બે દિવસ પહેલાં મારા કેટલાક મિત્રો મુંબઈના બી.જે.પી.ના એક સંસદસભ્યને મળવા ગયા. એ સંસદસભ્ય મુંબઈના સંસદસભ્યોમાં સૌથી કામઢા છે. મારા મિત્રોએ કહ્યું કે તેઓ ઝૂંપડપટ્ટીઓમાં કામ કરે છે અને પાણીની સમસ્યા વિષે વાત કરવા આવ્યા છે. વાત થોડી નીતિવિષયક છે એટલે નગરસેવકની જગ્યાએ તમને મળવા આવ્યા છીએ.

એ તો ઠીક છે, પહેલાં એ કહો કે દેશના વડા પ્રધાન કોણ બનવા જોઈએ, નરેન્દ્ર મોદી કે રાહુલ ગાંધી? તમે ઝૂંપડપટ્ટીઓમાં લોકોને શું સલાહ આપશો? મને ખબર છે તમે શું સલાહ આપતા હશો કે આપશો. તમે દેશદ્રોહીઓ છે.

મારા મિત્રો તો હેબતાઈ જ ગયા!

આનાં ત્રણ સૂચિતાર્થો છે. એક તો એ કે ૨૦૧૯નો ભય કેટલો વ્યાપક છે? ઊઠતા-બેસતા ચોવીસે કલાક ૨૦૧૯નાં બિહામણાં સપનાં કવરાવે છે. હાથમાંથી અમૂલ્ય અવસર સરકી રહ્યો છે એ તેમનાથી ખમાતું નથી. બીજો સૂચિતાર્થ એ કે હજુ બે વરસ પહેલાં જેની પપ્પુ તરીકે ઠેકડી ઉડાડવામાં આવતી હતી, એ રાહુલ ગાંધીનો નામોલ્લેખ નરેન્દ્ર મોદીની ભેગાભેગ કરવો પડે છે અને એ પણ પ્રતિદ્વંદી તરીકે! ત્રીજો સૂચિતાર્થ એ કે કોની સાથે કેમ વાત કરવી અને બોલવું એનો વિવેક પણ તેઓ ખોઈ બેઠા છે એટલી હદે તેઓ હતાશ છે. આ સંસદસભ્ય નવા નવા નથી, પીઢ છે.

થોડા દિવસ પહેલાં ‘ઇકોનોમિક ટાઈમ્સ’માં પ્રકાશિત થયેલા સમાચાર મુજબ વડા પ્રધાનના કાર્યાલયે દેશભરના બી.જે.પી. શાસિત રાજ્યોનાં મુખ્ય પ્રધાનોને પત્ર લખીને જાણવા માગ્યું હતું  કે તમારાં રાજ્યમાં એવાં કયા ઉપક્રમો છે જેનું ઉદ્ઘાટન કે શિલાન્યાસ વડા પ્રધાન કરી શકે? જો કોઈ યોજના (સડક, ડેમ, સંડાસ કાંઈ પણ) હોય તો તેનું ઉદ્ઘાટન કરવા વડા પ્રધાનને બોલાવવામાં આવે. જો કોઈ યોજના અધૂરી હોય અને આવતા બે મહિનામાં પૂરી થઈ શકે એમ હોય તો ઝડપથી પૂરી કરવામાં આવે અને જો કોઈ યોજનાઓ વિષે તમે વિચારતા હોય, તો તેને ઝડપભેર શરૂ કરવામાં આવે કે જેથી તેનો શિલાન્યાસ વડા પ્રધાન કરી શકે. વડા પ્રધાનનું કાર્યાલય એક સૂચના આપવાનું ચૂકી ગયું છે. યોજનાઓનું ગર્ભાધાન થઈ ગયું હોય તો વચ્ચે સીમંત-સંસ્કાર પણ કરી શકાય, પછી બાળક ગમે ત્યારે અવતરે અને કસુવાવડ થઈ જાય તો ન પણ અવતરે. પંચમાસી બાંધવાનો સીમંતનો એક અવસર ધ્યાનબહાર ગયો છે. આમ પણ સીમંત તો હિંદુ પરંપરા છે. 

પહેલી જાન્યુઆરીએ દલિતો પુના નજીક ભીમા કોરેગાંવ ખાતે જમા થાય છે. દાયકાઓ જૂની આ પરંપરા છે. ૧૮૧૮માં પેશ્વાઓ સામેની લડાઈમાં અંગ્રેજોનો વિજય થયો હતો અને એ વિજય અપાવવામાં દલિતોની બનેલી મહાર રેજીમેન્ટનો મોટો હાથ હતો. એ સ્થળે અંગ્રેજોએ વિજય – કમ – શહીદસ્તંભ બાંધ્યો છે. દલિતો ૧૮૧૮ની લડાઈના અંગ્રેજોના વિજયને બ્રાહ્મણો સામેના દલિતોના વિજય તરીકે જુએ છે. હવે આ પણ નરેન્દ્ર મોદીના ભક્તો જેવું દલિત ભક્તોનું ભોળપણ છે. પેશ્વાઓ સામેનો એ વિજય અંગ્રેજોનો હતો, દલિતોનો નહોતો; પણ દેશની દરેક કોમને ૫૬ ઈંચની છાતી ધરાવતો નેતા જોઈએ છે અને ૫૬ ઇંચનો ઇતિહાસ જોઈએ છે. વાસ્તવિકતા કોઈને કબૂલ કરવી નથી.

તો દર વરસે પહેલી જાન્યુઆરીએ પુના નજીક ભીમા કોરેગાંવ ખાતે જમા થવાનો રિવાજ દલિતોમાં દાયકાઓ જૂનો છે. એને કારણે આજ સુધી દેશમાં કોઈ હાહાકાર મચ્યો નથી, બ્રાહ્મણોને કોઈએ ધોલ-ધપાટ કરી નથી, મંદિરો પર હુમલા થયા નથી; પરંતુ ગયા વરસે દેશપ્રેમીઓને એમાં દેશદ્રોહ નજરે પડ્યો અને દલિતો સાથે યુદ્ધે ચડ્યા. એ પછી દલિત નેતાઓને વડા પ્રધાનની હત્યાનું કાવતરું કરનારા નક્સલવાદી ઠરાવીને ત્રાસવાદના કાયદા હેઠળ ધરપકડ કરવામાં આવી અને છેવટે સર્વોચ્ચ અદાલતમાં કેન્દ્ર સરકારનું નાક કપાયું એ ઘટના યાદ હશે.

આ વરસે ચન્દ્રશેખર આઝાદ નામના દલિત નેતાની આગેવાનીમાં ફરી પહેલી જાન્યુઆરીએ ભીમા કોરેગાંવ ખાતે દલિતો જમા ન થાય અને ઉજવણીની ઘટના ન બને તે માટે આઝાદને પકડવાના સરકારે અનેક ધમપછાડા કર્યા. તેમને એટલું પણ નથી સમજાતું કે તેમણે વિભાજિત દલિતોને દલિત તરીકે સંગઠિત કર્યા છે. તેમની આવી ટૂંકી દૃષ્ટિનાં પરિણામે દલિતો, મુસલમાનો, અન્ય લઘુમતી કોમો, ખેડૂતો, યુવાનો અને ઉદારમતવાદી હિંદુઓ એટલી હદે સંગઠિત થયા છે જેટલા સંગઠિત તેઓ આજ સુધી નહોતા. ‘તમે નરેન્દ્ર મોદી વડા પ્રધાન બને એમ ઈચ્છો છો કે રાહુલ ગાંધી?’ એવો પ્રશ્ન પોતે જ પેદા કરેલી સ્થિતિ અને સ્થિતિએ પેદા કરેલા ગભરાટનું પરિણામ છે.

જાણીતાં ભારતીય અંગ્રેજી સાહિત્યકાર નયનતારા સેહગલ ‘મરાઠી સાહિત્ય સંમેલન’નું ઉદ્ઘાટન કરવા આવવાનાં હતાં. તેમણે તેમનું ભાષણ લખીને મોકલ્યું અને આયોજકોનાં હાજાં ગગડી ગયાં. તેમાં અત્યારના શાસકોની નીતિની નિંદા કરવામાં આવી હતી. અરે ભાઈ, સ્વતંત્રતા અને સર્જકતાને કુંઠિત કરવામાં આવતી હોય ત્યારે સાચો સાહિત્યકાર બોલવાનો જ છે. બધા કઢીચટ્ટા હોય એવું તો બનવાનું નથી. નયનતારા સેહગલને આપવામાં આવેલું આમંત્રણ રદ્દ કરવામાં આવ્યું. હવે હકીકતો બહાર આવી રહી છે કે મહારાષ્ટ્રના મુખ્ય પ્રધાન તેમાં હાજર રહેવાના હતા અને તેમના માટે મુંઝવણ પેદા ન થાય એ માટે આમંત્રણ રદ્દ કરવામાં આવ્યું હતું.

શું ફાયદો થયો? જો નયનતારા સેહગલ આવીને અંગ્રેજીમાં ભાષણ વાંચીને જતાં રહ્યાં હોત તો બહુ ઓછાને જાણ થઈ હોત કે તેઓ શું બોલ્યાં હતાં. મુખ્ય પ્રધાન સમાધાનકારી લાગે એવો બચાવ પણ કરી શક્યા હોત. એની જગ્યાએ આમંત્રણ રદ્દ કરવાને કારણે આખા દેશને એ ઘટનાની જાણ થઈ, દેશભરની બધી ભાષાઓમાં એ પ્રવચનનો અનુવાદ થયો અને ઉપરથી સરકારનું નાક કપાયું.

આ લોકોને રાજ કરતા પણ આવડતું નથી. ૧૮૫૭ના વિદ્રોહ પછી અંગ્રેજોએ સામે ચાલીને કૉન્ગ્રેસની સ્થાપના કરી હતી કે જેથી ખબર પડે કે લોકોના મનમાં શું ચાલી રહ્યું છે. ૧૮૫૭માં ઊંઘતા ઝડપાઈ ગયા એવું બીજીવાર ન બનવું જોઈએ. લોકોના અભિપ્રાયને અને ગુસ્સાને એમ બન્નેને વાચા મળવી જોઈએ અને તે માટે પ્લેટફોર્મ આપવું જોઈએ. લાગણીઓને દબાવી રાખવાથી દબાતી નથી અને એવા પ્રયાસ કરવામાં આવે તો વિસ્ફોટ થવાનો ડર રહે છે. જેમ ઘરને અશુદ્ધ હવા બહાર ફેંકવા અને શુદ્ધ હવા અંદર લેવા બારીની જરૂર પડે છે એમ સમાજને પણ લાગણીઓ પ્રગટ કરવા અભિવ્યક્તિની બારીની જરૂર પડે છે. તેને બંધ કરવાની ન હોય. પરંતુ આપણા મહાન શાસકોને માફક ન આવે એવા વિચાર પ્રગટ થશે અને પ્રતિકૂળ વિચાર પ્રવેશી જશે એનો ડર છે.

તમને ખબર હશે કે જેમ અંગ્રેજોએ સામે ચાલીને કૉન્ગ્રેસની સ્થાપના કરાવી હતી એમ મહારાષ્ટ્રમાં કૉન્ગ્રેસે સામેથી શિવસેનાની સ્થાપના કરાવી હતી. લાભોથી વંચિત મરાઠી યુવકનો ગુસ્સો મરાઠી અસ્મિતાના નામે પ્રગટ થઈ જાય એવી એની પાછળની ગણતરી હતી. ધૂંધવાટ નીકળી જવો જોઈએ. કૉન્ગ્રેસીઓએ છ દાયકા શાસન એમને એમ નથી કર્યું. લોકોની લાગણીઓ પર ઝીણી નજર રાખવી પડતી હોય છે અને તેને સાંભળવી પડતી હોય છે. ચોવીસ કલાક ખેલ પાડીને રમાડ્યા કરો તો આવા દિવસો આવે!

‘એ બધું ઠીક છે, પહેલા કહો; તમે નરેન્દ્ર મોદી સાથે છો કે રાહુલ ગાંધી સાથે?’

સૌજન્ય : ‘કારણ-તારણ’, નામક લેખકની કટાર, “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 12 જાન્યુઆરી 2019

ગયે વર્ષે લિયો ટોલ્સટોય લિખિત ‘War and Peace’ વાંચતાં મહિનાઓ થયા. તેમાંની કૌટુંબિક આંટીઘૂંટીઓ સમજતાં, રાજકીય કાવાદાવાઓના સ્તર ઉકેલતાં અને પાંચસોથી અધિક નાયક-નાયિકાઓના પરસ્પરના સંબંધોની ગૂંચ ઉકેલતાં કદાચ શેષ જીવન પણ ટૂંકું પડે તેવું છે. પાંચ પુસ્તકોમાં વહેંચાયેલ આ મહાનવલ લગભગ 1,650 પાનાંનો દળદાર ગ્રંથ છે જે દિલચસ્પ કહાણીઓથી ભરપૂર છે. જો કે તેનો મુખ્ય હેતુ ઈ.સ.1812ની આસપાસ નેપોલિયન બોનાપાર્ટની રશિયા સાથેની લડાઈનું આલેખન કરવાનો હતો.

‘War and Peace’ના વાચનની અતિ દીર્ઘ યાત્રા દરમ્યાન કેટલાક વિચારમૌક્તિકો લાધ્યાં, જે આજના યુગમાં પણ આપણને ઇતિહાસ કેવી રીતે રચાય છે અને તેમાં શાસકો અને શાસિતોનો શો હિસ્સો હોય છે તે વિષે વિચારતા કરે તેવાં છે.

બબ્બે વિશ્વયુદ્ધો થયાં તે પહેલાં અને ત્યાર બાદ પણ અનેક યુદ્ધો ખેલાયાં. મુલકો જીતાયા અને હારી બેસાયા. લાખોના જાન લેવાયા અને અપાયા. હજુ જાણે તેનો અંત ક્ષિતિજમાં નથી ભળાતો; ઊલટાનું સારાયે વિશ્વમાં જાતિગત અને ધર્મગત સંકુચિતતા ફૂંફાડો મારતી ડંખ ભરીને માનવતાને ઝેરીલી બનાવી રહી છે. યુ.એન.ની સ્થાપના 1945માં થઇ. હેતુ હતો આંતરરાષ્ટ્રીય ક્ષેત્રે શાંતિ અને સલામતી જાળવવાનો, અલગ અલગ દેશો વચ્ચે મૈત્રીભર્યા સબંધો વિકસાવવાનો, તથા રાષ્ટ્રો વચ્ચેના સંઘર્ષોને સહકાર અને સુલેહથી નિપટાવવાનો. સાથે સાથે માનવ અધિકારોનું રક્ષણ થાય, આંતરરાષ્ટ્રીય કાનૂનોની જાળવણી થાય અને ટકાઉ વિકાસની તરાહ અપનાવાય તે જોવાની નેમ પણ હતી. યુ.એન. દ્વારા ઘણાં વિધાયક કાર્યો થયાં છે જેને પરિણામે વિશ્વના ઘણા દેશોને લાભ થયો જ છે. છતાં એ પણ હકીકત છે કે  યુ.એન.ની સ્થાપનાનો મતલબ એ થવો જોઈતો હતો કે ઈ.સ.1945 પછી કોઈ પણ બે દેશો વચ્ચે રાજકીય મુદ્દા પર સશસ્ત્ર સંઘર્ષ ગેરકાયદેસર ગણાવો જોઈએ. પરંતુ હકીકતે બે કે તેથી વધુ દેશો વચ્ચે અને ઘણા દેશોમાં આંતરિક હિંસક સંઘર્ષોની સંખ્યા વધી છે. એ જોઈએ ત્યારે લિયો ટોલ્સટોયનાં કેટલાંક વિધાનો અને સમજૂતી પર નજર નાખવી ઉપયુક્ત થશે.

2019માં બ્રિટન બાકીના યુરોપ સાથેના ગઠનથી મુક્ત થઇ જશે. કેટલાક વાચકોને જાણ હશે કે યુરોપને એકસૂત્રે બાંધવાની મુરાદ નેપોલિયનની પણ હતી. ઈ.સ.1812માં રશિયા સાથેના યુદ્ધ સમયે નેપોલિયન બોનાપાર્ટ કહેલું, “રશિયા સામેની લડાઈ આધિનુક યુગની સહુથી વધુ લોકપ્રિય લડાઈ સિદ્ધ થવી જોઈએ, કેમ કે એ સારા હેતુ સાથે ખેલાયેલો સર્વના ભલા અને સલામતી માટેનો જંગ છે. એ યુદ્ધ ખરેખર શાંતિ સ્થાપવા અને તત્કાલીન યુગની અનિશ્ચિતતા દૂર કરી સુરક્ષા લાવવા માટે લડાયેલું.” હવે તેનો એ હેતુ સિદ્ધ ન થયો કેમ કે શાંતિ સ્થાપવા માટેનું સાધન હિંસક હતું એ અલગ બાબત છે. આગળ જતાં નેપોલિયને એમ પણ કહેલું કે યુરોપની એકતા માટેનો નકશો તો દોરાઈ ગયેલો હતો જ, જરૂર હતી માત્ર બધા રાજ્યોએ એક કુટુંબની માફક સાથે મળીને એકબીજાના હિતોનો વિચાર કરવાની. તેમને મન યુરોપ થોડા સમયમાં ગંઠિત થઇ જવાનું હતું કે જેથી એ તમામ દેશના નાગરિકો ગમે ત્યાં સફર કરે તો પોતે એક જ પિતૃભૂમિનું સંતાન છે એવું અનુભવી શકે. યુરોપિયન યુનિયન એ નેમ પર જ રચાયેલું એ સમજી શકાય. નેપોલિયનને એવી મહેચ્છા હતી કે બધી નદીઓનાં નીર સર્વને પોષે, દરિયાઓ સહિયારી માલિકીના હોય અને મજિયારું લશ્કર માત્ર યુરોપના સીમાડાઓની રક્ષા ખાતર જ કામ કરતું હોય. આથી જ તો કદાચ તેઓ જ્યારે પોતાના મહાન, સુંદર, શાંતિપૂર્ણ છતાં શક્તિશાળી એવા ફ્રાન્સ પરત થાય ત્યારે તેના પોતાના સીમાડાઓ પર કાયમી સીમારેખાઓ ખેંચી લે, યુરોપના બધા દેશોને ભવિષ્યમાં માત્ર આત્મ સુરક્ષા માટે જ લડત કરવાનું ફરમાન કરે, અને વધુ શક્તિશાળી બનવાની તમામ મહેચ્છાઓને દેશના હિત વિરોધી જાહેર કરે એવી તેમની ધારણા હતી. નેપોલિયનને તો પોતાના પુત્રને સામ્રાજ્યની ધુરા સંભાળવા તૈયાર કરવાના, પોતાની આપખુદ સત્તાનો અંત લાવીને બંધારણીય શાસન લાવવાના સોણલાં પણ આવેલાં. તેમની આ મહેચ્છા યુરોપિયન યુનિયન રચાયા છતાં પૂર્ણ ન થઇ. કદાચ સંભવ છે કે બબ્બે વિષયુદ્ધો બાદ વેપાર અને ના-યુદ્ધના કરારો થયેલા, જેને પરિણામે પ્રમાણમાં શાંતિ જળવાઈ રહી જે હવે જોખમમાં મુકાઈ રહી છે.

યુરોપને એકસૂત્રે બાંધવાનું સ્વપ્ન જે ઓગણીસમી સદીની શરૂઆતમાં સેવાયેલું તે સાકાર છેક 1972માં બન્યું અને તે પણ બે મહાવિનાશક વિશ્વયુદ્ધો અને તેની આગળ-પાછળની નાની મોટી લડાઈઓ બાદ. હવે જ્યારે ચાર દાયકાઓ બાદ ગઠનની નાવમાં કાણું પડી રહ્યું છે ત્યારે ઘણા શાણા માણસોને ભવિષ્યમાં યુદ્ધો થવાની સંભાવનાઓ દેખાઈ રહે તે વ્યાજબી છે. એકતા=સ્થિરતા=શાંતિ એ સૂત્રો માનવ જાત હજારો વર્ષના અનુભવો પરથી સમજી શકી છે, જરૂર છે તેનો અમલ કરવાની.

આજે હવે રાજાશાહી નામશેષ થઇ છે, ઝાર કે સમ્રાટો નથી રહ્યા જો કે તેમનો મુખવટો બદલાયો છે, નામ બદલ્યાં પણ કામ એ જ રહ્યાં તેમ લાગે છે. હજુ પણ આંતરિક ઘર્ષણો અને આતંરરાષ્ટ્રીય લડાઈઓ ચાલ્યા કરે છે. બધા ઇતિહાસવિદો એ હકીકત સાથે સહમત થાય છે કે બે દેશો વચ્ચેના સંઘર્ષ લડાઈમાં પરિણમે છે. સરવાળે એ દેશોની રાજકીય ક્ષમતા વધે કે ઘટે. અહીં ટૉલ્સ્ટૉયની વિમાસણ આપણા મનની વાત કરે છે એ જોઈએ. તેમનું કહેવું એમ હતું કે કોઈ એક સમ્રાટને બીજા રાજા સાથે ઝઘડો થાય, તો એ એક લશ્કર ઊભું કરે, દુ:શ્મનના સૈન્ય સામે લડે, તેના પાંચ-દસ હજાર સૈનિકોની હત્યા કરે જેને વિજય ગણાવે અને બદલામાં દુ:શ્મનના લાખો લોકો પર પોતાનો કબજો જમાવે એ ક્યાંનો ન્યાય? કોઈ દેશની કુલ વસતીના દસમા ભાગની સંખ્યાના સૈનિકો લશ્કરમાં હોય છે. હવે એટલી નાની સંખ્યા લડાઈ જીતે અને હારે તે દેશના લાખો-કરોડો લોકો પોતાની સ્વાયત્તતા ગુમાવી બેસે એ માની ન શકાય તેવી કઠિન વાસ્તવિકતા છે. આજે રાજા-મહારાજાઓ અને ઝારનું સ્થાન વડાપ્રધાનોએ અને પ્રેસિડેન્ટે લીધું છે એ સ્પષ્ટ જોઈ શકાય. નહીં તો યુ.એસ.એ.ના એકમાત્ર પ્રેસિડેન્ટની મનોકામના પૂર્ણ કરવા અસંખ્ય કારીગરો થોડા મેક્સિકોની સરહદે દીવાલ બાંધવા હાથ દેવરાવે?

હવે જો સત્તાના પિરામિડની ટોચ પર બેઠેલ એક વ્યક્તિના હુકમથી સમગ્ર સૈન્ય બળ અન્ય દેશ સામે શસ્ત્ર સંગ્રામ કરવા ઉદ્દીપ્ત થાય તો સહેજે સવાલ થાય કે એમ કરવા પાછળ એ સૈનિકોનો શો ઉદ્દેશ હોઈ શકે? એક મત પ્રમાણે તેઓ માટે તો સૈન્યમાં ભરતી થવું એ પણ વ્યવસાયનો એક પ્રકાર છે અને તે સમયે લીધેલ પ્રતિજ્ઞા મુજબ તેઓ તો માત્ર ઉપરી અધિકારીઓની આજ્ઞાનું પાલન કરે છે. આવી ધારણા સેવતા લોકો ‘યુદ્ધ અને શાંતિ’ વાંચે તો ખ્યાલ આવશે કે રશિયાના લશ્કરે બે ચાર ઠેકાણે શિકસ્ત ભોગવેલી ત્યારનું ટૉલ્સ્ટૉયનું સૈનિકોના વિચારોનું વર્ણન દિલને કંપાવી જાય તેવું છે. તેઓ લખે છે, “વરસાદનાં ટીપાં મૃત અને ઘવાયેલા સૈનિકોના શરીર પર, ડરી ગયેલા અને થાકેલા-હારેલા વીર જવાનો પર પડવાં લાગ્યાં. જાણે એ ટીપાં કહેતાં ન હોય; ‘બસ કરો હવે જવાનો! હદ થઇ! ઊભા રહો, પોતાની જાતનો વિચાર કરો! શું કરો છો તમે?’. બંને છાવણીના સૈનિકો એક સરખા ભૂખ અને તરસથી પીડાતા જાણે કે શંકા કરવા લાગ્યા કે શું તેમણે એક બીજાની હત્યા કરવાનું ચાલુ રાખવું જોઈએ? તેમના ચહેરાઓ પર પ્રશ્નાર્થનો ભાવ વંચાતો હતો, “કયા કારણસર અને કોને માટે અમે આટલા સૈનિકોને હણીએ છીએ અને પોતાની જાતનું બલિદાન આપીએ છીએ?” એ લોકો જાણે એકબીજાને કહેવા ચાહતા હતા, “તારે જેને મારવો હોય તેને માર, પણ હવે હું આ કૃત્ય કરવા લગીરે તૈયાર નથી.”  જો દેશભક્તિ દર્શાવવાનો માર્ગ સૈન્યમાં ભરતી થવાનો છે એવો પ્રચાર કરવાનું બંધ કરીએ અને શહાદતને ઉજમાળી બનાવવાનું રોકીએ તો આજે અનેક યુવક-યુવતીઓ યુદ્ધ છેડવાના આદેશો આપનાર આગેવાનોને સવાલ કરી શકે કે તેઓ એટલા મોટા પાયા પર હિંસા કરવા-કરાવવાનાં કૃત્યને કઈ રીતે વ્યાજબી ઠરાવી શકે? 

એક જમાનામાં રાજ્યવિસ્તાર માટે અથવા તો નાના રાજ્યો પર પોતાની સત્તા જમાવવા માટે યુદ્ધો થતાં. ધર્મને નામે તેના ફેલાવા માટે ચડાઈઓ થતી. હવે લોકશાહીના યુગમાં એ બંને કારણો લડાઈ માટે ન્યાયી નથી ગણાતા એટલે કોઈ અમુક દેશનો વડો ક્રૂર છે કે ત્યાં લોકશાહી શાસન તંત્ર ન હોવાને કારણે આતંકવાદ ફેલાય છે તેવા પ્રચારના ઓઠા હેઠળ બીજા દેશોમાં ઘૂસણખોરી વધી છે. આ બાબતમાં પણ ટૉલ્સ્ટૉયના વિચારો સમજવા યોગ્ય છે. તેમણે લખ્યું છે : જો 19મી સદીની શરૂઆતમાં થયેલ યુરોપિયન લડાઈઓનો હેતુ રશિયાને વધુ શક્તિશાળી બનાવવાનો હતો તો એ મકસદ તો બાકીની અનુગામી લડાઈઓ ખેલાયા વિના અને બીજા દેશોમાં ઘુસણખોરી કર્યા વિના પણ પૂરો કરી શકાયો હોત. જો એ યુદ્ધ પાછળનો ઈરાદો ફ્રાન્સને વધુ પ્રભાવશાળી બનાવવાનો હતો તો એ પણ ક્રાંતિ કર્યા વિના કે સામ્રાજ્ય ઊભું કર્યા વિના સિદ્ધ કરી શકાયો હોત. નવા વિચારોનો પ્રસાર કરવાનો હેતુ  છાપખાનાંઓએ લડાઈ કરતાં વધુ સારી રીતે પાર પાડ્યો હોત. સંસ્કૃિતને પ્રગતિશીલ બનાવવાનું કાર્ય માનવ સંપત્તિ અને જાન-માલના નુકસાન કરવાને બદલે બે પ્રજાઓની જીવન રીતિઓનાં આદાન-પ્રદાનથી વધુ અસરકારક અને ઝડપથી સફળ રીતે કરી શકાય છે. આ બધી હકીકતો જાણતા હોવા છતાં હજુ પણ હિંસક સંઘર્ષોનો અંત નથી આવતો. નાની મોટી લડાઈઓ, પછી ભલે તે દસ-વીસ વર્ષ ચાલે કે એંસી-સો વર્ષ સુધી લંબાય, તે દરમ્યાન મોટી સંખ્યાનાં ખેતરો ખેડાયા વિના પડ્યાં રહે, આવાસો ભસ્મીભૂત થાય, વેપારની દિશા બદલી જાય (પ્રથમ અને ખાસ કરીને બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમ્યાન બ્રિટન સહિત યુરોપના દેશોનો મુખ્ય ઉત્પાદક અને ખરીદ-વેચાણનો ધંધો શસ્ત્રાસ્ત્રોને લગતો જ હતો), લાખો લોકો સ્થળાંતર કરે, કેટલાક ધનવાન બની જાય અને મોટા ભાગના નિર્ધન બને અને જે લાખો-કરોડો લોકો એકબીજા સાથે પ્રેમથી જીવન નિર્વાહ કરતા હોય તે એક બીજાના ગળાં રહેંસી નાખવા તત્પર બને. શા માટે? આ બધાનો અર્થ શો? શા માટે આવી ક્રૂરતા આચરવામાં આવે છે? પોતાના જ દેશબંધુઓના ઘર બાળવા અને હત્યા કરવા તેમને કોણ પ્રેરે છે? આવી ઘટનાઓ પાછળ કયા કારણો હોય છે? કઈ શક્તિ માણસને આવા જઘન્ય કૃત્યો તરફ હડસેલે છે? કઈ શક્તિ આટલી મોટી સંખ્યાના લોકોને ગતિમાન બનાવે છે? અઢાર -ઓગણીસમી સદીની વાત કરીએ તો શું કોઈ એક રાજા કે સમ્રાટનો હુકમ પૂરતો થઇ પડે છે કે વીસમી અને એકવીસમી સદીની વાત કરીએ તો શું કોઈ એક વડાપ્રધાન કે પ્રેસિડેન્ટનો  નિર્ણય માન્ય ગણાય છે કે પછી કોઈ લેખકોના લખાણ ઉશ્કેરણી આવા યુદ્ધોનું કારણ બનતા હોય છે?

કરુણતા એ છે કે કોઈ રાજા કે સમ્રાટ અથવા વડાપ્રધાન કે પ્રેસિડન્ટ એક શબ્દ ઉચ્ચારે અને હજારો સૈનિકો શસ્ત્રો લઈને લડવા નીકળી પડે એ પરિસ્થિતિથી આપણે એટલા ટેવાઈ ગયા છીએ કે એમ શા માટે બને છે એવો પ્રશ્ન પૂછવો તે પણ અર્થહીન લાગે છે. જેને સત્તા સોંપવામાં આવે છે એ હુકમ કરે તેમ થાય. બહુ બહુ તો કેટલાક કર્મશીલોની આગેવાની હેઠળ દેખાવો યોજાય. સરકાર પ્રજાને કાલ્પનિક ભયથી ભડકાવે અને જંગ ખેલાયા વિના ન રહે. જો આપણે એમ માનીએ કે દેશના વડાને ભગવાને એ સત્તા ભોગવવાનું વરદાન આપ્યું છે તો આ જવાબથી સંતોષ થાય. પણ જે ક્ષણે સત્તારૂઢ વ્યક્તિ કે સમૂહને આવો અબાધિત અધિકાર નથી એમ સ્વીકારીએ તો પછી બીજા પર સત્તા જમાવવી કે બળ-શક્તિનો ઉપયોગ કરવાનો અધિકાર તેમનો નથી જ એવી પ્રતીતિ થાય. શું આમપ્રજાની ઈચ્છા અન્ય પ્રજાજનોની કતલ કરવાની કે લૂંટવાની હોય છે? કોઈ દેશનો ઇતિહાસ થોડા માણસોના જીવનમાં સમાપ્ત નથી થઇ જતો હોતો, કેમ કે એ ચપટીભર સૈનિકો કે દેશના વડા વચ્ચે કોઈ સમાન સેતુ નથી હોતો. આપણી પાસે રાજાઓ અને લેખકોના ઇતિહાસ છે, પણ સામાન્ય જનના જીવનનો ઇતિહાસ નથી હોતો અને તેથી જ તો જંગ સેનાઓ વચ્ચે રાજ્યના વડાઓના હુકમથી ખેલાય છે, દેશની પ્રજાઓ વચ્ચે નહીં.

લડાઈઓ લડવાની બંધ થાય તે માટે આપણે-પ્રજાજનો મોં વકાસીને જે તે દેશના પદાધિકારીઓ સામે જોતા રહીએ છીએ. ખરું જોવા જઈએ તો લશ્કરમાં સહુથી નીચી પાયરીએ જે સૈનિકો હોય છે તે હજારોની સંખ્યામાં હોય છે, કોર્પોરલ અને ઓફિસર્સ તેનાથી ઓછી સંખ્યામાં હોય છે. જેમ જેમ પદ ઊંચું તેમ તેમ અધિકારીઓની સંખ્યા નાની. છેવટ સહુથી ઉચ્ચ પદાધિકારી તો એક જ હોય. હવે મેદાન પર લડે છે કોણ? સૈનિકો. તેના ઉપરી અધિકારીઓ ક્યારેક મોરચા પર આવીને ફરજ બજાવે, પણ કમાન્ડર કે મેજર અને રાજા કે પ્રેસિડન્ટ તો ક્યારે ય યુદ્ધ ભૂમિ જોતા નથી હોતા. ઇરાક સામેની લડાઈમાં અમેરિકાના પ્રેસિડેન્ટના સુપુત્ર કે યુ.કે.ના વડપ્રધાનના કબીલામાંથી કયો નરબંકો રણમેદાનમાં જાન ફના કરવા ગયેલો? જો સત્તાધારીઓ કે તેમના સંતાનોના જીવ જોખમમાં મુકતા હોત તો તેઓ યુદ્ધનું રણશિંગું ફૂંકતા હોત ખરા? આવું જ જીવનનાં બીજાં ક્ષેત્રો જેવાં કે ખેતી, વહીવટ અને વેપારમાં જોવા મળે છે. જેને સત્તા સોંપવામાં આવી હોય છે તે ઓછામાં ઓછું કામ કરે અને પાયાનું કામ કરનારને કોઈ નિર્ણય લેવાની કે પોતાને સલામત રાખવાની સ્વતંત્રતા નથી હોતી. આમાં ન્યાય ક્યાં આવ્યો? ખરેખર જે હુકમો આપે તે લડાઈ કે બીજા હિંસક બનાવો કરવા માટે જવાબદાર ગણાય, પણ ખરું જોતાં જે લોકો એ સત્તાધારી હુકમને તાબે થાય છે તેઓ વિનાશક યુદ્ધ માટે જવાબદાર હોય છે. હકીકતે કમાન્ડર અને સૈનિકો કે જમીનદાર અને ખેતમજૂરો એમ હુકમ આપનાર અને ઉઠાવનાર બંનેના પરસ્પરના સાથ વિના કોઈ કાર્ય સંભવ નથી હોતું. આથી જ તો હવે જનતાએ યુદ્ધ અને શાંતિ વચ્ચે ચયન કરીને પોતાનો સહકાર સરકારી નિર્ણયને આપવો કે નહીં તે નક્કી કરવાનો સમય આવી ગયો છે.

જરા યાદ કરીએ, પહેલા વિશ્વયુદ્ધનાં મંડાણ કેવી રીતે થયાં? Garvilo Princip નામના બોસ્નિયામાં વસતા એક સર્બ દેશભકતે સારાયેવોમાં ઓસ્ટ્રિયાના આર્ચ ડ્યુક Franz Ferdinandની તા. 28 જૂન 2014ને દિવસે હત્યા કરી. આની પાછળ સર્બિયાના આતંકવાદી જૂથ Black Handનો હાથ હતો. ઓસ્ટ્રિયા-હંગેરીએ સર્બિયાને પડકાર્યા. આગળ જતાં એક તરફ ફ્રાન્સ, રશિયા અને બ્રિટનનું જૂથ અને બીજી તરફ જર્મની, ઓસ્ટ્રિયા-હંગેરી અને ઈટાલીના જૂથ મેદાને પડ્યાં, જેમાં પછીથી જપાન અને અમેરિકાએ સાથ આપ્યો. 27 જુલાઈ 1914થી 11 નવેમ્બર 1918 સુધી ચાલેલી આ લડાઈઓમાં આશરે 70 મિલિયન સૈનિકો સામેલ થયા, 9 મિલિયન સૈનિકો અને 7 મિલિયન નાગરિકો અંદાજે માર્યા ગયા. ત્યાર બાદ થયેલ જેનોસાઇડ, દુનિયા આખીમાં ફેલાયેલ ઇન્ફ્લ્યુએન્ઝા રોગોથી 50થી 100 મિલિયન જેટલા લોકો માર્યા એ  જુદા. આ લડાઈનો શો ફાયદો થયો?

માત્ર 21 વર્ષમાં બીજું વિશ્વયુદ્ધ શરૂ થયું, જાણે કેમ પહેલાં લડી ચૂકેલા દેશોને થયું  હોય, ‘અરે, પહેલા યુદ્ધમાં ખૂબ મજા આવી, ફાયદો થયો, ચાલો આપણે બીજું યુદ્ધ કરીએ’! જર્મનીએ કોઈ રાજકીય ઉશ્કેરણી વિના પોલેન્ડ પર 1 સપ્ટેમ્બરના આક્રમણ કર્યું. બ્રિટનના તત્કાલીન વડાપ્રધાન નેવિલ ચેમ્બરલેઈને જર્મની સામે યુદ્ધ જાહેર કર્યું. બધી લડાઈઓનો અંત લાવવા શરૂ થયેલ આ યુદ્ધમાં કુલ 30 દેશોમાંથી લગભગ 100 મિલિયન સૈનિકો  જોડાયા. બધા દેશોએ પોતાની આર્થિક, ઔદ્યોગિક અને વૈજ્ઞાનિક શક્તિઓ યુદ્ધને વધુ અસરકારક બનાવવા પાછળ જોડી. 50થી 85 મિલિયન સૈનિકો અને નાગરિકો મરાયા હોવાના આંકડા મળી આવે છે. સહુથી વધુ જાનહાનિ રશિયા અને ચીનમાં થઇ. યુદ્ધ દરમ્યાન અને ત્યાર બાદ થયેલ સામૂહિક હત્યાઓ, હોલોકોસ્ટ, જેનોસાઇડ, યોજના પૂર્વકના બોમ્બાર્ડમેન્ટ, ભૂખમરા અને રોગચાળામાં જાન ગુમાવેલાના સાચા આંકડા મળવા મુશ્કેલ. દુનિયાના એકમાત્ર અણુબૉમ્બનો ઉપયોગ ત્યારે થયો. યુરોપના  મોટા ભાગના દેશો પાસે એશિયા અને આફ્રિકામાં સંસ્થાનો હતાં તેથી જે દેશોને આ ઘટના સાથે સીધી લેવા દેવા નહોતી તેવા ઓસ્ટ્રેલિયા, કેનેડા અને ભારત જેવા દેશોએ ખૂબ ભોગ આપ્યો. પરિણામ? શાંતિ અને સલામતી સ્થપાયાં ખરાં? ન્યાયી રાજ્યતંત્ર અમલમાં આવ્યાં કે?

જે લોકો શિક્ષણ મેળવવા સદ્ભાગી બન્યા છે, જેમને વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજીના ફાયદાઓ મળતા થયા છે તેવા લોકોએ નિર્ણય લેવાનો છે, આપણે કયો માર્ગ અપનાવવો છે શસ્ત્રોના ઉત્પાદન અને વેંચાણ દ્વારા યુદ્ધનો કે નિ:શસ્ત્ર થઈને તે દ્વારા શાંતિનો. ટોલ્સટોય કહે છે તેમ નિર્ણય લેતા પહેલાં પરિસ્થિતિને તટસ્થ રીતે સમજવી પડે. કોઈ પણ પરિસ્થિતિને સમજવા, નિરીક્ષણ કરવા અને તેના પરથી તારણ કાઢવા માણસે સહુથી પ્રથમ પોતે એક સજીવ પ્રાણી છે એ વિષે જાગૃત રહેવું જોઈએ. અને એ તો તો જ શક્ય બને જો તે પોતાની ઈચ્છા મુજબ વર્તી શકે. એ ઇચ્છાશક્તિ જ તેના જીવનનો અર્ક છે જેનાથી તે એક સ્વતંત્ર વ્યક્તિ છે એમ અનુભવી શકે. આજના યુગમાં જાણે યુવાનો અને અનુભવીઓ પોતાની ઇચ્છાશક્તિ ગીરવે મૂકીને ટોળાંશાહીના સભ્ય બની બધા નિર્ણયો સ્વાર્થપટુ રાજકારણીઓ પર છોડી દેવા લાગ્યા છે.

માનવ માત્ર પોતે અને પોતાના લોકોને સુખી કરવા મથતો હોય છે અને નાના મોટા સંઘર્ષો અને યુદ્ધો પણ તેનો જ એક હિસ્સો હોઈ શકે એમ ઘડીભર માની લઈએ. તો પણ સુખ કોને કહેવું એ વિચાર માંગી લે તેવો વિષય છે. ‘યુદ્ધ ને શાંતિ’ નવલકથાનું એક પાત્ર Pierre – પિએર યુદ્ધકેદી હતો, ત્યારે અન્ય કેદીઓ સાથે જીવતાં તેને ભાન થયું કે માનવ મૂળે તો સુખી થવા સર્જાયો છે. સુખ પોતાના અંતરમાં અનુભવાય છે અને તે પણ સાવ સાધારણ મૂળભૂત જરૂરિયાતોના સંતોષાવાથી. અને દુઃખનાં મૂળ એ જરૂરિયાતોના આભવાથી નહીં પણ તેની અત્યાધિકતાથી પેદા થતું હોય છે. તેને એ પણ શીખવા મળ્યું કે આ દુનિયામાં એવું કશું સંપૂર્ણપણે સારું નથી, એવી કોઈ સ્થિતિ નથી જેમાં માનવી સંપૂર્ણપણે ખુશ અને તદ્દન સ્વતંત્ર હોય અને એથી જ તો એવી એક પણ ભયંકર પરિસ્થિતિ ન હોઈ શકે જ્યારે એ દુઃખી હોય અને મુક્ત ન હોય. જો ટૉલ્સ્ટૉયના આ પાત્રને થયેલ આત્મજ્ઞાનને સ્વીકરીએ તો દરેક વ્યક્તિ, સમાજ કે રાષ્ટ્રએ પોતાની સીમામાં રહીને પ્રાપ્ત સંસાધનોનો બહુજન હિતાય સદુપયોગ કરી મૂળભૂત અને થોડી મોજશોખની જરૂરિયાતો પૂરી થાય આવી જીવન પદ્ધતિ અપનાવવી રહી. દેશના, રાજકીય પક્ષના કે ધર્મના વડાઓના દોરવ્યા દોરવાઈને આક્રમક કે હિંસક માર્ગે કોઈ પ્રકારનું સુખ મેળવવાની લાલસા ત્યાજ્ય ગણાય એવું ભાન થશે ત્યારે ખરી વિશ્વશાંતિ સ્થપાશે.

(મુખ્ય સ્ત્રોત : War and Peace by Leo Tolstoy)

e.mail : 71abuch@gmail.com

હાસ્યલેખક, નાટ્યકાર, સંગીતજ્ઞ, વક્તા, દાતા જેવા બહુમુખી મરાઠી પ્રતિભાવાન ‘આનંદયાત્રી’  પુ.લ. દેશપાંડેનું શતાબ્દી વર્ષ બાયોપિક, કાર્યક્રમો, પ્રકાશનો જેવી વિવિધ રીતે ઉજવાઈ રહ્યું છે 

પુ.લ. એવા લોકલાડીલા નામે દેશ અને દુનિયાના મરાઠી લોકોના ઘરઘરમાં જાણીતા મરાઠી હાસ્યલેખક અને સંસ્કૃતિપુરુષ પુરુષોત્તમ લક્ષ્મણ દેશપાંડે(1919-2000)ના શતાબ્દીવર્ષ નિમિત્તે તેમનાં જીવનપરની ફીચર ફિલ્મનો પહેલો ભાગ ગયા શુક્રવારે રિલીઝ થયો અને બીજો આઠમી ફેબ્રુઆરીએ થશે. સઆદત હસન મન્ટો ઉપરાંત પુ.લ. સંભવત: એકમાત્ર ભારતીય સાહિત્યકાર છે, કે જેમની પર બાયોપિક બની હોય. વળી, સંભવત: એ એકમાત્ર ભારતીય લેખક છે કે જેમનું ગૌરવ કરવા માટે તેમના ચાહકોએ તેમનાં જીવનકાર્ય વિશેનું એક સંગ્રહસ્થાન (મ્યુઝિયમ) તેમની હયાતીમાં જ બનાવ્યું હોય. બાળપણમાં પુ.લ.નું સંસ્કારઘડતર જ્યાં થયું તે મુંબઈનાં વિલેપાર્લેમાં આ પ્રદર્શન છે. પુ.લ. એ કદાચ એકમાત્ર ભાષિક લેખક છે કે જેમણે વીસ વર્ષ પહેલાં પોતાની લેખક-કલાકાર તરીકેની આવકમાંથી સામાજિક કાર્ય માટે સવા કરોડ રૂપિયા જેટલું દાન કર્યું હોય. તેમણે ઉપેક્ષિતો માટે કાર્ય કરતી અને જ્ઞાનવિજ્ઞાનનો પ્રસાર કરતી સંસ્થાઓને સહાય કરી છે. બાબા આમટેની કુષ્ટરોગી પુનર્વસન સંસ્થા ‘આનંદવન’ને તો તેમણે તન-મન-ધનથી ટેકો કર્યો હતો. પુ.લ. વર્ષો લગી કુષ્ટરોગીઓએ બનાવેલાં કપડાં પહેરતાં.

એક પ્લમ્બર નામે કિસન બનકર દર વર્ષે પુ.લ.ના જન્મદિને રક્તદાન કરતા એમ નોંધાયું છે. પુ.લ.નાં અંતિમ દર્શને જવા માગતા લોકો પાસેથી પૂનાના કેટલાક રિક્ષાવાળાઓએ પૈસા લીધા ન હતા એવા સમાચાર હતા. એક વિશ્વાસપાત્ર અભ્યાસ મુજબ પુ.લ.ને દરરોજ સરેરાશ વીસ એટલે કે વર્ષના લગભગ આઠ હજાર પત્રો મળતા. તેમની લોકપ્રિયતાનો ટોચનો ગાળો ખૂબ કંજૂસાઈથી ગણતાં ય વીસ વર્ષનો થાય એટલે પત્રોની સંખ્યા દોઢ-પોણાબે લાખ જેટલી થઈ. ‘ઉત્તમ વર્ષોમાં તેમાંથી નેવું ટકા પત્રોના જવાબ’ આપ્યો હોવાનું પુ.લ.એ કહ્યું છે. સતીશ મનોહર સોહોની નામના સૈનિકનો 1962ના વર્ષનો પત્ર અદ્દભુત છે. ભારત-ચીન યુદ્ધ દરમિયાન તે સાથીદારો સાથે કપરી હાલતમાં હતો. ખોરાક અને દારૂગોળો ખલાસ થવા આવ્યા હતા. ભયંકર ઠંડી હતી. તાપણામાં નાખવા માટે સતીશે કાગળ ભેગા કર્યા હતા. તેમાં ‘દીપાવલી’ નામના સામયિકનો અંક પણ હતો. તેની પર સૈનિક અમસ્તી નજર ફેરવવા લાગ્યો. તેમાં તેને પુ.લ.નો ‘મારું ખાદ્ય જીવન’ નામનો લેખ દેખાયો. એ તેણે ઓછામાં ઓછો સો વાર વાંચ્યો. તે લખે છે ‘…17 થી 24 નવેમ્બર દરમિયાન હું જીવ્યો હોઉં તો શબ્દશ: તમારા ‘ખાદ્ય જીવન’ લેખના વાચન પર…’  કોલ્હાપુરના કર્નલ જાધવે હિમાલયમાં ચૌદ હજાર ફૂટ ઊંચાઈ પરના તેમના વસવાટ દરમિયાન પુ.લ.નાં પુસ્તકોએ સાથ આપ્યો હોવાનું લખ્યું છે. એક વાચકે અંતિમ ક્ષણોમાં પુ.લ.નાં લખાણોનાં અંશો સાંભળતા આંખ મીંચી હતી એવું એક પત્રમાં છે. શ્રીકૃષ્ણ વાલાવલકર નામના એક પાયલટે જિંદગીના છેલ્લા તબક્કામાં હોસ્પિટલના તેમના ઓરડામાં એક બાજુ જ્ઞાનેશ્વર, તુકારામ અને ખંડોબાની, તેમ જ બીજી બાજુ રામ ગણેશ ગડકરી, આચાર્ય અત્રે અને પુ.લ.ની તસવીરો મૂકાવી હતી એવું એક પત્રમાં છે. આવા દાખલા ઘણા પત્રોમાં છે

પત્રો લખાતા તે જમાનામાં, સોશ્યલ મીડિયાના ફેલાવાના ત્રીસેક વર્ષ પહેલાંથી મરાઠીમાં  હાઉસહોલ્ડ નેઇમ બની ગયા હોય એવા પુ.લ.ના જન્મશતાબ્દી વર્ષની ઉજવણી આઠમી નવેમ્બરથી ચાલુ થઈ છે. મહારાષ્ટ્રમાં ક્યાંક ને ક્યાંક દર અઠવાડિયે ઓછામાં ઓછો એક કાર્યક્રમ યોજાઈ રહ્યો છે. જયંત નારળીકર, હૃદયનાથ મંગેશકર, વિક્ર્મ ગોખલે, સચિન તેંડુલકર જેવાએ પુ.લ.ને જાહેરમાં પણ ભાવુક થઈને યાદ કર્યા છે. ફિલ્મના શો હાઉસફૂલ જઈ રહ્યા છે. ‘ગ્લોબલ પુલોત્સવ’ હેઠળ વર્ષ દરમિયાન ભારતનાં વીસ અને દુનિયાનાં ત્રીસ શહેરોમાં અનેક ઇવેન્ટસ થવાની છે. બે મહત્ત્વની ઇવેન્ટ પૂનાની નૅશનલ ફિલ્મ આર્કાઈવ ઑફ ઇન્ડિયાએ કરી. પુ.લ. 1947થી પંદરેક વર્ષ જેની સાથે જુદી જુદી કામગીરીમાં સંકળાયેલા તેવી છવ્વીસ મરાઠી અને હિન્દી ફિલ્મોનાં પોસ્ટર્સનું પ્રદર્શન ફિલ્મ આર્કાઇવે ગોઠવ્યું. એટલું જ નહીં પણ પુ.લ.ની  ફિલ્મોનો ઉત્સવ કર્યો.

વીતેલા સાતેક દાયકાના મોટા ભાગના મરાઠી લોકો જિંદગીના કોઈ ને કોઈ તબક્કે જાણતા અજાણતા પુ.લ.ની સર્જનની છોળથી પુલકિત થયેલા હોય છે. બાળપણમાં તેમણે સૂરમાં ઢાળેલા મયૂરગીત સાથે ડોલી ઊઠેલા હોય છે. હજારો શોઝ થઈ ચૂક્યા હોય, થતા રહ્યા હોય તેવાં તેમનાં નાટકોના પ્રેક્ષકો બન્યા હોય છે. તેમની ફિલ્મો જોઈ હોય છે. લાજવાબ પરફૉર્મર પુ.લ.એ ભજવેલા અઢી કલાકના એકપાત્રી નાટ્ય પ્રયોગ ‘બટાટ્યાચી ચાળ’ સાઠ-સિત્તેરના દાયકાનું મહારાષ્ટ્ર ઘેલું હતું. આજથી પચાસ વર્ષ પહેલાં પુ.લ. દેશના એક બેતાજ સ્ટૅન્ડ-અપ કૉમેડિયન હતા. ‘મ્હૈસ’ (ભેંસ) નામના વાચિકમ્‌ના એક પ્રયોગમાં માત્ર અવાજથી પુ.લ.એ પચાસથી વધુ પાત્રો ધરાવતી હાસ્યકથામાં શ્રોતાઓને તરબોળ કરી દે છે. વ્યક્તિચિત્રો અને લલિત ગદ્યનું તેમનું વાચન સાંભળવું એ મજાનો અનુભવ બને છે. પુ.લ. અને તેમનાં વિચક્ષણ પત્ની સુનીતાબહેને કાવ્યપઠનના ટિકિટ સાથેના હાઉસફૂલ શો કર્યા હતા. સાહિત્ય-સંગીત-વિદ્યાકાર્ય-સમાજકાર્ય કરતી સંસ્થાઓના તેમનાં ભાષણો શ્રવણીય છે. આમાંથી ઘણી શ્રાવ્ય સામગ્રી હવે યુટ્યુબ પર પણ છે. ભાષાના આ જાદુગરના પંચાવન જેટલાં પુસ્તકોમાં છે : વ્યક્તિચિત્રો, પ્રવાસવર્ણનો, હાસ્યલેખો, નિબંધો, નાટકો, આસ્વાદો, ભાષણો, રૂપાંતરો અને અનુવાદ. તે બધાંની થઈને અઢીસોથી વધુ આવૃત્તિઓ છે. શતાબ્દી વર્ષમાં એક અપ્રકાશિત લેખસંગ્રહ અને ત્રણેક સ્મરણપુસ્તકો આવ્યાં છે. આનંદયાત્રી પુ.લ.એ મરાઠી રસિકોની જિંદગીને ખોબે ખોબે ન્યાલ કરી છે. રસિકોને માત્ર હસાવ્યા છે એમ નહીં. તેમને દુનિયામાં જે સુંદર છે તે જોતાં-માણતાં કર્યા ,વિસંગતિઓને પકડતા કર્યા. માણસને તેના અસંખ્ય રૂપોમાં જોવા-સમજવાની નજર આપી. ખુદ પર હસતાં અને ખુદની બહાર નજર કરતાં શીખવ્યું. કરુણા, કદર અને કૃતજ્ઞતા કેટલી મોટી બાબતો છે તે સમજાવ્યું.

પુ.લ.ના મોટા ભાગના લેખનમાં પ્રગતિશીલ મૂલ્યોની વાત સહજ રીતે વણાઈ છે. એ તેમનાં ઘણાં લખાણોનો વિષય બનેછે. મહાત્મા ફુલે, ગાંધીજી, સાવરકર, એસ.એમ.જોશી, ઇરાવતી કર્વે, આવાબહેન દેશપાંડે, રામમનોહર લોહિયા, હમીદ દલવાઈ, વિનોબા, દાદા ધર્માધિકારી, સાને ગુરુજી, બાબા આમટે, દયા પવાર, આનંદ યાદવ જેવાં વ્યક્તિઓ વિશેનાં પુ.લ.નાં લખાણો પર ઓછું ધ્યાન જાય છે. લોકશાહીના પુરસ્કર્તા સાહિત્યકાર તરીકે પુ.લ.એ વિદુષી લેખક દુર્ગા ભાગવતની જેમ કટોકટી સામે અવાજ ઊઠાવ્યો હતો. કટોકટી પછી જનતા પક્ષની ચૂંટણી પ્રચાર ઝુંબેશમાં ચમકદાર અને વિચારોત્તેજક ભાષણોથી મહારાષ્ટ્ર ગજવીને લોકમત પર મોટો પ્રભાવ પાડ્યો હતો. 1996માં તેમને શિવસેના-ભા.જ.પ. યુતિની રાજ્ય સરકારે ‘મહારાષ્ટ્ર ભૂષણ’ પુરસ્કાર આપ્યો. તેના સ્વીકાર કરતી વખતે પુ.લ.એ એ દિવસોમાં સરકારે લીધેલી ‘લોકશાહીને બદલે ઠોકશાહી જ અમે પસંદ કરીએ છીએ’ એવી ભૂમિકા સામે તીવ્ર નાપસંદગી નોંધાવી હતી. તેની સામે બાળ ઠાકરેએ આ મતલબનું કહ્યું : ‘અમારી પાસેથી અવૉર્ડ લેવાનો અને અમારી જ ટીકા કરવાની …’ પુ.લ.ના કરેલા આવા અપમાનને કેટલાક મરાઠી બૌદ્ધિકો અને સાહિત્યકારોએ ઘણું વખોડ્યું હતું.

આગામી મરાઠી સાહિત્ય સંમેલનના અધ્યક્ષપદ માટે વરિષ્ટ ભારતીય અંગ્રેજી લેખક નયનતારા સહગલને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું. પણ હમણાં આયોજકોએ તે પાછું ખેંચ્યું. સહગલે સંમેલન માટે અગાઉથી મોકલેલા અધ્યક્ષીય ભાષણમાં, અત્યારની કેન્દ્ર સરકારના શાસનમાં વ્યાપેલી અસહિષ્ણુતા સામે સાફ વિરોધ નોંધાયેલો છે. વિચારસ્વાતંત્ર્ય પરના આ વધુ એક હુમલા સામે મહારાષ્ટ્રના બૌદ્ધિકોનો અવાજ ક્ષીણ છે. ત્યારે જે તે તબક્કે અભિવ્યક્તિ સ્વાતંત્ર્યના દમનનો વિરોધ કરનાર દુર્ગા ભાગવત અને વસંત બાપટ જેવાં નામો સાથે પુ.લ. ખાસ યાદ આવે છે.

*******

10 જાન્યુઆરી 2019

સૌજન્ય : ‘ક્ષિતિજ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, “નવગુજરાત સમય”, 11 જાન્યુઆરી 2019