જે આશ્રમવાસીઓને આ પ્રાર્થના તૈયાર કરાવી શકે. અને પલુસ્કરજીએ એમના શિષ્ય નારાયણ મોરેશ્વર ખરેને ગાંધીજીની સેવામાં મોકલેલા. ખરેજીએ ગાંધીજીએ પસંદ કરેલાં અનેક ભજનોને સ્વરબદ્ધ કરેલાં. અત્યારના સમયમાં જે 'વૈશ્ણવજન તો તેને રે કહીએ’નો ઢાળ પ્રચલિત છે, તે ખરેસાહેબે સ્વરબદ્ધ કરેલો છે. ખરેજી દાંડીયાત્રામાં પણ ગાંધીજીની સાથે રહૃાા હતા.

ફિલ્મી દુનિયામાં પણ અનેક લોકો આ બધા સમયથી પ્રભાવિત હતા. કેટલીક ફિલ્મોનું નિર્માણ અને સર્જન આ આંદોલનના પ્રભાવમાં થયેલું. 'કિસ્મત’ને બ્રિટિશ સરકારે પ્રતિબંધિત જાહેર કરેલી. અને પછીથી એ પ્રતિબંધ ઉઠાવી લીધો હતો. સ્વતંત્રતાની સાથે-સાથે જ ભાગલાની દારુણ વેદના પણ આવી. આ વેદનાથી સૌથી વધુ પ્રભાવિત ચિત્રકારો થયા.

સાહિત્યમાં આ બધી ઘટનાઓનું નિરૂપણ ખાસ્સું થયું છે. સાથે જ ચિત્રકળાને પણ યાદ કરી શકાય. ખાસ તો, બે મહત્ત્વના ભારતીય ચિત્રકારોમાં તૈયબ મહેતા અને સતીષ ગુજરાલનાં ચિત્રોમાં આ ભાગલાની વેદના ખાસ ધ્યાન ખેંચે છે.

સી.વી.એમ. કૉલજ ઑફ ફાઇન આટ્‌ર્સના દ્વારા યોજાયેલા વેબિનાર 'આઝાદીની ચળવળમાં કલાકારોની ભૂમિકા’માં વ્યક્ત કરેલા વિચારો. વક્તાઓ સર્વશ્રી નટુ પરીખ, કનુ પટેલ, મનહર કાપડિયા, રાજેન્દ્ર થાનકી અને અભિજિત વ્યાસ.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 નવેમ્બર 2021; પૃ. 05 તેમ જ 12

આમ તો જન્મતાંની સાથે બાળક રડવાનું શીખે છે. એ ન રડે તો એને રડાવવામાં આવે છે, જેથી તેની જીવંતતાની પ્રતીતિ થાય. એ પછી એ બાળક સ્કૂલે અક્ષરજ્ઞાન ને અંકજ્ઞાન મેળવે છે ને એ પછી તે જુદા જુદા વિષયો શીખે છે. તેને ભાષા, ગણિત, વિજ્ઞાન, ભૂગોળ જેવા વિષયો ભણાવવામાં આવે છે. પછી એ વિદ્યાર્થી કોઈ ચોક્કસ વિષયમાં રસ લેતો થાય છે ને એનો ઊંડો અભ્યાસ કરી સ્નાતક, અનુસ્નાતક કે પીએચ.ડી. જેવી ડિગ્રી મેળવે છે ને એમ તે જે તે ક્ષેત્રમાં પારંગત થાય છે.

કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ ચિત્રકળા, સંગીત, નૃત્ય, નાટ્યની તાલીમ મેળવે છે તો કેટલાક અંગ્રેજી, હિન્દી, ગુજરાતી, મરાઠી જેવી ભાષાનું જ્ઞાન મેળવી તેનું સાહિત્ય શીખે છે. સાહિત્યના ઇતિહાસ દ્વારા વિદ્યાર્થી જે તે સાહિત્યનો ક્રમિક વિકાસ જાણે છે ને તે સાથે જ તે સાહિત્ય સ્વરૂપોનું જ્ઞાન પણ મેળવે છે. ગુજરાતીની જ વાત કરીએ તો મધ્યકાળનું સાહિત્ય શીખવાની સાથે જ વિદ્યાર્થી જે તે કાળના પ્રચલિત સાહિત્ય સ્વરૂપો, જેવાં કે પદ્યવાર્તા, આખ્યાન વગેરેનું જ્ઞાન પણ મેળવે છે, તો અર્વાચીન સાહિત્યથી માંડીને આધુનિક કે અનુઆધુનિક યુગના સર્જકોનો ને તેમની કૃતિઓનો પરિચય પણ વિદ્યાર્થીઓ મેળવે છે. કૃતિઓની સાથે જ જે તે યુગમાં વિકસેલા સાહિત્ય સ્વરૂપોની જાણકારી પણ વિદ્યાર્થીઓને મળતી જતી હોય છે.

શાળા શિક્ષણ દરમિયાન વિદ્યાર્થીઓ નિબંધ કે મુદ્દા પરથી વાર્તા લખવાનું શીખે છે. શિક્ષક જુદા જુદા વિષયો કે મુદ્દા આપીને નિબંધ કે વાર્તા લખવાનું કહે છે ને તેના માર્કસ આપે છે. ઘણા નિબંધો નિબંધમાળાના નિબંધોથી આગળ જતાં નથી. વર્ષાઋતુમાં 1947 પહેલાંનો વરસાદ જ પડ્યા કરતો હોય છે. 2021ના છાંટા  પણ સંભળાય એવું ખાસ બનતું નથી. હાઇ સ્કૂલમાં શિક્ષક છંદ, અલંકારની ઓળખ વિદ્યાર્થીને આપે છે. એ પરથી પરીક્ષામાં શિખરિણી, મંદાક્રાંતા, વસંતતિલકા જેવા છંદો કે ઉપમા, ઉત્પ્રેક્ષા અલંકારો ઓળખીને વિદ્યાર્થી વ્યાકરણના માર્કસ અંકે કરી લે છે. કોલેજમાં આત્મકથા, નવલકથા, વાર્તા, કવિતાનાં પુસ્તકો વિદ્યાર્થી ભણે છે કે એરિસ્ટોટલ, લોન્જાઈનસની સૈદ્ધાંતિક સમજ સાથે રસસિદ્ધાન્ત કે વક્રોક્તિ અંગે પણ જાણી લે છે, પણ ખાટલે મોટી ખોડ એ કે કવિતા કે વાર્તા કે લલિત નિબંધ કેમ લખાય તે પીએચ.ડી. થવા છતાં જાણી શકતો નથી. વર્ગમાં સાહેબ કવિતાનો કે વાર્તાનો આસ્વાદ કરાવશે, પણ કવિતા કે વાર્તા કેમ લખાય તે શીખવી શકતા નથી, સિવાય કે અધ્યાપક કે શિક્ષક પોતે લખતા હશે તો તે થોડુંઘણું માર્ગદર્શન પૂરું પાડશે, પણ એ લખવાનું શીખવવા અંગેના કોઈ પિરિયડ હોતા નથી એટલે એ શિક્ષણ પણ વર્ગખંડની બહારથી જ મેળવવું પડે છે. ભણવાને કારણે કોઈ સર્જક થતું નથી ને છતાં સર્જન અટક્યું નથી એનો અર્થ એવો કરવાનો રહે કે સર્જન શિક્ષણનું મહોતાજ નથી. સારું છે કે નથી, નહિતર કેટલા ય કવિઓ આપણને મળ્યા જ ન હોત ! પણ, એ પણ વિચિત્ર છેને કે વર્ષો વિતાવવા છતાં યુનિવર્સિટી શિક્ષણ સર્જનાત્મક વિધાઓ માટે ઉપકારક નીવડતું નથી.

આવું કેમ?

કેમ અનુસ્નાતક થવા છતાં ગુજરાતીનો વિદ્યાર્થી એક કવિતા કે વાર્તા લખવા જેટલું કૌશલ્ય કેળવી શકતો નથી? કલાપીની ગઝલો એ ભણશે ખરો, પણ એણે પોતે ગઝલ લખવી હોય તો તેને યુનિવર્સિટી કોઈ મદદ કરી શકતી નથી. જેટલા પણ સર્જકો ગુજરાતીમાં થયા છે એમને સર્જન કરવામાં નથી તો સ્કૂલે મદદ કરી કે નથી તો કોલેજ કે યુનિવર્સિટીએ કોઈ મદદ કરી. મદદ એટલે નથી કરી, કારણ સર્જનાત્મક લેખનનું કોઈ આયોજન જ જે તે અભ્યાસક્રમમાં થયું નથી કે થતું નથી. યુનિવર્સિટીઓ આ અંગેની વ્યવસ્થાઓ કરી શકે, પણ તેવું ખાસ થતું નથી. આ ન થાય તેનું કારણ પણ છે. મોટે ભાગે કોલેજોમાં અધ્યાપકો સાહિત્ય ભણાવતા હોય છે. આ ભણાવવા કરતાં સર્જનાત્મક લેખન જુદી બાબત છે. એ કોઈ સજ્જ સર્જક જ સમજાવી શકે. બધા સર્જકો એ સમજાવી જ શકે એવું ન પણ બને. એમ પણ બને કે વાર્તાકાર ઉત્તમ વાર્તા લખી આપે, પણ તે કેમ લખાઈ એ રહસ્ય ખોલવામાં તે પોતાને અસમર્થ અનુભવે. એ જ કારણ છે કે વાર્તા સમજાવી શકાય, પણ તે બધાથી લખી જ શકાય એની ખાતરી કોઈ આપી ન શકે. એનો અર્થ એવો થયો કે સર્જન પૂરેપૂરું ઉકેલી શકાય એવું દરેક કૃતિ માટે શક્ય નથી.

– તો, એમ માનવું કે સર્જન શીખવી શકાતું નથી? ના, સાવ એવું તો નથી. એ સાચું કે સર્જન પૂરેપૂરું પકડમાં આવતું નથી, એ કૃતિ પરથી ને કેફિયત પરથી થોડુંઘણું હાથવગું થાય એમ બને. છતાં, એ પણ ખરું કે સર્જનનો અણસાર તો આવી જ શકે. આવું  એટલે થયું છે, કારણ એ દિશામાં ગંભીર પ્રયત્નો પણ ખાસ થયા નથી, એટલે એ ખૂણો લગભગ વણસ્પર્શ્યો જ રહ્યો છે. આમ થવા પાછળ કેટલીક ગેરસમજોએ પણ ભાગ ભજવ્યો છે. એવું વર્ષોથી કહેવાતું આવ્યું છે કે સાહિત્ય એ કળા છે ને કળા શીખવી શકાતી નથી. એ સત્ય નથી એવું નથી, પણ તે અધૂરું સત્ય છે.

એમ કહેવાય છે કે પહેલી પંક્તિ ઈશ્વરદત્ત છે. એટલે કે કવિતાની પહેલી પંક્તિ ઈશ્વર આપે છે. આ માનવાનું ગમે, પણ એ ધ્યાનમાં રાખવાનું છે કે પંક્તિ, ઈશ્વર આપે છે, આખી કવિતા આપતો નથી. બધું જો કુદરતે જ કરવાનું હોય તો કવિની જરૂર જ કેટલી રહે ! જેને કવિકર્મ કહી છીએ એનો કોઈ ફાળો સર્જનમાં ખરો કે કેમ? એ ખરું કે સર્જનની ક્ષણ કુદરત આપે છે ને કવિએ એને ઝડપવાની છે ને પોતાની સર્જનાત્મકતા કામે લગાડીને, અનુભવ અને અભ્યાસની મદદથી, સર્જનમાં પ્રવૃત્ત થવાનું છે. એટલે કળા ઈશ્વરદત્ત હોય તો પણ સર્જકે અભ્યાસ અને અનુભવથી એવું વિશ્વ સર્જવાનું છે જે અપૂર્વ આનંદનો અનુભવ ભાવકને કરાવે.

કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કળા કુદરતી હોય તો પણ તે શીખવી પડે છે. જાણવી પડે છે. લખાયું છે તે શું છે તે જો લખનાર જ ન જાણતો હોય તો બીજા તેને શું કામ જાણશે તે વિચારવાનું રહે. ગઝલ કુદરતી છે, તે સ્વીકારીએ તો પણ તેના છંદ, તેના પ્રાસ, અનુપ્રાસ જાણવા પડે, શીખવા પડે. આખેઆખી નખશિખ ગઝલ ઊતરી આવે એ શક્ય છે, પણ બધા ગઝલકાર માટે તે શક્ય છે એવી આગાહી કરી શકાય નહીં. કવિતા જાણવી જ પડે. જો શિક્ષક થવા બી.એડ. કરવું પડે, ડૉક્ટર થવા એમ.બી.બી.એસ. થવું પડે, પુલ કે મકાનો બાંધવા એન્જિનિયરિંગની ડિગ્રી મેળવવી પડે, તો કવિ થવા કૈં નહીં કરવાનું? ઘાસ બનવા પણ જો જમીનની ઉપર ફૂટવું પડતું હોય તો એવું કેવી રીતે બને કે કૈં પણ ઘસડી મારીએ એટલે વાર્તા કે નાટક થઈ જાય? સોશિયલ મીડિયામાં કવિતાનો જે રાફડો ફાટે છે તે અજ્ઞાનનો મહાસાગર છે. એનું સુખ એ છે કે સાચું, ન તો લખનાર માટે જાણવું જરૂરી છે કે નથી તો તે વાંચનાર માટે જરૂરી ! જે નથી જાણતો તે એવા જ અજાણ વાચકો દ્વારા બિરદાવાય છે ને એવાં પ્રમાણપત્રોથી કહેવાતો કવિ પોરસાય છે. જે નથી જાણતો તે લખે છે ને જે નથી જાણતો તે એને વખાણે છે. આમાં વખાણનાર વધારે જવાબદાર છે, કારણ વાંદરાને દારૂ તે પાય છે. એને બદલે લખનાર થોડું જાણી લે તો કમ સે કમ એ અકવિતા કરવાથી તો બચશે. પણ આ મિત્રો, એવા ભ્રમમાં છે કે કવિતા કરવા કૈં પણ જાણવું જરૂરી નથી. અજ્ઞાન, જ્ઞાન કેવી રીતે હોય એવો સાદો સવાલ પણ એમને થતો નથી તે દુ:ખદ છે.

એ સાચું નથી કે કળા શીખવી પડતી નથી. સર્જકમાં શક્તિ હશે તો તે ઉત્તમ પરિણામ આપશે, પણ કૈં ન શીખવાથી સર્જક થઈ જવાય એ અશક્ય છે. ચિત્રકળા શીખવી પડે છે, વાદ્ય શીખવું પડે છે, ગળું સારું હોય તો ગાઈ શકાય, પણ બાગેશ્રી કે આશાવરી કે ભૈરવીની તાલીમ તો લેવી જ પડે. પગ હલાવ્યા વગર ભરતનાટ્યમ્‌ કે મોહિનીઅટ્ટમ્‌ આવડી જાય એવું તો સ્વપ્નમાં પણ બનતું નથી. શિલ્પ શીખવું પડે. જે એમ માને છે કે કવિતા કૈં પણ કર્યા વગર આવડી જાય, એ બીજાને તો ઠીક, પોતાને પણ છેતરે છે. કળા કુદરતી હોય તો પણ, તેનું જતન, સંવર્ધન તો સર્જક માત્રનો ધર્મ છે.

એ પાકું છે કે કોઈ યુનિવર્સિટી સર્જનાત્મક લેખન અંગે ગુજરાતમાં ગંભીર પ્રયત્ન કરવાની નથી, છતાં આશા તો રહે જ છે કે કોઈ યુનિવર્સિટી વાર્તા, કવિતા, નવલકથા વગેરે લખવાનું શીખવે. તેનો કોર્સ દાખલ કરે. વીર નર્મદ યુનિવર્સિટીએ એ દિશામાં સાહસ કરેલું, પણ અત્યારની સ્થિતિ શું છે તે ખબર નથી. અપેક્ષા એટલી ચોક્કસ રહે કે સર્જનાત્મક લેખનનું એવું પરિણામ મળે જે અન્ય યુનિવર્સિટીને આ પ્રકારનું સાહસ કરવા પ્રેરે. અસ્તુ !

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 29 ઑક્ટોબર 2021

સેવાગ્રામ-સાબરમતી સંદેશયાત્રાની પૂર્ણાહુતિના વળતે અઠવાડિયે આ લખી રહ્યો છું ત્યારે છાપામાં જોઉં છું કે ગાંધીજીના પ્રપૌત્ર તુષાર ગાંધીએ ગુજરાત હાઈકૉર્ટની દેવડીએ આશ્રમ નવીકરણ પ્રોજેક્ટ સબબ ‘રુક જાવ’ની ધા નાખી છે. તુષારભાઈ મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીના પ્રપૌત્ર છે એ અલબત્ત જોગાનુજોગ છે. સ્વાભાવિક જ એમણે લીધેલી ભૂમિકા કોઈ કથિત ‘વારસ’ તરીકેની નથી પણ નેતાજીએ જેમને રાષ્ટ્રપિતા કહ્યા તે ગાંધીજી પરત્વે નાગરિક સમાજના દાયિત્વમાંથી એ આવેલી છે. એમની જનહિતયાચિકા(પબ્લિક ઈન્ટરેસ્ટ લિટિગેશન)ની બાકી વિગતોમાં નહીં જતાં અહીં એક જ વિગતમુદ્દો ટાંકું કે ગાંધીજીના ગયા પછી જ્યારે ગાંધી સ્મારક નિધિની રચના થઈ ત્યારે સ્પષ્ટ ભૂમિકા લેવાઈ હતી કે અહીં સરકારી અંકુશ નહીં હોય. અધિકૃત દસ્તાવેજને આધારે પ્રસ્તુત જનહિતયાચિકામાં ટંકાયેલા કેટલાક શબ્દો યથાવત્‌ અંગ્રેજીમાં જ ઉતારું : “The deed of the Trust “clearly lays out its objectives” and that “government … were never allowd any control / Caubrz fzut authority over the institutions, monuments, memorials.” ભારત સરકાર કે રાજ્ય સરકારનો રોલ ફંડ આપવાનો હોઈ શકે છે. “But the execution of the project … has always been directly within / the purview of respective Trust.”

તુષાર ગાંધીની જનહિતયાચિકામાંથી આ અંશો ઉતાર્યા તે એ સમજવા સારુ કે લોકફાળા સાથે સરકારના સહયોગપૂર્વક રચાયેલ ગાંધી સ્મારક નિધિએ આશ્રમ આદિના સંચાલન વિશે એક સ્પષ્ટ ભૂમિકા લીધી હતી, અને સત્તાવાર સરકારી વલણ એને વશવર્તી હતું. આશ્રમના કથિત નવીકરણની હાલની સરકારી પહેલ આ પૃષ્ઠભૂમિ લગારે દરકાર વગર આવી પડેલી છે.

અને સરકારી માનસ, શું કહેવું એને વિશે. શરૂશરૂમાં પરબારા પડમાં પધારવાનું થયું ત્યારે હવામાં ગૂંજેલા શબ્દો હતા કે અમે અહીં જે પણ કરીશું તે ‘વર્લ્ડ ક્લાસ ટુરિસ્ટ એટ્રેક્શન’ હશે. ભલા ભાઈ, આશ્રમની અપીલ અને આકર્ષણ એ ગાંધીની તપોભૂમિ હોવામાં છે અને તે કોઈ ડિઝનીલૅન્ડની હરીફાઈમાં તો હોઈ શકે નહીં.

ગમે તેમ પણ, બે’ક વરસ પર આવો કશોક ગણગણાટ સંભળાયો ત્યારે જયપ્રકાશના યુવા સાથી, ગાંધી શાન્તિ પ્રતિષ્ઠાનના વર્તમાન અધ્યક્ષ કુમાર પ્રશાન્તે આશ્રમ ટ્રસ્ટના અગ્રણી ઈલાબહેન ભટ્ટને નિસબત અને ચિંતા વ્યક્ત કરતો પત્ર લખ્યો હતો. ઈલાબહેને આવું કશું પણ અમારી જાણ અને રજા બહાર (ગાંધી મૂલ્યોમાંથી વિપરીતપણે) ન જ થઈ શકે એ મતલબનો સહૃદય ઉત્તર પણ પાઠવ્યો હતો. પરિણામે આશ્વસ્ત (ગાફેલ નહીં પણ આશ્વસ્ત) રહેવું બેઉ પક્ષે સ્વાભાવિક હતું.

વળી બે-ત્રણ મહિના પહેલાં સરકારને કેમ જાણે એકદમ જ સોલા ઉપડતો વરતાયો : આ હેવાલો સાથે સંમિશ્ર પ્રતિભાવો અને તીવ્ર પ્રતિક્રિયા તેમ જ કંઈ આશંકાનું જાગવું સહજ હતું. ગણેશ દેવીની પહેલકારીથી આ લખનાર અને આનંદ પટવર્ધને ચિંતા ને નિસબત સાથે તૈયાર કરેલી નોંધ વેગે ફરી વળી અને દેશમાંથી જ નહીં પણ દુનિયાભરમાંથી આશ્રમ સાથે સંભવિત સરકારી વ્યવહાર વિશે ‘રુક જાવ’નો સાદ વાચકની પેઠે ફરી વળ્યો. આશ્રમના ટ્રસ્ટીઓએ સહીકારો પૈકી કેટલાક સાથે દિલી સંવાદ કર્યો, અને વળી એ જ આશ્વસ્તિ !

છતાં, સરકાર બાબતે ગાફેલ ન રહેવું અને જનમતને જાગ્રત રાખવો એ આશયથી ૧૭મી ઑક્ટોબરે સેવાગ્રામથી સંદેશ યાત્રા કાઢવાનો નિર્ણય લેવાયો સંદેશ યાત્રા નીકળી – અને, જુઓ કે લગભગ એ જ કલાકોમાં બે જાહેરનામાં આવી પડ્યા! ગાંધીઆશ્રમની ટ્રસ્ટી મંડળની યાદી આવી કે સરકારે કથિત નવીકરણ વિશે અમે (આશ્રમ) શું માનીએ છીએ અને ઇચ્છીએ છીએ તે વિશે એક વિભાવના નોંધ (કોન્સેપ્ટ નોટ) માગી છે.  અમે ઇચ્છીએ છીએ કે અસલનાં સાદગી ને સૌંદર્ય જળવાય એ જરૂરી છે. આ અંગે જરૂરી વિચાર અને નિર્ણય પ્રક્રિયા ખૂલ્લાણમાંને પારદર્શક રીતે થાય તે ઇષ્ટ છે. વળી અમારે મતે આ મામલો, કેમ કે તે ગાંધીજીની સ્મૃતિનો છે, માત્ર આપણા બે વચ્ચેનો એટલે કે આશ્રમ અને સરકાર વચ્ચેનો નથી. એમાં ત્રીજું પરિબળ, વ્યાપક સમાજ, સિવલ સોસાયટીની ય સહભાગિતાનું હોય તે જરૂરી છે.

વાચકે નોંધ્યું હશે કે જાહેર ઊહાપોહ પછી જ સરકારને ‘વિભાવના નોંધ’ માગવાનો વિવેક સૂઝયો. આશ્રમે પોતાની ભૂમિકા સ્પષ્ટ કરવાની આ તક ઝડપી તે વિપળવાર પણ વહેલી નહોતી એ તરતના કલાકોમાં સમજાઈ રહ્યું જ્યારે સરકારે સૂચિત નવીકરણ વિશે પોતાના તરફથી એક વીડિયો રમતો મૂક્યો. એમાં બીજું તો ઠીક પણ એક છેવટે છેવટે નામને ખાતર વિભાવના નોંધ માગનાર ધણી કઈ હદે આગળ વધી ગયેલ હશે, એનો ય અંદાજ મળી રહ્યો. મુખ્યમંત્રીના અધ્યક્ષપદે ગવર્નિંગ કાઉન્સિલ, મુખ્ય સચિવના અધ્યક્ષપદે એક્ઝિક્યુટિવ કાઉન્સિલ અને હા, નવીકરણ નિમિત્તે એક નવું ટ્રસ્ટ ! સરા જાહેર છે કે સઘળી સફાઈ છતાં વસ્તુતઃ એક તરેહના સરકારીકરણની બાજી ગોઠવાઈ રહી છે.

સરકાર કહે છે કે નવીકરણમાં અમે આર્કાઈવ્ઝ અને લાઈબ્રેરીના વિકાસ પર ભાર મૂકીશું જેથી અભ્યાસીઓ અને સંશોધકોને સુવાણ રહે. સુવાણ જ શા સારું. સરકાર-બાપા તમે કહો ને કે બખ્ખે બખ્ખા. હશે ભાઈ, બખ્ખે ભખ્ખા ભલા‘દમી, સરકારનો સાર્શ એટલે શું એન.ડી.એ.-૧ હસ્તક સી.ડબલ્યુ.એમ.જી.(કલેક્ટેડ વર્કસ ઓફ મહાત્મા ગાંધી, સંપૂર્ણ ગાંધી વાંઙમય)ની શી હાલત થઈ હતી એ તો સંભાળશે. ગાંધીના એકોએક અક્ષરની પવિત્રતા જાળવીને પૂર્વવત્‌ ગોઠવતાં એક આખો દસકો નીકળી ગયો. પણ એની ફિકર ચિંતા કોને છે?

સેવાગ્રામથી નીકળેલી સંદેશયાત્રા ખાનદેશ વટી બારડોલી-વ્યારા-કિમ-ભરૂચ-વડોદરા-નડિયાદ થઈ ૨૩મીએ અમદાવાદ પહોંચી ત્યારે સાંજની જાહેર સભામાં અને વળતી સવારે આશ્રમભૂમિ પરની પ્રાર્થનાને અંતે આશ્રમ પર સત્તા-પ્રતિષ્ઠાનના ગ્રહણ સામેનો અવાજ બુલંદ બની રહ્યો હતો. આ જ દિવસોમાં યાત્રાપથ ઉપરાંત દેશમાં ઠેકઠેકાણે નાનાં મોટાં આયોજનો આ જ વાત કહેવા માટે થયાં હતાં પણ સમાચાર પત્રોમાં કે ચેનલ ચોવીસામાં એની છબિ પૂરતી ઝિલાઈ નથી. અમદાવાદમાં પણ પત્રકાર-પરિષદ વખતે જાણવા મળ્યું હતું કે યાત્રા સંબંધે સમાચારને મહત્ત્વ ન આપવું એવી સૂચના ભા.જ.પ.ની મીડિયા સેલ અને માહિતી ખાતા તરફથી અપાઈ રહી હતી.

દરમિયાન પળવારનો તો પળવારનો ય ચાંગળુંક રાહતરાજીવો ચોક્કસ કે સરકારે કેટલુંક સ્પષ્ટ કરવું પડ્યું; અને હા – સંદેશયાત્રાથી આશ્રમ ટ્રસ્ટીઓને કંઈક પણ હોઝલા અફસાઈ, હૂંફ ને હૈયાધારણનો અનુભવ તો થયો જ હશે. આપણે આશ્રમ ટ્રસ્ટીઓની એ લાગણી દોહરાવીને હાલ પૂરતા વિરમીએ કે પ્રક્રિયા પારદર્શક હોય અને સિવિલ સોસાયટી પણ એમાં સહભાગી હોય … તેમ છતાં, આ કિસ્સામાં જ માત્ર નહીં, હર જમાને હર જનતંત્રને એનો એક ડાયોજીનસ તો જોઈશે જ જે યથાપ્રસંગ ભલા ભૂપતિને ય કહી શકે કે આઘો હટ ને તડકો આવવા દે!

લખ્યા તા. ઑક્ટોબર ૨૮, ૨૦૨૧

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 નવેમ્બર 2021; પૃ. 01-02