મણ જેવા રશિયાએ જ્યારથી કણ જેવા યુક્રેન પર ચઢાઈ કરી છે, ત્યારથી એક મોરચા પર તેની સતત હાર થઇ છે; પ્રચાર યુદ્ધ. રશિયા બધી રીતે ચઢિયાતું છે, પરંતુ પૂરી દુનિયામાં ગુણગાન તો યુક્રેનના પ્રેસિડેન્ટ વોલોડિમિર ઝેલેન્સકીની બહાદુરીનાં થઇ રહ્યાં છે. તેનું એક કારણ એ છે કે રશિયાની નાગાઈ સામે પશ્ચિમનું મીડિયા એક થઇ ગયું છે, અને યુક્રેન કેવા સાહસથી લડી રહ્યું છે, તેના સમાચારો નિયમિતપણે આપી રહ્યા છે. તેના પરિણામે પશ્ચિમ સહિતના અનેક દેશોમાં યુક્રેન તરફી હમદર્દીનો માહોલ પેદા થયો છે.

આ યુદ્ધમાં તમે પ્રેસિડેન્ટ પુતિનના ફોટા કે વીડિયો ભાગ્યે જ જોયા હશે, જ્યારે ઝેલેન્સકી યુદ્ધ પોષકમાં મોરચા પર હોય તેવા ફોટા અને તેમણે મોબાઈલમાં રેકોર્ડ કરેલા વીડિયો દુનિયાભરમાં વાઈરલ થયા છે. આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત પત્રિકા 'ટાઈમ'ના કવર પેજ પર યુક્રેન આવી ચૂક્યું છે અને જે રીતે રશિયાનું યુદ્ધ લંબાઈ રહ્યું છે, તે જોતાં 'ટાઈમ'ના કવર પર 'મેન ઓફ ધ ઈયર' તરીકે વોલોડિમિર ઝેલેન્સકી ચમકે તેવી પૂરી સંભાવના છે.

પશ્ચિમના દેશોમાં મીડિયા સરકારી દરમિયાનગીરીથી મુક્ત છે, અને તેનો વ્યાપ પ્રિન્ટથી લઈને ટેલિવિઝન, ડિજીટલ અને સોશ્યલ મીડિયા સુધી છે, પરિણામે તે કોઈ પણ વૈશ્વિક સંકટને તાબડતોબ વિશાળ લોકો સુધી લઇ જાય છે, અને દૂધનું દૂધ અને પાણીનું પાણી કરી નાખે છે. એક દેશના ભવિષ્યને અસર કરે તેવી ઘટનાઓમાં વૈશ્વિક મત બહુ અગત્યની ભૂમિકા ભજવે છે, અને તે મત કેળવવાનું કામ સ્વતંત્ર મીડિયા કરે છે.

બહુ ઓછા લોકોને ખબર છે કે ભારતની આઝાદીની લડાઈમાં દુનિયાનું ધ્યાન અમેરિકાના સ્વતંત્ર મીડિયાના કારણે જ ખેંચાયું હતું, અને એથી જ બ્રિટન પર દબાણ વધ્યું હતું. ઉપર વાત કરી તે 'ટાઈમ' પત્રિકા પર ચમકનાર પ્રથમ ભારતીય વ્યક્તિ કોણ હતી, તેવું પૂછો તો મોટા ભાગના લોકો એક્ટ્રેસ પરવીન બાબીનું નામ આપશે, પરંતુ હકીકત એ છે કે 'ટાઈમ'નું કવર શોભાવનારા મહાત્મા ગાંધી પ્રથમ ભારતીય હતા, અને તેમને કવર પર મુકવાના 'ટાઈમ'ના એ નિર્ણય પાછળ અમેરિકન મીડિયામાં મહાત્માની લડાઈને મળેલી વ્યાપક પ્રસિદ્ધિ હતી.

ગાંધીજી 'ટાઈમ'ના કવર પર ત્રણ વખત ચમક્યા હતા : પહેલીવાર જાન્યુઆરી ૧૯૩૧માં 'મેન ઓફ ધ ઈયર' તરીકે, બીજીવાર જૂન ૧૯૪૭ના અંકમાં અને ૧૯૯૯માં 'પર્સન ઓફ ધ સેન્ચુરી' આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનના રનર-અપ તરીકે.

૧૯૨૦ના દાયકા સુધી અમેરિકન મીડિયા મોટા ભાગે તેમના લંડન સ્થિત સંવાદદાતાઓના અહેવાલો પર આધાર રાખતા હતા, કારણ કે લંડન તે દિવસોમાં વૈશ્વિક રાજનીતિ અને અર્થતંત્રની 'રાજધાની' હતું. એટલે ભારત સંબંધી સમાચારો 'બ્રિટિશ દૃષ્ટિકોણ'થી અમેરિકા અને બીજા દેશોમાં જતા હતા. એમાં મોટા ભાગે બ્રિટનનું સારું જ દેખાતું. જેમ કે જલિયાંવાલા બાગના હત્યાકાંડની વિગતો પશ્ચિમના વાચકો સુધી પહોંચી જ નહોતી.

'સરકારી' સમાચારોની આ પરંપરા તોડી વેબ મિલર નામના અમેરિકન પત્રકારે. તેમાં નિમિત બની ૧૯૩૦ની દાંડી યાત્રા. મીઠાના સવિનય કાનૂન ભંગની આ ચળવળ શરૂ થઇ તે પહેલાંથી મહાત્મા ન્યૂયોર્કમાં ઇન્ડિયન ઈન્ડિપેન્ડન્સ લીગના સંચાલક સાથે સંપર્કમાં હતા, અને તેમણે વિનંતી મોકલી હતી કે અમેરિકન મીડિયામાં આ વિરોધને પ્રસિદ્ધિ મળે. ન્યૂયોર્ક ટાઈમ્સ સમાચારપત્રએ એ અપીલ આ મથાળા સાથે છાપી હતી –  "ગાંધી અહીંથી સમર્થન માંગે છે : ભારતની આઝાદી માટે સાર્વજનિક જનમતની માંગણી."

તેનાં પગલે, અમેરિકનની સમાચાર સંસ્થા યુનાઇટેડ પ્રેસ ઇન્ટરનેશનલનો પત્રકાર વેબ મિલર દાંડી યાત્રા વેળા ગાંધીજીનો ઇન્ટરવ્યુ કરવા માટે ભારત ગુજરાત આવ્યો. મિલર એક માત્ર વિદેશી પત્રકાર હતો, જેણે વલસાડ જિલ્લાના ધરાસણા ગામ પાસે દાંડી યાત્રા પર પોલીસે જે નિર્દયી દમન કર્યું હતું તેનું રિપોર્ટીંગ કર્યું હતું.

મિલરનો એ અહેવાલ વિશ્વના ૧,૩૫૦ અખબારોમાં છપાયો હતો, અને અમેરિકન સેનેટર જ્હોન જે. બ્લેને તેને યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સની સેનેટમાં વાંચી સંભળાવ્યો હતો. મીઠાના સત્યાગ્રહની અને પોલીસ અત્યાચારની દુનિયાને જાણ થઇ તે એટલે ભારતના કટ્ટર દુશ્મન વડા પ્રધાન વિન્સ્ટન ચર્ચિલ બોલ્યા હતા, “એશિયાની જમીન પર પગ મુક્યો, તે પછી પહેલીવાર બ્રિટિશરોને આવું અપમાન અને અવજ્ઞા સહન કરવી પડી છે.”

મિલર યુદ્ધ-પત્રકાર હતો, અને પ્રથમ મહાયુદ્ધ તથા સ્પેનિશ યુદ્ધ સહિત ઘણા સંઘર્ષો અને લડાઈઓનું રિપોર્ટીંગ કર્યું હતું. તેને પત્રકારત્વના નોબેલ કહેવાતા પુલિત્ઝર પારિતોષિકથી નવાજવામાં આવ્યો હતો. તેણે લખ્યું હતું, “બાવીસ દેશોમાં અઢાર વર્ષના મારા રિપોર્ટીંગમાં મેં ધરાસણા જેવાં ભયાનક દૃશ્યો જોયાં ન હતાં. એ હિંસા જોઈને હું સુન્ન થઇ ગયો હતો. હિંસાની સામે હિંસા જોવા ટેવાયેલા પશ્ચિમના લોકો માટે એ અજબ અને ચકકરમાં નાખે તેવી વાત હતી (કે લોકો ચૂપચાપ માર ખાતા હતા). મને ગૂંગા જાનવરને માર પડતો હોય તેવી ઘૃણા થઇ હતી. થોડું અપમાન અને થોડો ક્રોધ મહેસૂસ થયો. ક્યારેક દૃશ્યો એટલાં પીડાદાયક હતાં, કે હું થોડીવાર માટે નજર ફેરવી લેતો હતો.”

વેબ મિલરના ધરાસણા સત્યાગ્રહના એ રિપોર્ટીંગના કારણે વિશ્વને પહેલીવાર અહિંસક વિરોધની વ્યાખ્યા ખબર પડી : પ્રતિરોધ એટલે સામો હુમલો નહીં, પણ પોતાની જાત પર હુમલો થવા દેવો, પછી ભલે એમાં ઘાયલ થવાય કે મોત આવે. વર્ષો પછી, અમેરિકન ગૃહયુદ્ધમાં માર્ટિન લ્યુથર કિંગ જુનિયર એ શક્તિશાળી રાજકીય ઓજારનો ઉપયોગ કરવાના હતા.

ગાંધીજીના એ અનોખા સત્યાગ્રહના કારણે જ ‘ટાઈમ’ પત્રિકાએ ૧૯૩૦માં તેમને કવર પેજ પર ‘મેન ઓફ ધ ઈયર’ જાહેર કર્યા હતા. સ્વતંત્ર મીડિયાની કેમ જરૂર હોય છે તેનું આ ઉદાહરણ છે.

પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”; 03 ઍપ્રિલ 2022

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીના ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર

યુદ્ધમાં તેલ યુક્રેનનું નીકળી રહ્યું છે ને તેલ લેવા ભારત જાય કે ન જાય, પણ રશિયા તેલ આપવા સામેથી  આવ્યું છે ત્યારે તેલ અમેરિકાને રેડાઈ રહ્યું છે. માનો કે ના માનો, પણ ભારતનો દબદબો વિશ્વમાં વધી રહ્યો છે. થોડા દિવસ પર ચીનના વિદેશ મંત્રી વાંગ યી ભારતની મુલાકાતે આવ્યા અને ભારત સાથેના સંબંધો અંગે ચર્ચા કરી ગયા. રશિયાનું ક્રૂડ રૂબલ-રૂપીમાં ખરીદાય એવું લાગતાં અમેરિકાએ ભારતને ધમકાવવા તાબડતોબ દલીપસિંહને મોકલી આપ્યા, એ પછી એપ્રિલફૂલ બનાવતા હોય તેમ રશિયાના વિદેશ પ્રધાન સર્ગેઈ લાવરોવ ભારતની મુલાકાતે આવ્યા અને યુક્રેન યુદ્ધ સંદર્ભે ભારતનાં તટસ્થ વલણની તેમણે ભૂરી ભૂરી પ્રશંસા કરી. ભારતીય વડા પ્રધાન મોદીને, રશિયન રાષ્ટ્રપતિ પુતિને એ વલણ બદલ ‘થેન્ક યૂ’ પણ કહેવડાવ્યું છે. રશિયાની અને ભારતની નીતિ રાષ્ટ્રીય હિતોની જાળવણીની છે, જેથી રશિયા અને ભારતની મૈત્રી મજબૂત થઈ છે, એ વાતે ખુશ થઈને રશિયા ભારતને ચર્ચા, ખરીદી કે અન્ય કોઈ પણ બાબતે તમામ મદદ કરવા તૈયાર છે, એટલું જ નહીં, યુદ્ધ પહેલાંના ભાવે બેરલ પર 35 ડોલરના ડિસ્કાઉન્ટથી ક્રૂડ આપવાની ઓફર પણ લાવ્યું છે. રશિયા અગાઉ ક્યારે ય આટલું વરસ્યું ન હતું, વરસવાનું કારણ એટલું જ છે કે ભારત શસ્ત્રોની ખરીદી ચાલુ રાખે ને નક્કી કર્યા મુજબ 1.5 કરોડ બેરલ ક્રૂડ ખરીદે. રશિયાએ એટલી ગરજ પણ બતાવી છે કે આ સોદો તે રાષ્ટ્રીય ચલણમાં કરવા પણ તૈયાર છે. આ બધું રશિયા કરે જ, કારણ રશિયાને અમેરિકાએ એકલું પાડવા પ્રતિબંધો મૂક્યાં છે. એ સ્થિતિમાં કોઈ કાકો ય તેનું ક્રૂડ ખરીદે એમ નથી. જો ક્રૂડ ન ખરીદાય તો કરોડો બેરલ ક્રૂડ ફાજલ પડે. હવે એનો નિકાલ જો ભારત ખરીદીને કરી આપતું હોય તો રશિયાને તે વહાલું લાગે ને તે ઓફરો આપીને પુચકારે તેમાં નવાઈ નથી.

રશિયા, ભારતને મદદ કરવાને બહાને ખરેખર તો અમેરિકાને પીળું પાડવા માંગે છે. જો રશિયન ચલણમાં સોદો થાય તો અમેરિકી ડોલર નબળો પડે ને ડોલર તૂટે તો અમેરિકા પણ તૂટે. એટલે ભારતીય મૂળના અમેરિકી રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર દલીપસિંહને અમેરિકાએ ભારત દોડાવ્યા ને તેમણે મોનિટરની જેમ ભારતીય (હાઇ)ક્લાસને ધમકાવી નાખ્યો કે રશિયન ક્રૂડ ખરીદ્યું છે તો પરિણામ ભોગવવું પડશે. શું ભોગવવું પડશે તે ન કહ્યું, પણ સારું નહીં થાય તે તો ખરું જ. આમ તો રશિયા પર અમેરિકાએ જે પ્રતિબંધો લાદ્યા છે તેમાં દલીપસિંહનું જ ભેજું પડેલું છે, એટલે એ ભારતને ધમકાવે તેમાં નવાઈ નથી. રશિયન ક્રૂડ એકલું ભારત નથી વાપરતું, બીજાં ઘણા યુરોપિયન દેશો તેલ અને ગેસ રશિયા પાસેથી લે છે, એટલે જો પરિણામ ભોગવવાનું હોય તો એ દેશોએ પણ ભોગવવાનું થાય, પણ એને વિષે કૈં નથી કહેવાયું, તો ધમકી ભારતને જ કેમ? ભારતને એટલા માટે કે તટસ્થ રહીને ભારત, રશિયાની વધુ નજીક આવી ગયું છે. અમેરિકાને કબજિયાત એ છે કે ભારત-રશિયાના આર્થિક સંબંધો મજબૂત થવા જઈ રહ્યા છે ને એ અંગે ભારતને તે સીધું દબડાવી શકે એમ નથી ને ચૂપ પણ રહી શકે એમ નથી. ભારતને અમેરિકાની જરૂર હોય કે ન હોય, પણ અમેરિકાને ભારતની જરૂર છે એ ખરું, સાચું તો એ છે કે કોઈ પણ દેશ ભારતને અવગણી શકે એમ નથી. દલીપસિંહે નાક દાબીને મોં ખોલાવવા ચીનની યાદ અપાવીને કહ્યું કે કાલ ઊઠીને ચીન એલ.એ.સી.(લાઇન ઓફ એકચ્યુઅલ કંટ્રોલ)નો ભંગ કરીને ઉપદ્રવ કરશે તો રશિયા બચાવવા નહીં આવે, ત્યારે અમેરિકા જ પડખે ઊભું રહેશે. ખરેખર તો ચીન ને ભારત વચ્ચે કૈં થાય તો તે બે દેશો વચ્ચેનો મામલો હશે, એટલે ભારતે ચોખ્ખું સંભળાવી દીધું છે કે ચીન સાથે જે થશે તે ભારત જોઈ લેશે. એની ચિંતા અમેરિકાએ કરવાની જરૂર નથી.

એક સમયે આ જ અમેરિકાએ કહ્યું હતું કે ભારત રશિયા પાસેથી ક્રૂડ ખરીદે  તેનો વાંધો નથી, કારણ આ વાત રશિયા પર મુકાયેલા પ્રતિબંધોના દાયરામાં આવતી નથી, પણ પછી જાણ્યું કે ભારતે રશિયન ક્રૂડની પોતાની માંગ અસાધારણ રીતે વધારી દીધી છે ને હવે તો 35 ડોલરનું બેરલ દીઠ ડિસ્કાઉન્ટ આપતું ક્રૂડ ખરીદે એમ છે તો અમેરિકાનું માથું ચડે એમ બનવાનું. આમ તો ગયા આખા વર્ષમાં 1.6 કરોડ બેરલ ક્રૂડ ભારતે ખરીદ્યું હતું ને તે અત્યાર સુધીમાં તો 1.3 કરોડ બેરલ જેટલું તો ખરીદી ચૂક્યું છે. આ અમર્યાદ ખરીદી અમેરિકાને કઠે એમાં નવાઈ નથી. કઠે એટલે કારણ, એમ થાય તો રશિયાને પ્રતિબંધોથી ઘેરવાની અમેરિકાની જે ચાલ હતી તે નબળી પડે. અમેરિકાની ગણતરી એવી છે કે પ્રતિબંધોથી રશિયા પર આર્થિક સંકટ ઊભું થાય ને તો જ તે યુદ્ધમાં ઢીલું પડે. તેને બદલે ભારત જેવું મોટું માથું ક્રૂડ ખરીદનારું મળે ને તે પણ રૂબલ-રૂપીમાં, તો રશિયાનું ચલણ તો મજબૂત થાય જ ને અમેરિકી ડોલર નબળો પડે, એ સ્થિતિમાં રશિયા નબળું પડવાની વાત તો દૂર રહી, અમેરિકાને જ હાથના કર્યા હૈયે વાગે એવું થાય. એવું કશું ન થાય એટલે ભારતને ધમકાવવા ભારતીય મૂળના જ દલીપસિંહનો ઉપયોગ થયો. એમણે ચીનને આગળ કરીને અમેરિકા જ ભારતને મદદ કરશે એવી વાત કરી, એ વાત વાહિયાત છે. એ ખરું કે રશિયા પણ, ચીન આક્રમણ કરે તો ભારતની પડખે નહીં જ રહે, કારણ ભારત મિત્ર હોય તો ભલે, પણ ચીન તેનો મોટો ભાઈ છે. ‘62ના ચીન સાથેના યુદ્ધનો ભારતનો એ અનુભવ છે કે રશિયા ભારતને મદદ કરવાથી દૂર રહ્યું હતું. હા, 1971ના યુદ્ધ વખતે અમેરિકાએ ભારતને ડરાવવા નૌકા કાફલો મોકલેલો ત્યારે રશિયા ભારતની પડખે ઊભું રહ્યું હતું તે સાચું, પણ ચીનને મામલે રશિયા, ભારતને મદદ ન જ કરે તે ભારતે પણ સમજી લેવાનું રહે.

રહી વાત અમેરિકાની, તો એ ભારતને પડખે તો ઠીક, કોઇની પણ પડખે ઊભું ન રહે એટલું બહાદુર છે. અમેરિકા અને નાટોએ યુક્રેનને હોલસેલમાં ઉલ્લુ બનાવ્યું છે તે દુનિયા જાણે છે. આજ અમેરિકા અને બ્રિટને, યુક્રેનને અણુશસ્ત્રો વગરનું કર્યું ને હવે યુક્રેને પોતાનાં જીવ પર લડવું પડે એ સ્થિતિ છે. અમેરિકા અને નાટો લોક લાજે મદદ કરવા મોડે મોડે તૈયાર થયા છે, પણ લડવાનું ને લોકો કે સૈનિકોને ગુમાવવાનું તો માત્ર ને માત્ર યુક્રેનને ભાગે જ આવ્યું છે. એ ખરું કે અમેરિકા, યુરોપીય યુનિયન અને નાટો ખુલ્લેઆમ રશિયાની વિરુદ્ધ પડ્યા છે, ત્યારે ભારત, રશિયા વિરુદ્ધ મત આપવાથી દૂર રહ્યું છે. એનો અર્થ એવો પણ ખરો કે તે છૂપી રીતે રશિયાની તરફેણમાં છે. વિરુદ્ધ હોત તો તે અમેરિકા ને અન્ય રાષ્ટ્રો સાથે જ ઊભું રહ્યું હોત, પણ એવું નથી. એમાં જો ભારત તેની ક્રૂડની ખરીદીનો મોટો ઓર્ડર આપે ને રશિયન વિદેશ મંત્રી ડિસ્કાઉન્ટેડ રેટથી રૂબલમાં ખરીદીની ઓફર સામેથી આપે ને ભારત તેની જરૂર કરતાં વધુ ક્રૂડ ખરીદવા તૈયાર થાય તો અમેરિકા એટલું નાદાન નથી કે ભારતનો અમેરિકા તરફી ઝુકાવ ઘટી રહ્યો છે તે ન સમજે. એ સંજોગોમાં અમેરિકા ભારત સાથેનો છેડો ફાડે તો ચીનની સામે ભારતની ઢાલ ધરવાનું જ બંધ થાય. એ અમેરિકા ન થવા દે ને ભારત સાથે અમેરિકા સારાસારી તો રાખે જ ! એ જ કારણે શરૂઆતમાં રશિયન ક્રૂડની ખરીદી અંગે અમેરિકાને ભારત સામે વાંધો ન હતો, પણ રશિયા પાસેથી રાષ્ટ્રીય ચલણમાં ક્રૂડની ખરીદીની છૂટ મળે તો અમેરિકાનો ડોલર તૂટે ને તે તો અમેરિકાને જ તોડે. ભારત જો રૂબલ-રૂપીમાં ખરીદી ન કરે તો કદાચ અમેરિકાને એટલો વાંધો ન પડે એમ બને, પણ આ તો રૂબલની ઓફર સામેથી આવી છે એટલે જ કદાચ અમેરિકાએ ભારતને ધમકાવ્યું છે, એ પણ છે કે અમેરિકા, ઓસ્ટ્રેલિયા અને જાપાનની જેમ ક્વાડનું ભારત પણ સભ્ય છે. બીજાં ત્રણ રાષ્ટ્રો રશિયાનો વિરોધ કરતાં હોય ને ભારત તેનો વિરોધ કરવાનું ટાળે તો તે પણ અમેરિકાને ન ગમે, પણ અમેરિકાએ એ સમજી લેવું જોઈએ કે ભારત ખંડિયું રાષ્ટ્ર નથી. તેની પોતાની અલગ ને આગવી ઓળખ છે. તે વગર તેનાં વડા પ્રધાન વિશ્વના સૌથી લોકપ્રિય નેતા જાહેર ન થાય.

અમેરિકા ભારતને નાદાન ન સમજે. ભારત તેની ધમકીને ઘોળીને પી જાય એટલું મેચ્યોર્ડ તો છે જ. અત્યારે ભારત સંદર્ભે અમેરિકાની સ્થિતિ સાપે છછુંદર ગળ્યાં જેવી છે. અમેરિકાની ધમકીની અસર થાય ન થાય ત્યાં તો બીજે જ દિવસે રશિયન વિદેશ મંત્રી ઘણી બધી ઓફરો સાથે ભારત આવ્યા. આમ જોઈએ તો આ બધા શિખાઉ દાવપેચ છે. લાગે છે તો એવું કે રશિયા ભારતને પટાવે છે ને અમેરિકા ભારતને ધમકાવે છે, પણ બંને નાદાન એ વાતે છે કે જે દેશ બધે સસ્તું વેચાતું હતું ત્યારે પણ પેટ્રોલ મોંઘું વેચતું હોય તે, રશિયા ડિસ્કાઉન્ટ આપે તો ફુલાઈ જાય એટલો ભોળો નથી. રશિયા ડિસ્કાઉન્ટ આપે એટલે ભારત તેનાં લોકોને ડિસ્કાઉન્ટ આપે એવું તો હવે સપનું પણ પડે એમ નથી. ભારત એટલું મેચ્યોર્ડ છે જ કે તે શ્રીલંકાને 40,000 મેટ્રિક ટન ડીઝલની સહાય કરે ને ઘર આંગણે ઓઇલ મોંઘું વેચે. ભારત કોઈ પટાવે કે પતાવે એટલાથી પટી કે પતી જાય એટલું મૂરખ રાષ્ટ્ર નથી તેની દુનિયાએ ગંભીરતાથી નોંધ લેવા જેવી છે.

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 04 ઍપ્રિલ 2022

1950માં આર્ષદૃષ્ટા પત્રકાર વજુ કોટકે ‘ચિત્રલેખા’ સામયિકની શરૂઆત કરી. ત્યાર પછીના લગભગ સિત્તેર વર્ષમાં આંતરરાષ્ટ્રીય રાજકારણમાં ધરખમ ફેરફારો થયા. યુરોપના સામ્રાજ્યવાદી રાષ્ટ્રોની જકડમાંથી અનેક ગુલામ પ્રજાને મુક્તિ મળી અને નવા દેશો સ્થપાયા. બીજા વિશ્વયુદ્ધ(1939-45)ની સમાપ્તિ પછી જ્યારે યુનાઇટેડ નેશન્સની સ્થાપના થઈ, ત્યારે તેમાં 51 દેશો હતા, આજે એમાં 193 છે.

અણુવિગ્રહ (Nuclear war)

1945માં ભલે બીજું વિશ્વયુદ્ધ પૂરું થયું, છતાં જગતની બે મહાસત્તાઓ — અમેરિકા અને સોવિયેત રશિયા — વચ્ચે જે હરીફાઈ અને હુંસાતુંસી હતી તે તો ચાલુ જ રહી, પણ એ ઠંડા યુદ્ધ (cold war) ફેરવાઈ ગઈ. 1945 પછી એ બન્ને ક્યારે ય એક બીજા સામે સીધે સીધા યુદ્ધે ચડ્યા નથી. પરિણામે પહેલા બે વિશ્વ યુદ્ધોમાં જે મહાવિનાશ થયેલો તે દુનિયાએ છેલ્લા સાતેક દાયકાઓમાં જોયો નથી.  

બન્ને મહાસત્તાઓ અણુ શસ્ત્રોથી સજ્જ છે. હિરોશિમા અને નાગાસાકીમાં થયેલા મહાવિનાશથી બન્ને ચેતેલા છે. એક વાત સ્પષ્ટ હતી કે હવે જો બન્ને વચ્ચે જો કોઈ યુદ્ધ થાય તો તેમાં સર્વત્ર માનવજાતિનો વિનાશ થવો શક્ય છે. આ કારણે બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી જે નાના મોટા યુદ્ધો થયા –કોરિયા (1950-53), વિએટનામ (1955-75), અફઘાનિસ્તાન (2001-21), ઇરાક (2003-11) — તેમાં ક્યારે ય આ મહાસત્તાઓ એક બીજાની સામે સીધેસીધી મેદાને પડી નથી. એટલે આ લડાઈઓ ક્યારે ય વિશ્વવ્યાપી બની નથી.

પહેલા તો સદીઓની સદી સુધી વિશ્વની, ખાસ કરીને યુરોપની મહાસત્તાઓ એક બીજા સાથે યુદ્ધો કર્યા કરતી હતી. છેલ્લા સાત દાયકાઓમાં દુનિયામાં આવા કોઈ મહાવિનાશકારી યુદ્ધ થયા નથી એ ઇતિહાસની એક મહાન અપવાદરૂપ ઘટના ગણાય.

છેલ્લા સાતેક દાયકાઓમાં રશિયા અને અમેરિકા વચ્ચે એક વણલખી સમજૂતી રહી છે કે એક બીજા સામે મેદાને નહીં પડવું. આને લીધે આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે 1950 પછી કોઈ વિશ્વયુદ્ધ જેવા  વિનાશકારી વિગ્રહ થયા નહીં અને શાંતિ જળવાઈ રહી. દેશદેશો વચ્ચે વ્યવહાર, વ્યાપાર, આવજા, લેવડદેવડ વધી. દુનિયા આખીમાં, ખાસ કરીને ગરીબ દેશોમાં, આર્થિક વિકાસ અને પ્રગતિ થઈ અને ગરીબી ઘટી. આપણા દેશનો જ વિચાર કરો તો 1950માં આપણે ત્યાં 70% લોકો અત્યન્ત ગરીબીમાં જીવતા હતા, આજે 21%. રશિયાના યુક્રેન ઉપર થયેલા આક્રમણને કારણે આ પરિસ્થિતિ જોખમમાં મુકાઈ છે.

અમેરિકા અને પશ્ચિમના દેશોએ યુક્રેનના આક્રમણનો વિરોધ કરવા માટે રશિયાને આંતરરાષ્ટ્રીય બેન્કિંગ અને બીજા વ્યવહારમાંથી બાકાત કર્યું છે. એની સામે રશિયાએ યુરોપમાં ગેસ અને ઓઇલનો એક્સપોર્ટ બંધ કરવાની ધમકી આપી છે. આ કારણે ગેસ અને ઓઈલના ભાવ વધી ગયા છે અને હજુ વધતા જશે. અમેરિકન શેર બઝારમાં પણ એના પડઘા પડ્યા છે જો કે બીજી આવી કટોકટીઓનો ઇતિહાસ એમ કહે છે કે આવી અવળી અસર લાંબો સમય ટકશે નહીં. છતાં ગેસ અને બીજી કમોડિટીના વધતા જતા ભાવને કારણે દુનિયા આખીમાં, ખાસ તો પશ્ચિમના દેશોમાં ફુગાવો જરૂર વધશે.

યુક્રેન ઉપર થયેલ આક્રમણથી બચવા ત્યાંના નાગરિકો લાખોની સંખ્યામાં દેશ છોડીને આજુબાજુના દેશોમાં જવા લાગ્યા છે. યુદ્ધના પહેલા દસ દિવસમાં જ લગભગ 20 લાખ નિરાશ્રિતો પોલાન્ડ, માલ્ડોવા, રુમાનિયા, સ્લોવેકિયા, અને હંગેરી જેવા પાડોશી દેશમાં આવી પડ્યા છે. જેમ જેમ યુદ્ધ લંબાતું જશે તેમ તેમ આ નિરાશ્રિતોની સંખ્યા વધતી જવાની છે.

પરંતુ સૌથી મોટો પ્રશ્ન, કહો કે પડકાર (challenge) એ છે કે એ યુક્રેનનું યુદ્ધ બન્ને મહાસત્તાઓ વચ્ચે અણુયુદ્ધમાં ન પરિણમે તે જોવાનું છે. નહીં તો માનવજાતિનો મહાવિનાશ થાય એવી શક્યતા છે. રશિયાનું આ ખુલ્લમ્‌ખુલ્લું આક્રમણ જો યુરોપમાં પ્રસરે તો નેટો(NATO)ની સંધિ અને કરારો મુજબ અમેરિકાએ પણ યુદ્ધમાં સીધેસીધું જોડાવું પડશે. અમેરિકા અને યુરોપના દેશો યુક્રેનને શસ્ત્રો આપે છે અને બીજી મદદ પણ કરે છે. છતાં અત્યારે તો આ આક્રમણ અણુયુદ્ધ સુધી ન પહોંચે એવી સાવચેતી બન્ને રશિયા અને અમેરિકા રાખે છે.

ગ્લોબલ વોર્મિંગ (Global warming) અને કલાઇમેટ ચેન્જ (Climate change)

એકવીસમી સદીનો બીજો મોટો પડકાર છે ગ્લોબલ વોર્મિંગ (global warming) અને કલાઇમેટ ચેન્જ(climate change)નો.  માનવ પ્રજાએ આર્થિક વિકાસ માટે જે આંધળી દોટ મૂકી તેમાં કુદરતી વાતાવરણનો ઝાઝો વિચાર થયો નથી. ઔદ્યોગિક ક્રાંતિ પછી પૃથ્વીનો ગરમાટો સતત વધતો જ રહ્યો છે. એટલું જ નહીં, પણ આગળપાછળનો વિચાર કર્યા વગર પૃથ્વીની ભૌતિક સમૃદ્ધિનું પણ અસાધારણ શોષણ થયું છે. આને કારણે આપણું નૈસર્ગિક વાતાવરણ, ખાસ કરીને હવા અને પાણી ખૂબ કલુષિત થયા.

જે મહાન નદીઓને કાંઠે વિશ્વની મહાન સંસ્કૃતિઓ ઘડાઈ તેમાંની મોટા ભાગની આજે અત્યન્ત કલુષિત થઈ ગઈ છે. જેમ કે ઇન્ડોનેશિયાની સીટર્મ (Citarum), આપણી ગંગા અને યમુના, બાંગલાદેશની બરીગંગા (Buriganga), ચીનની યલો (Yellow River), કે અમેરિકાની મિસિસિપી (Mississippi).  આ નદીઓનાં પાણી પીવાને લાયક કે એમાં ડૂબકી મારવાને લાયક રહ્યાં નથી. આપણે ત્યાં એવી માન્યતા છે કે માણસ ગંગામાં ડૂબકી મારે તો સ્વર્ગે જાય. આજની ગંગા એવી તો ગંદી છે કે એમાં કોઈ જો ડૂબકી મારે તો એને કદાચ સ્વર્ગને બદલે હોસ્પિટલ જવું પડે!

તેવી જ રીતે દુનિયાના મહાન શહેરો પણ એટલા જ કલુષિત થયા છે. દુનિયાના સૌથી વધુ કલુષિત (polluted) 50 શહેરોમાં 44 તો આપણા દેશના છે!  જેમાં ગાઝિયાબાદ, લખનઉ, નોઈડા, કાનપુર વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. ચીનના બે શહેરો — આકસુ (Aksu) અને કાશગર (Kashgar) પણ અત્યંત કલુષિત છે. આ શહેરો ત્યાંના રહેવાસીઓ માટે ખૂબ જોખમી બની ગયા છે, છતાં કરોડોની સંખ્યામાં લોકો વખાના માર્યા ત્યાં રહે છે. ચિંતાનો વિષય એ છે કે આ અને આવા કલુષિત શહેરોની વસ્તી વધ્યે જ જાય છે.

વધુમાં ક્લાઈમેટ ચેન્જને કારણે પૃથ્વીનો ગરમાટો એવો તો વધ્યો છે કે ઉત્તર અને દક્ષિણ ધ્રુવ ઉપર સદીઓથી જમા થયેલ બરફની મોટી પાટો ઓગળવા માંડી છે. પરિણામે જગતભરના દરિયાઓ છલકાવા લાગ્યા છે. વૈજ્ઞાનિકો કહે છે કે ઠેર ઠેર દરિયા કાંઠે વસતાં શહેરો ભયન્કર જોખમમાં છે.  આવતાં પચાસેક વરસમાં આપણું મુંબઈ, અમેરિકાના માયામી, ન્યુ ઓર્લિન્સ કે સાન ફ્રાન્સિસ્કો જેવાં મહાન શહેરો જળબમ્બાકાર થઈ જશે. બાંગલાદેશ જેવા આખા ને આખા દેશ પાણીમાં ડૂબી જાય તો નવાઈ નહીં! તો પછી ત્યાં વસતા અસન્ખ્ય લોકોનું શું થશે?

ક્લાઈમેટ ચેન્જને કારણે હવામાનમાં અને વાતાવરણમાં પણ ધરખમ ફેરફાર થયા છે. અમેરિકાના કેલિફોર્નિયા રાજ્યમાં તેમ જ પૂર્વ ઓસ્ટ્રેલિયામાં વારંવાર દાવાનળ થાય છે. ત્યાંની વનસ્પતિ તેમ જ આજુબાજુ રહેતા લોકોની મોટી જાનખુવારી અને માલમિલકતની હાનિ થાય છે. ખાસ કરીને ઓસ્ટ્રેલિયાના યુકેલિપટસના આખાને આખા જન્ગલો આ દાવાનળોમાં હોમાઈ જાય છે. અત્યારે જ ઓસ્ટ્રેલિયામાં ભયન્કર પૂર આવવાથી અનહદ નુકશાન થઈ રહ્યું છે.

આમ કોઈ ઠેકાણે દાવાનળ, કોઈ ઠેકાણે પ્રલય જેવા પાણીનાં પૂર, કોઈ ઠેકાણે વરસાદના અભાવે દુષ્કાળ, આવા ક્લાઈમેટ ચેન્જને લીધે આવતાં ત્રીસેક વર્ષોમાં લગભગ 200 મિલિયન લોકોએ પોતાના ઘરબાર અને દેશ છોડવા પડશે. આવી આકરી પરિસ્થિતિ રૂવાંડા, હેતી, યેમન, કીરીબાતી જેવા ગરીબ દેશોની પ્રજાની તો ખરી જ, પણ સાથે સાથે જર્મની અને કેનેડા જેવા સમૃદ્ધ દેશોના લોકોએ પણ પોતાનો દેશ કે મુલક છોડવા પડશે. આ દુર્ભાગ્યમાંથી આપણો દેશ પણ છટકી નહીં શકે. આ દૃષ્ટિએ ક્લાઈમેટ ચેન્જ એ આખી દુનિયાને આવરી લેતી સર્વવ્યાપી અને સર્વવિનાશી મહાન ઘટના છે. તેમાંથી કેમ બચવું એ એકવીસમી સદીનો બીજો મહાન પડકાર છે.

આર્ટીફીસિયલ ઇન્ટેલિજન્સ (Artificial Intelligence)

એકવીસમી સદીનો ત્રીજો મોટો પડકાર (challenge) છે આર્ટીફીસિયલ ઇન્ટેલિજન્સનો. ટૂંકમાં એ.આઈ. તરીકે એ ઓળખાય છે. એમ કહી શકાય કે એ.આઈ. દ્વારા કમ્પ્યુટર અને એવી ટેક્નોલોજી ઊભી થઈ છે કે જે માણસની જેમ વિચારી શકે છે અને જુદા જુદા ક્ષેત્રે ઊભા થતા અનેક પ્રશ્નોનો નિકાલ લાવી શકે છે. આનો સૌથી ઉત્તમ દાખલો ટેસ્લા નામની કાર છે. એમાં ડ્રાઈવરની જરૂર નથી. કમ્પ્યુટરના પ્રોગ્રામ દ્વારા જેમ જેમ કાર આગળ વધતી જાય તેમ તેમ એને ખબર છે કે ક્યાં બ્રેક મારવી, ક્યાં ગેસ પેડલ ઉપર દબાણ લાવી ગાડીની સ્પીડ વધારવવી કે ઘટાડવી, ક્યાં વળાંક લેવો, એક્સિડન્ટ થયો ત્યારે શું કરવું. આપણે તો ખાલી ગાડીમાં બેસી જ રહેવાનું અને ખેલ જોવાનો!

એ.આઈ.નો બીજો દાખલો છે : સિરી (Siri). આ ટેક્નોલોજી એપલ કંપનીના આઈ ફોન તેમ જ આઈ પેડમાં સમાવાઈ છે. જાણે સિરી આપણી સેક્રેટરી હોય એમ એ બધું કામ કરવા હાજરાહજૂર છે. આપણે ખાલી એને કહેવાનું કે શું કરવું. આપણે એને કહી શકીયે કે કોને ફોન કરવાનો છે, કયો રસ્તો લેવાનો છે, કોને વોઇસ મેલ કરવાનો છે — આ બધા હુકમોનું એ કોઈ આજ્ઞાંકિત સેક્રેટરી તરીકે સામું બોલ્યા વગર પાલન કરે! આગળ વધીએ તો હવે ડ્રોનની ટેક્નોલોજીનો ઉપયોગ કરીને મિલિટરી ઓફિસરો ઘરે બેઠા બેઠા દૂરના કોઈ અભાગિયા દેશ ઉપર બૉમ્બ ફેંકી શકે છે.

મૂળમાં જે કામ આપણે કરતા હતા તે બધું હવે મશીન કરી શકે છે. આ કારણે જોબ માર્કેટમાં મોટા મોટા ફેરફાર થવા મંડ્યા છે. દાખલા તરીકે બુકકીપીંગ, ડેટા એન્ટ્રી, રીસેપ્શનિસ્ટ, પ્રૂફરીડીન્ગ, મેન્યૂફેક્ચરિંગ, કુરીઅર સર્વિસ વગેરે કામો એ.આઈ. કરી શકે છે. આવા જોબ્સ જો મશીન કરવા માંડશે તો તે એ બધું કામ કરતા લોકોનું શું? ચિંતાનો વિષય એ છે કે આવતા દાયકામાં લગભગ 70 ટકા જોબ્સ માણસો નહીં પણ એ.આઈ. કરશે! આનો અર્થ એ થયો કે લાખો અને કરોડો લોકો બેકાર થશે. તો પછી એમની રોજગારીનું શું? નવા કામધન્ધા કરવા માટે એમણે નવી સ્કિલ શીખવી પડશે. એ પાકા ઘડે નવા કાંઠા કેમ ચડે? આ એ.આઈ.ને કારણે શિક્ષણ, અર્થશાસ્ત્ર અને રાજકારણમાં ધરખમ ફેરફાર કરવા પડશે. આ છે એકવીસમી સદીનો ત્રીજો મોટો પડકાર.

ગ્લોબલાઇઝેશન (Globalization)

ગ્લોબલાઇઝેશન (globalization) એ માનવજાતિ માટે એકવીસમી સદીનો ચોથો મોટો પડકાર (challenge) છે. કૂદકે અને ભૂસકે આગળ વધતી ટેક્નોલોજીને કારણે આગળ જોયું તેમ આપણને એ.આઈ. (આર્ટીફીસિયલ ઇન્ટિલિજિન્સ) મળ્યું. તેમ જ હવે ઇન્ફોર્મેશન હાઇવે મળ્યા. આ બન્નેને લીધે દુનિયાની કોઈ પણ પ્રજા દૂર કે નજીકની બીજી પ્રજાથી અલગ રહી શકતી નથી. આપણને ગમે કે ન ગમે પણ આપણું સર્વસ્વ અસ્તિત્વ અન્ય દેશો અને અન્ય પ્રજાઓ સાથે ગૂંથાઈ ગયું છે. આપણાં ખોરાક, પોષાક, ગીતસંગીત, બોલચાલ, ભણતર, આચારવિચાર, કામધંધા, વેપાર, આયાત નિકાસ, વગેરે બધું જ ટેક્નોલોજીને કારણે દેશ વિદેશની અસર નીચે થાય છે. એવી જ રીતે આપણે બીજી પ્રજાઓ ઉપર પણ આપણી અસર ફેલાવીએ છીએ.

વિચાર કરો કે આજથી પચાસેક વરસ પહેલાં મારા કુટુંબીજનોને મારી સાથે અમેરિકામાં વાત કરવા ટેલિફોનનું કનેક્શન મેળવતા આખો દિવસ નીકળી જતો. કનેક્શન મળ્યા પછી પણ ભાગ્યે જ બરાબર સંભળાતું. આજે દેશના કોઈ પણ ખૂણેથી મોબાઈલ દ્વારા કોઈ પણ માણસ દુનિયાના કોઈ પણ દેશમાં વસતા લોકો સાથે ફટ કરીને ચોખ્ખેચોખ્ખી વાતચીત કરી શકે છે. ટેક્નોલોજીની આ અજાયબીથી જ આંતરરાષ્ટ્રીય કંપનીઓ આજે લાખો અને કરોડોનો નાણાંકીય વ્યવહાર મોબાઈલ ઉપરથી તત્કાલ કરી શકે છે.  દૂર દૂરના દેશો સાથે મોટા આયાત નિકાસના ધન્ધા કરે છે.

ચીન અને રશિયા જેવા સામ્યવાદી દેશો પણ આ આંતરરાષ્ટ્રીય આવનજાવન કે લેણદેણમાંથી બાકાત નથી. યુક્રેન ઉપર કરેલા આક્રમણ માટે રશિયા ઉપર પગલાં લેવા માટે અમેરિકા અને પશ્ચિમના દેશોએ લશ્કરના કોઈ ધીંગાણાં કર્યા નથી. માત્ર એની સાથેનો નાણાંકીય અને અન્ય વ્યવહાર બંધ કરી દીધો અને તેની આર્થિક પરિસ્થિતિ જોતજોતામાં એકદમ નબળી કરી નાખી.

આપણે ત્યાં તેમ જ બીજે ઘણે ઠેકાણે આ ગ્લોબલાઇઝેશન દ્વારા પશ્ચિમના દેશો, ખાસ કરીને અમેરિકા ગરીબ દેશોનું શોષણ કરે છે એવો આક્ષેપ મુકાય છે અને એનો વિરોધ થાય છે. પણ ગ્લોબલાઇઝેશન ઉપર પ્રતિબન્ધ મુકવો એ પગ પર કુહાડી મુકવા જેવી વાત છે. આપણે જો આર્થિક પ્રગતિ કરવી હોય તો આ ગ્લોબલાઇઝેશન સિવાય છૂટકો નથી. આપણા શાસ્ત્રોમાં જે વસુધૈવ કુટુંબકમ્‌ની વિભાવના કરાઈ છે તેનું સાચા અર્થમાં આ વર્તમાન સ્વરૂપ છે.

બાઇબલમાં મહાવિનાશના ચાર ઘોડેસવારોની(the four horsemen of the apocalypse)ની કલ્પના થઈ છે. આ  ઘોડેસવારો એમની સાથે મહાન યુદ્ધ, ભયન્કર દુષ્કાળ, ભયાનક મહામૃત્યુ કે પરાજય જેવા વિનાશ લાવે છે. અહીં આપણે જેની ચર્ચા કરી છે તે ચારે પડકારો — અણુવિગ્રહ, ગ્લોબલ વોર્મિંગ અને કલાઇમેટ ચેન્જ, આર્ટીફીસિયલ ઇન્ટેલિજન્સ અને ગ્લોબલાઇઝેશન — તે એકવીસમી સદીના મહાવિનાશના ઘોડેસવારો જેવા છે. એમનાથી બચવા માટે આપણે ઉકેલ શોધવો જ રહ્યો. એમાં જો આપણે પાછા પડ્યા તો એમાં મને માનવજાતિના મહાવિનાશના ભણકારા સંભળાય છે.

વોશિંગ્ટન, માર્ચ 7, 2022

(શબ્દસંખ્યા 1714)

પ્રગટ : “ચિત્રલેખા” 71 : વાર્ષિક વિશેષાંક :  પૃ. 38-44