દિલ્હીમાં નિર્ભયાના નામે ઓળખાવાયેલી યુવતીની બળાત્કાર અને હત્યાનો કરુણ પ્રસંગ બન્યો, ત્યારે દેશ આખો આંદોલિત થઈ ઉઠ્યો હતો. વિરોધ પક્ષો ઉપરાંત ઘણા સંવેદનશીલ નાગરિકો પણ રસ્તા પર ઉતર્યા. ત્યાર પહેલાં કે પછી બનેલા બળાત્કારના બીજા સેંકડો બનાવ એટલા જ કરુણ હતા. પરંતુ કેટલાક બનાવ વિશેષ મહત્ત્વ ધારણ કરી લે છે અને રાષ્ટ્રીય સ્તરે ચર્ચાનો મુખ્ય મુદ્દો બની જાય છે. એવા વખતે, ‘આ એક જ બનાવને આટલું મહત્ત્વ કેમ અને બીજા બળાત્કારના બનાવો અગત્યના નથી?’ એવો સવાલ તાર્કિક લાગે. છતાં, આવી ‘વૉટઅબાઉટરી’ (‘તમે આની વાત કરો છો, પણ પેલું થયું ત્યારે તમે ક્યાં હતા?’) ન્યાયની વાત કરતા નાગરિકોને પરવડે નહીં. તેમણે એ ધ્યાન રાખવાનું હોય કે મુદ્દાની ચર્ચા અત્યાચાર પર અને વહીવટી તંત્રની – ન્યાયતંત્રની ભૂમિકા પર કેન્દ્રિત રહે.

આટલી પૂર્વભૂમિકા પછી વાત હાથરસના બળાત્કાર-પીડિતાના કેસની. સામૂહિક બળાત્કાર પછી જીભ કાપી નાખવા સહિત અરેરાટી ઉપજાવે એવી ઘાતકી હત્યા વિશે જાણ માત્રથી કંપારી અને રોષ ઉપજે. એટલો આઘાત ઓછો હોય તેમ, સ્થાનિક પોલીસ તંત્રે યુવતીના પીંખાયેલા મૃતદેહનો હવાલો તેના પરિવારને સોંપવાને બદલે, પરિવારને ઘરમાં ગોંધીને, અડધી રાત્રે મૃતદેહને સળગાવી મુક્યો – તેનો નિકાલ કરી નાખ્યો. (સારી સ્મૃતિ ધરાવનારા ગુજરાતીઓને કૌસરબી સાથે જે કરવામાં આવ્યું હતું તેની યાદ તાજી થઈ શકે.)

‘ઇન્ડિયા ટુડે’ જૂથ સાથે સંકળાયેલાં પત્રકાર તનુશ્રી પાંડેએ ભારે હિંમત દાખવીને, બળાત્કાર અને હત્યાનો ભોગ બનેલી યુવતીના પરિવાર સાથે ઉત્તર પ્રદેશની પોલીસનો દુર્વ્યવહાર ઉજાગર કર્યો. મૃતદેહના નિકાલની પોલીસની ઉતાવળનું રેકોર્ડિંગ પણ તનુશ્રીની ખાંખત-હિંમતના કારણે જાહેર થયું. કેમ કે, દીકરીને ગરિમાપૂર્વક છેલ્લી વિદાય આપવાનો – તેના લાગણીભેર અંતિમ સંસ્કાર કરવાનો મોકો પણ પોલીસે યુવતીના પરિવારને આપ્યો ન હતો. વાત જાહેર થયા પછી સરકાર ભીંસમાં આવી. હા, આટલું થયા પછી પણ સરકાર ભીંસમાં ન આવે તો તેની ભાવના સંકેલો કરવાની જ હોય.

આ કિસ્સામાં દલિત યુવતી પર કહેવાતી ઉપલી જ્ઞાતિના લોકો દ્વારા થયેલો સામૂહિક બળાત્કાર અને ક્રૂર હત્યા એ પહેલી અક્ષમ્ય બાબત છે. પરંતુ એવી બીજી પણ ઘણી અક્ષમ્ય બાબતો છેઃ

૧) સરકારની રહેમનજર તળે પીડિતાના પરિવાર સાથે પોલીસનો અને સમગ્ર તંત્રનો ભયંકર વ્યવહાર

૨) આરોપીઓની સાથોસાથ મૃતકના પરિવારને પણ નાર્કો ટેસ્ટ આપવાનું કહેવું

૩) આરોપીઓને અન્યાય ન થવો જોઈએ, એ મતલબનો શરૂ થયેલો ગણગણાટ

૪) તનુશ્રી પાંડે સામે કીચડ ઉછાળવાનું શરૂ થઈ ચૂક્યું છે.

૫) યુવતી દલિત છે એ બાબતને ગૌણ દર્શાવવા માટે થતો પ્રયાસ

૬) નિર્ભયાકાંડ વખતે વિપક્ષમાં રહીને  મહિલા સુરક્ષાની વાતો કરનારા વર્તમાન સત્તાધીશો હાથરસના મુદ્દે વિપક્ષોની થોડીઘણી સક્રિયતા સાંખી શકતા નથી.

૭) ક્રિકેટરોની ઇજાના હાલચાલ ટ્વિટર પર પૂછતા વાણીશૂરા વડા પ્રધાન હાથરસ મુદ્દે એક શબ્દ બોલ્યા નથી કે એ વિશે કશું લખ્યું નથી. તે કદાચ રાહ જોતા હશે કે મોદીતરફી – મોદીવિરોધીનું ધ્રુવીકરણ બરાબર ગોઠવાઈ જાય ત્યાં સુધી થોભવું ને પછી આવીને શાણપણ ડહોળી જવું.

૮) દલિત રાજકારણનાં અગ્રણી  માયાવતી ક્યાં ય જોવા મળતાં નથી.

e.mail : uakothari@gmail,com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 05 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 01

લખનૌની સી.બી.આઇ. અદાલતે બાબરી મસ્જિદ કેસમાં તમામ ૩૨ આરોપીઓને નિર્દોષ જાહેર કર્યા છે. ઘણા મુસ્લિમો માટે જે બાબરી મસ્જિદની ‘શહીદી’ છે; ઘણા હિંદુઓ માટે જે બાબરી મસ્જિદનો વિધ્વંસ છે, સરકારી અને કાનૂની ભાષામાં જે વિવાદિત માળખાને અજાણી હિંસક ભીડ દ્વારા કે અસામાજિક તત્ત્વો દ્વારા તોડી પાડવાની ઘટના છે, તેના વિશે લાલકૃષ્ણ અડવાણીએ તેમની આત્મકથા ‘માય કન્ટ્રી, માય લાઇફ’માં કરેલું આ વર્ણન અને વિશ્લેષણ.

અડવાણી આ ઘટનાના હવે નિર્દોષ ઠરેલા આરોપી, ચશ્મદીદ ગવાહ અને રામમંદિર આંદોલનના પ્રમુખ પાત્ર રહ્યા છે. તેમની અંગ્રેજીમાં લખાયેલી આત્મકથા “માય ક્ન્ટ્રી, માય લાઈફ”નો  ૨૦૧૯માં અતિ નબળો ગુજરાતી અનુવાદ નામે, “મારો દેશ, મારું જીવન” પ્રગટ થયો હતો. તેનાં પૃષ્ઠ ૩૬૯થી પૃષ્ઠ ૩૭૩ વચ્ચેની સામગ્રીમાંથી સારવીને આ લખાણ તૈયાર કર્યું છે.

અગાઉ સર્વોચ્ચ અદાલતે અને આ વખતે લખનૌ કોર્ટે બાબરી મસ્જિદને તોડી પાડવા અંગે કરેલાં નિરીક્ષણો અને ટિપ્પણીઓ ઉપરાંત દેશની સંસદને અડવાણીએ અને સુપ્રીમ કોર્ટેને ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય મંત્રી કલ્યાણસિંઘે આપેલી, બાબરી મસ્જિદના વિવાદિત ઢાંચાને કોઈ નુકસાન નહીં થાય તેવી બાંહેધરી છતાં છઠ્ઠી ડિસેમ્બરે બાબરી મસ્જિદ તોડવામાં આવી. એ ઘટના અંગેનું અડવાણીનું આ બયાન છે, તે નોંધવું જોઈએ.

સ્વાભાવિક રીતે જ આ અડવાણીનું દૃષ્ટિબિંદુ છે અને તેમની દૃષ્ટિએ આલેખાયેલો ઘટનાક્રમ છે. તેની સાથે અસંમતિ હોઈ શકે. છતાં, તે દેશના સામાજિક પોત પર વિધ્વંસક અસર પાડનાર એક મહત્ત્વના બનાવ અંગે, તેની સાથે સંકળાયેલા એક મુખ્ય પાત્રનું બયાન છે, એ દૃષ્ટિએ તેનું ઐતિહાસિક મહત્ત્વ છે. તેને અહીં કશી વધારાની ટીકાટિપ્પણી વિના મૂક્યું છે.

— ચંદુ મહેરિયા

દેશના દરેક ખૂણેથી હિંદુઓ (રામ મંદિરના નિર્માણ માટે કારસેવા કરવા) અયોધ્યા તરફ આવી રહ્યા હતા. એમાં હિંદુ સમુદાયના દરેક વર્ગના લોકો સામેલ હતા એ સાચું, પણ અનુસૂચિત જાતિ, અનુસૂચિત જનજાતિ અને કહેવાતી પછાત જાતિઓના લોકોની સંખ્યા બ્રાહ્મણો અને કથિત ઉચ્ચ જાતિના લોકો કરતાં ઘણી વધારે હતી. છેક દક્ષિણના કેરળથી લઈને ઉત્તર-પૂર્વના અસમ સુધી, દૂરદૂરથી લોકો અયોધ્યા પહોંચી રહ્યા હતા. પંજાબ અને દેશના અન્ય ભાગોમાંથી શીખ સમુદાયના લોકોની સંખ્યા પણ કાંઈ ઓછી નહોતી. આ બધા લોકો તેમની જાતે, સ્વચ્છાએ આવી રહ્યા હતા. રાજકીય પક્ષોની રેલીઓની જેમ તેમને બોલાવવા કે લાવવામાં આવ્યા નહોતા. અયોધ્યા પહોંચીને કારસેવા કરવાની સ્વાભાવિક ધાર્મિકતા અને સ્વૈચ્છિકતા અથવા સ્વયંસેવાની ભાવના તેમનામાં સ્પષ્ટ અનુભવાતી હતી.

જે ગામડાંમાંથી કારસેવકો આવ્યા હતા, ત્યાં તેમના પ્રસ્થાન સમયે મોટી સંખ્યામાં ભેગા થઈને લોકોએ સંયમપૂર્વક ”જયશ્રી રામ” અને ”સોગંધ રામકી ખાતેં હૈ, મંદિર વહી બનાયેંગે”ના સૂત્રોચ્ચાર સાથે તેમને વિદાય કર્યા હતા. રસ્તામાં તેઓ જ્યાંથી પણ પસાર થતા હતા, લોકો તેમની આરતી ઉતારતા અને તેમને ભોજનની સાથે સાથે અશીર્વાદ અને શુભેચ્છાઓ આપતા હતા. કારસેવકોમાં મહિલાઓ કરતાં પુરુષો વધારે હતા, પરંતુ તેમને સન્માનપૂર્વક અયોધ્યા માટે વિદાય કરવા અને રસ્તામાં તેમનું સ્વાગત કરવામાં મહિલાઓ મોખરે હતી.

આ રીતે જે પણ કારસેવક અયોધ્યા આવ્યો હતો તે પોતાની સાથે આખા દેશના હજારો લોકોની પ્રાર્થનાઓ અને શુભેચ્છાઓ લઈને આવ્યો હોય તેવું દૃશ્ય હતું. આવું દૃશ્ય ભારતમાં અગાઉ ક્યારે ય જોવા મળ્યું નહોતું. હિંદુ સમાજમાં એકતાનો અભાવ અથવા ફાટફૂટને કારણે જે લોકો હંમેશાં ચિંતિત રહેતા હતા, તેમને આ અભૂતપૂર્વ દૃશ્ય જોઈને હાર્દિક પ્રસન્નતા થઈ રહી હતી. હિંદુ એકતાને મિથ્યા ગણાવતા, અયોધ્યામાં રામમંદિરના નિર્માણની માગને માત્ર ઉચ્ચ જાતિના હિંદુઓનું સમર્થન છે એવું કહેતા અને અયોધ્યા આંદોલન સંઘ પરિવારનું એક બનાવટી નાટક છે એવું માનતા અને કહેતા લોકો માટે આ બધું ચોંકાવનારું અને સ્તબ્ધ કરી દે તેવું હતું.

માનવ ઇતિહાસ સીધા માર્ગ પર બહુ ઓછો ચાલે છે. જનઆંદોલન ઘણુ્ં કરીને ઐતિહાસિક પરિવર્તન માટે એન્જિનની જેમ કામ કરે છે. નેતાઓ દ્વારા પહેલાંથી તૈયાર કરવામાં આવેલી પટકથા મુજબ તો તે ભાગ્યે જ આકાર લેતું હોય છે. અનેક વખત ઘટનાક્રમ અથવા પરિસ્થિતિ બધી રીતે અણધાર્યો વળાંક લઈ લે છે. પરિણામે અજુગતી ઘટના થઈ જાય છે. ઘણી વાર તે આપણને આઘાત તરીકે દેખાય છે, સાથોસાથ, આપણને લાગે છે કે આંદોલને એવું કંઈક કરી નાખ્યું છે, જેને પલટાવી અથવા બદલી શકાતું નથી. ભલે તે આંદોલનના નેતાઓ અને તેમના સમર્થકો માટે અપેક્ષિત અથવા વાંચ્છનીય ન હોય.

૬ ડિસેમ્બર, ૧૯૯૨એ અયોધ્યામાં જે કાંઈ પણ થયું, તે ઐતિહાસિક પરિવર્તનકારી ઘટનાઓની એવી જ અસાધારણ શ્રેણીમાં આવે છે. એક વિવાદિત મસ્જિદનું માળખું, જે ચારસો વર્ષથી એક પવિત્ર હિંદુ નગરના હ્રદયસ્થાન પર ઊભું હતું, એક એવું માળખું, જે પોતાની જગ્યાએ ઊભા રહીને આપણને રાષ્ટ્રીય પરાજય અને ધર્માંધતાની યાદ અપાવતું હતું, જેની ભૂમિ પાછી મેળવવા માટે હિંદુઓ લાંબી લડાઈ લડ્યા હતા, એ માળખું એક શક્તિશાળી જનાક્રોશના અગ્નિમાં બળીને ખતમ થઈ ગયું હતું.

પાંચમી ડિસેમ્બરે લખનૌમાં અંતિમ જાહેરસભાને સંબોધિત કરીને હું લગભગ અડધી રાતે અયોધ્યા પહોંચ્યો. રાત્રિનો બાકીનો સમય મેં જાનકી મહેલમાં પસાર કર્યો. જ્યારે પણ હું અયોધ્યા આવતો હતો, ત્યારે મોટે ભાગે જાનકી મહેલમાં જ રોકાતો હતો. છઠ્ઠી ડિસેમ્બરની સવારે મને, સરયૂ નદીના કિનારેથી લવાયેલી એક મુઠ્ઠી રેતીથી પ્રતીકાત્મક કારસેવા થવાની હતી, તે સ્થળે લઈ જવામાં આવ્યો. ત્યાંથી મને રામમંદિર આંદોલનના અન્ય નેતાઓ સાથે, રામકથા કુંજની છત પર બનાવવામાં આવેલા મંચ પર લઈ જવામાં આવ્યો. સવારના દસ કે સાડા દસના સુમારે મંચ પર નેતાઓનાં ભાષણો શરૂ થતાં પહેલાં જ કોઈએ આવીને અમને જણાવ્યું કે કારસેવકોનો એક નાનકડો જથ્થો વિવાદિત માળખાના એક ગુંબજ પર ચઢી ગયો છે. રામકથા કુંજની છત ઉપરથી તે ગુંબજ દેખાતો હતો. મેં પણ મારી આંખે આ દૃશ્ય જોઈને સમાચારની પુષ્ટિ કરી લીધી.

નેતાઓએ તરત લાઉડસ્પીકરના માધ્યમથી અનુરોધ કરવાની શરૂઆત કરી કે ‘ગુંબજની છત પર ચઢેલા કારસેવકો નીચે ઊતરી જાય.’ તેની કોઈ અસર થઈ નહીં. ઉપર ચઢનારા કારસેવકોની સંખ્યા વધતી જ જઈ રહી હતી. એ સમયે મેં જોયું કે તેમના હાથમાં કેટલાંક હથિયાર પણ હતાં, જેનાથી તેઓ ગુંબજ પર પ્રહાર કરી રહ્યા હતા. મારી સાથે મંચ પર હાજર અન્ય નેતાઓ પણ આ બધું જોઈને પરેશાન હતા. બધાને લાગ્યું કે કાંઈક ખોટું થઈ રહ્યું છે. હાજર બધા નેતાઓ સતત અપીલ કરી રહ્યા હતા કે કારસેવકો ત્યાંથી તાત્કાલિક નીચે ઊતરી જાય અને આયોજકોએ નિર્ધારિત કરેલી શિસ્તનું પાલન કરે.

મારું મન બહુ જ દુ:ખી થઈ ગયું હતું. ઘણી મુશ્કેલીથી હું બોલી રહ્યો હતો. સંઘના વરિષ્ઠ હોદ્દેદાર એચ.વી. શેષાદ્રી પણ ત્યાં હાજર હતા. તે અનેક ભાષાઓ જાણતા હતા અને બધી ભાષાઓમાં તેમણે કારસેવકોને નીચે ઊતરવા માટે અનુરોધ કર્યો, કારણ કે જેમણે આવી રીતે કાયદાને પોતાના હાથમાં લઈ લીધો, તે લોકો કોણ હતા અને ક્યાંથી આવ્યા હતા. તેની કશી ખબર ન હતી.   આંદોલનનાં એક પ્રતિષ્ઠિત નેતા રાજમાતા વિજયારાજે સિંધિયાએ ભાવુકતાપૂર્વક અનુરોધ કર્યો કે,”હું તમારી મા જેવી છું. તમને મા તરીકે આવું બધું ન કરવાનો આગ્રહ કરું છું.” આ અનુરોધો અને આગ્રહથી એ વાત સ્પષ્ટ થઈ ગઈ હતી કે જે પણ થઈ રહ્યું હતું, તે આંદોલનના ઉદ્દેશ અને સિદ્ધાંતોથી વિરુદ્ધ હતું.

પરંતુ આ વિનંતીઓની અસર થઈ નહીં. મેં સાધ્વી ઉમા ભારતીને કહ્યું કે તમે જાતે ત્યાં જાવ અને ઉપર ચઢેલા કારસેવકોને નીચે આવવા માટે અનુરોધ કરો. તેઓ ત્યાં ગયાં અને લગભગ ૪૫ મિનિટ પછી પાછાં આવીને જણાવ્યું કે કેટલાક કારસેવકોએ તો મારી વાત સાંભળી, પણ મોટા ભાગનાએ મારી વાત ધ્યાને લીધી નથી. તેમનાં કહ્યા મુજબ, ગુંબજ પર ચઢેલા કારસેવકો મરાઠી ભાષા બોલી રહ્યા હતા. તેથી મેં લખનૌથી મારી સાથે આવેલા પ્રમોદ મહાજનને નીચે જઈને બધું અટકાવવા કહ્યું. પ્રમોદ મહાજન ગયા અને થોડીવારમાં પાછા આવી ગયા. તેમનો અનુભવ ઉમા ભારતીના અનુભવથી અલગ નહોતો. મારી સુરક્ષાનાં પ્રભારી મહિલા અધિકારીને મેં જ્યાં તોડફોડ થઈ રહી છે, તે જગ્યા સુધી મારી સાથે આવવા કહ્યું. ત્યારે તેમના જવાબથી હું અચંબિત થઈ ગયો કે ‘હું તમારી સુરક્ષાની પ્રભારી છું. એટલે ત્યાં જવાની તમારી વાત સાથે સંમત નથી’. વિશ્વ હિંદુ પરિષદના અશોક સિંઘલ પણ તોડફોડ અટકાવવા માટે સ્થળ પર પહોંચવાની કોશિશ કરી રહ્યા હતા. કોઈએ આવીને મને જણાવ્યું કે જ્યારે અશોક સિંઘલ કારસેવકોને અટકાવવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમની સાથે મારામારી સુધી વાત પહોંચી ગઈ હતી.

ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય પ્રધાન કલ્યાણસિંઘ સાથે લખનૌ વાત કરાવવા મેં મહિલા પોલીસ અધિકારીને કહ્યું. અમે મંચ પરથી નીચે ઉતર્યાં અને ટેલિફોનની શોધમાં લાગી ગયાં. એક ટેલિફોન મળ્યો પણ ખરો, પરંતુ લખનૌ સંપર્ક ન થઈ શક્યો. હું ટેલિફોન પાસે હતો, ત્યારે જ ‘ધડામ’નો અવાજ સંભળાયો. અને પછી મને કોઈએ આવીને જણાવ્યું  કે એક ગુંબજ પાડી દેવામાં આવ્યો છે. હું દોડતો રામકથા કુંજની છત પર પાછો પહોંચ્યો. તે સમયે જે કાંઈ મેં જોયું, તે મારા માનસપટ પર આજે ય અંકિત છે. મંચ પર જેટલા પણ નેતા હાજર હતા, તે બધા આ અણધારી ઘટનાથી આઘાત પામી ગયા હતા. પરંતુ ત્યાં હાજર કારસેવકોના ચહેરાઓ પર બિલકુલ અલગ ભાવ હતા. તેમને જાણે કે નિરાંત થઈ હતી. તેમાંથી કેટલાક ખુશીના માર્યા ઉછળી રહ્યા હતા. થોડી જ વાર પછી બીજો ગુંબજ પાડી દેવામાં આવ્યો અને તે પછી ત્રીજો ગુંબજ પણ ધડામ કરતો નીચે પડી ગયો. હવે તો મંચ પર હાજર કેટલાક નેતાઓ પણ કારસેવકોની ખુશીથી પ્રભાવિત થવા લાગ્યા હતા. એ સમયે એક વ્યક્તિ આવીને મીઠાઈ વહેંચવા લાગી. મેં કહ્યું, ”નહીં, આજે હું મીઠાઈ નહીં ખાઉં.“ એટલામાં મને લખનૌ સાથે સંપર્ક થઈ ગયાનો સંદેશ મળ્યો. હું મુખ્ય પ્રધાન સાથે વાત કરવા માટે નીચે ઉતર્યો. માળખું પાડી દેવા વિશે તેમને ખબર મળી ગઈ હતી. મુખ્ય પ્રધાન કલ્યાણસિંઘ સાથે મારી જે વાતચીત થઈ, તેનો સાર એ હતો કે તેમની સરકાર સર્વોચ્ચ અદાલતને આપવામાં આવેલ પોતાના આશ્વાસન (મસ્જિદના વિવાદિત માળખાને અસર નહીં થાય) પર કાયમ ન રહી શકી, એટલા માટે તેમણે હવે રાજીનામું આપી દેવું જોઈએ. તેઓ એ માટે રાજી થઈ ગયા.

હું અત્યંત દુ:ખ અને અસહાયતા અનુભવી રહ્યો હતો. મારી મનોદશા સમજીને જ પ્રમોદ મહાજને કહ્યું કે, “અડવાણીજી, જો તમે અહીં વધારે સમય રોકાશો તો તમને હજુ વધારે પીડા થશે. એટલે ચાલો, લખનૌ જતા રહીએ.” એટલે સાંજે છ વાગ્યાની આસપાસ અમે લખનૌ માટે રવાના થઈ ગયા. મેં મનમાં ને મનમાં નિર્ણય કરી લીધો હતો કે હું પણ લોક સભાના વિરોધપક્ષના નેતાના મારા એક માત્ર આધિકારિક હોદ્દા પરથી રાજીનામું  આપી દઈશ. લખનૌ પહોંચતા મેં લોક સભા અધ્યક્ષને રાજીનામું ફૅક્સ કરી દીધું હતું.

અયોધ્યાથી લખનૌની ૧૩૫ કિલોમીટરની યાત્રા દરમિયાન રસ્તામાં થયેલો એક અનુભવ મને આજે ય બરાબર યાદ છે. રસ્તામાં મેં જોયું કે કડક સુરક્ષા વ્યવસ્થા છતાં લોકો ઠેકઠેકાણે આનંદ સાથે ઉજવણી કરી રહ્યા હતા. અયોધ્યાથી રવાના થયાના અડધા કલાકમાં જ રસ્તામાં પોલીસે મારી કાર અટકાવી. કારમાં મને અને પ્રમોદ મહાજનને જોઈને ઉત્તર પ્રદેશ સરકારના એક વરિષ્ઠ પોલીસ અધિકારી અમારી પાસે આવ્યા અને પૂછવા લાગ્યા, ‘અડવાણીજી, કાંઈ બચ્યું તો નથીને? બિલકુલ સાફ કરી નાંખ્યું ને?“ આ બાબત હું એ સ્પષ્ટ કરવા માટે કહી રહ્યો છું કે અયોધ્યાની દુ:ખદ ઘટના પછી સામાન્ય લોકોની સાથે સરકારી અધિકારીઓમાં પણ ખુશી છવાઈ ગઈ હતી.

(લાલકૃષ્ણ અડવાણીની આત્મકથા ‘માય કન્ટ્રી, માય લાઇફ’ના ગુજરાતી અનુવાદમાંથી સારવીને)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 05 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 02-04

બાબરી મસ્જિદ તોડી પાડવામાં આવી ત્યારે દેશના વડા પ્રધાનપદે કૉંગ્રેસી પી.વી. નરસિંહરાવ હતા. એ તેમની વિદ્વત્તા અને દેશના અર્થતંત્રમાં ઉદારીકરણની નીતિ દાખલ કરનાર ઉપરાંત વડા પ્રધાન તરીકેની પાંચ વર્ષ મુદ્દત પૂરી કરનાર ગાંધીપરિવારની બહારના પહેલા કૉંગ્રેસી તરીકે જાણીતા છે. તેમનું એક વિખ્યાત વિધાન હતું, ‘કોઈ નિર્ણય ન લેવો તે પણ એક નિર્ણય હોય છે.’ તેમના પર આંખમિંચામણાં કરીને બાબરી મસ્જિદ તૂટવા દેવાનો આરોપ મુકાતો રહ્યો છે. વર્ષ ૧૯૯૬માં વડા પ્રધાનપદેથી ઉતર્યા પછી, થોડાં વર્ષોમાં બાબરી મસ્જિદ તોડી પડાઈ તેના સંજોગો, ઘટનાક્રમ અને તેમાં પોતાની કૅફિયત લખી કાઢ્યાં હતાં. પરંતુ તેની સાથે એવી શરત રાખી હતી કે એ તેમના મૃત્યુ પછી પ્રકાશિત થાય. વર્ષ ૨૦૦૪માં તેમના અવસાન પછી ૨૦૦૬માં તે સામગ્રી ‘અયોધ્યા ૬ ડિસેમ્બર,૧૯૯૨’ એવા મથાળા સાથે પુસ્તક તરીકે પ્રગટ થઈ. તેમાં તેમણે પોતાના સિલસિલાબંધ પ્રયાસોની હકીકત આપીને દોષનો સંપૂર્ણ ટોપલો ઉત્તર પ્રદેશની રાજ્ય સરકાર તથા તેના તત્કાલીન મુખ્ય મંત્રી કલ્યાણસિંઘ પર ઢોળ્યો છે. તે પુસ્તકમાંથી કેટલાક અંશ.

— ઉર્વીશ કોઠારી

ડિસેમ્બર ૬ના રોજ અયોધ્યાથી મળતા આરંભિક અહેવાલો સામાન્ય સ્થિતિ સૂચવનારા હતા. રામકથા કુંજમાં જાહેર સભા માટે આશરે ૭૦ હજાર લોકો એકત્ર થયા હતા. ઉપરાંત, આશરે પાંચસો સાધુસંતો ફાઉન્ડેશનની અગાશી પર પૂજા કરવા માટે ભેગા થયા હતા. ફક્ત પ્રતીકાત્મક કારસેવા તથા આનુષંગિક વિધિઓ કરવાના અને અદાલતના આદેશનું ઉલ્લંઘન નહીં કરવાની આયોજકોએ જાહેર કરેલી યોજના પ્રમાણે બધું ચાલી રહ્યું હતું. ભા.જ.પ., વિશ્વ હિંદુ પરિષદ અને બજરંગ દળના નેતાઓ મેદનીને સંબોધી રહ્યા હતા, ત્યારે અચાનક આશરે દોઢસો જણનું એક ટોળું અગાશી પર કરાયેલી નાકાબંધી તોડીને છટકી ગયું અને નવેસરથી એકઠું થઈને પોલીસ પર પથ્થરબાજી કરવા લાગ્યું. બપોર પડે તે પહેલાંની થોડી મિનિટોમાં આ બન્યું. જોતજોતાંમાં હજારેક લોકો પોલીસનો ઘેરો તોડીને રામજન્મભૂમિ-બાબરી મસ્જિદ માળખામાં ઘૂસી ગયા. ૧૨:૨૦ વાગ્યાની આસપાસ આશરે એંસી લોકો માળખાના ગુંબજ પર ચડી જવામાં સફળ થયા અને તેમણે ગુંબજને ક્ષતિ પહોંચાડવાનું શરૂ કર્યું. એ વખતે પરિસરની અંદર ૨૫ હજારનું ટોળું હતું અને બહાર મોટી સંખ્યામાં લોકો એકઠા થઈ રહ્યા હતા. બપોરે ૨:૪૦ વાગ્યા સુધીમાં ટોળાનાં માણસોનો આંકડો આશરે ૭૫ હજારે પહોંચ્યો.

કારસેવકો પોલીસનો ઘેરો તોડીને, ગુંબજ પર ચડીને ભગવા ધ્વજ લહેરાવા લાગ્યા, ત્યારે ઉત્તર પ્રદેશની પોલીસ દૂર ખસી ગઈ. ત્યાર પછી પાવડા, લોખંડના સળિયા અને કુહાડીઓથી ઝનૂની ભાંગફોડ શરૂ થઈ.

આ બધું ચાલુ હતું, ત્યારે સ્થાનિક વહીવટી તંત્ર અને પોલીસ મૂક પ્રેક્ષક તરીકે ઊભાં હોય એવું જણાતું હતું. નિષ્ક્રિયતાના અને ફરજ તજી દેવાના આવા કંગાળ ચિત્ર માટે ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય મંત્રીનો બળપ્રયોગ નહીં કરવાનો આદેશ કારણભૂત હતો. કેન્દ્રીય અનામત દળ(CRPF)ની નાની ટુકડીને પણ સ્થાનિક મેજિસ્ટ્રેટ અને રાજ્યના ઉચ્ચ સત્તાધીશોએ મળીને નિષ્ક્રિય તથા સત્તાવિહોણી બનાવી મૂકી.

ડિસેમ્બર ૬, ૧૯૯૨ના દિવસે સવારે સાડા નવ વાગ્યાથી સાંજના સાડા સાત વાગ્યા સુધીનો ઘટનાક્રમ સૂચવે છે કે કેન્દ્ર સરકાર સતત ઉત્તર પ્રદેશ સરકારના અને અયોધ્યામાં રહેલા કેન્દ્રીય અર્ધલશ્કરી દળોના (સૅન્ટ્રલ પેરામિલિટરી ફૉર્સના) સંપર્કમાં હતી. તે (કેન્દ્ર સરકાર) અર્ધલશ્કરી દળોનો ઉપયોગ કરીને માળખું બચાવી લેવા માટે રાજ્ય સરકાર પર સતત દબાણ કરી રહી હતી. વાતચીતના કોઈ પણ તબક્કે રાજ્ય સરકારે અર્ધલશ્કરી દળો વાપરવાની ના પાડી નહીં. તેને બદલે તેમણે ‘થાય છે – રહે છે’ની પદ્ધતિ અપનાવી. એકથી વધુ વખત દળો એકઠાં કરવામાં આવ્યાં, પણ પછી મેજિસ્ટ્રેટ ઉપલબ્ધ ન બનાવીને તેમની કૂચને રોકી પાડવામાં આવી. કાયદા મુજબ, મેજિસ્ટ્રેટના હુકમ વિના અર્ધલશ્કરી દળો આગળ વધી શકે નહીં.

બપોરે ૧:૪૫ વાગ્યે ઇન્ડો-તિબેટ બૉર્ડર પોલીસ(ITBP)ના ડિરેક્ટરે કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રાલયને માહિતી આપી કે માળખાને મોટા પાયે નુકસાન પહોંચ્યું છે, પણ ઉત્તર પ્રદેશની પોલીસ કોઈ પણ પગલાં લઈ રહી નથી.

૧:૫૦ વાગ્યે ઇન્ડો-તિબેટ બૉર્ડર પોલીસે ગૃહ મંત્રાલયને કહ્યું કે ૧:૨૫ વાગ્યે ત્રણ ટુકડીઓ તેમની છાવણી છોડીને મેજિસ્ટ્રેટ અને સર્કલ ઑફિસર સાથે નીકળી ચૂકી છે. બાકીની ટુકડીઓ મેજિસ્ટ્રેટના આવવાની રાહ જોઈ રહી છે. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે જિલ્લાના વહીવટી તંત્રે પચાસ ટુકડીઓની માગણી કરી હતી અને તે જ્યાં તહેનાત હોય ત્યાં સાથે મેજિસ્ટ્રેટને મોકલવાની વિનંતી પણ કરી હતી, જેથી બધી ટુકડીઓનો સાગમટે ઉપયોગ સ્થાનિક વહીવટી તંત્ર કરી શકે.

૨:૦૦ વાગ્યે માળખાની સુરક્ષા માટે લીધેલાં પગલાંની તપાસ માટે કેન્દ્રીય ગૃહમંત્રીએ ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય મંત્રી સાથે વાત કરી.

૨:૨૦ વાગ્યે ઇન્ડો-તિબેટ બૉર્ડર પોલીસે કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રાલયને જાણ કરી કે છાવણીએથી નીકળેલી ત્રણ ટુકડીઓને રસ્તામાં અડચણો અને અવરોધો નડ્યા હતા. તેમના માર્ગમાં લોકોએ આડશો મૂકી હતી અને વાહનો રોક્યાં હતાં. કાફલો માંડ માંડ સાકેત ડિગ્રી કૉલેજે પહોંચ્યો. પણ ત્યાં ફરી ટુકડીઓને રોકવામાં આવી અને તેમનો રસ્તો રોકવામાં આવ્યો. તેમની પર હળવો પથ્થરમારો પણ થયો. એ વખતે (સાથે રહેલા) મેજિસ્ટ્રેટે ત્રણે ટુકડીઓને પાછા જતા રહેવાનો લેખિત આદેશ આપ્યો. એટલે ત્રણે ટુકડીઓ પાછી વળી ગઈ. ઇન્ડો-તિબેટ બૉર્ડર પોલીસે પોલીસ કમિશનરનો સંપર્ક કરતાં તેમણે જણાવ્યું કે રાજ્યના મુખ્ય મંત્રીએ કોઈ પણ સંજોગોમાં ગોળીબાર કરવાની ના પાડી છે.

૨:૨૫ વાગ્યે સ્થાનિક વહીવટી તંત્રે ટુકડીઓને પાછી મોકલી એ બાબતની જાણ કેન્દ્રીય ગૃહ સચિવે ઉત્તર પ્રદેશના ડેપ્યુટી જનરલ ઑફ પોલીસ(ડી.જી.પી.)ને ફોનથી કરી અને બળપ્રયોગ માટે જરૂરી સૂચનાઓ આપવા વિનંતી કરી. ડી.જી.પી.એ કહ્યું કે ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય મંત્રીએ ગોળીબાર કરવાની ના પાડી છે, પણ બીજા પ્રકારનો બળપ્રયોગ થઈ શકે છે. ગૃહ સચિવે તેમને તત્કાળ જરૂરી સૂચનાઓ જારી કરવા કહ્યું. ડી.જી.પી.એ આ મુદ્દો તત્કાળ ધ્યાને લેવાની ખાતરી આપી.

૨:૩૦ વાગ્યે એ જ પ્રમાણે ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય સચિવને પણ કેન્દ્રીય ગૃહ સચિવે એ જ વિનંતી કરી. પછી તેમણે કેન્દ્રીય સંરક્ષણ સચિવને હૅલિકૉપ્ટરો તૈયાર રાખવા જણાવ્યું, જેથી હવાઈ માર્ગે દળો મોકલવાં પડે તો મોકલી શકાય. વધારાનાં દળો મોકલવાની જરૂર લાગે તો તે માટે એક-બે ટ્રાન્સપોર્ટ વિમાનો તૈયાર રાખવા પણ તેમણે જણાવ્યું.

૩:૩૦-૪:૩૦ વાગ્યાની વચ્ચે અયોધ્યામાં ઠેકઠેકાણે કોમી બનાવો શરૂ થઈ ગયા હોવાની જાણ ગૃહ સચિવને કરવામાં આવી. તેમણે ઉત્તર પ્રદેશના ડી.જી.પી.ને ઝડપથી કથળતી સ્થિતિ અંગે જાણ કરી. ફક્ત દળો આગળ વધી શકતાં નથી, એટલું જ નહીં, ગંભીર કોમી હિંસાની આશંકા વ્યક્ત કરી. ડી.જી.પી.એ કહ્યું કે ગોળીબાર વિના સ્થિતિ કાબૂમાં આવે એમ નથી અને ગોળીબાર માટે મુખ્ય મંત્રીની મંજૂરી મેળવાઈ રહી છે.

૪:૩૦ વાગ્યા સુધીમાં આખું માળખું તોડી નાખવામાં આવ્યું.

૬:૦૦ વાગ્યે દિલ્હીમાં કેન્દ્રીય મંત્રીમંડળની બેઠક બોલાવાઈ. તેમાં ઉત્તર પ્રદેશની સરકારને બરખાસ્ત કરીને તથા વિધાનસભાને વિખેરી નાખીને બંધારણની ૩૫૬મી કલમ અંતર્ગત રાજ્યમાં રાષ્ટ્રપતિશાસન લાદવાની ભલામણ કરતો ઠરાવ પસાર થયો.

૬:૪૫ વાગ્યે તોડફોડ વખતે બહાર કાઢી લેવાયેલી મૂર્તિઓ અગાઉ મસ્જિદનો મુખ્ય ગુંબજ હતો ત્યાં પાછી ગોઠવી દેવામાં આવી. આખા વિસ્તારમાં લાખો કારસેવકો ટોળે વળ્યા હતા.

૭:૩૦ વાગ્યે (આ રીતે ગોઠવી દેવાયેલી) મૂર્તિઓ માટે નવું કામચલાઉ બાંધકામ શરૂ કરવામાં આવ્યું.

૯:૧૦ વાગ્યે કેન્દ્રીય ગૃહ મંત્રી રૂબરૂ જ ઠરાવ લઈને રાષ્ટ્રપતિ ભવન ગયા અને રાષ્ટ્રપતિની સહી પછી ઉત્તર પ્રદેશમાં રાષ્ટ્રપતિશાસનની જાહેરાત કરવામાં આવી. (પૃ.૧૫૩-૧૫૬)

***

અગાઉ જણાવાયા પ્રમાણે, છઠ્ઠી ડિસેમ્બરની સવારથી કેન્દ્રીય દળો ફૈઝાબાદથી નીકળવા તૈયાર હતાં. પરંતુ દળોના કમાન્ડરની તથા કેન્દ્રીય ગૃહ સચિવની સતત વિનંતી છતાં, કાયદાની જરૂરિયાત પ્રમાણે આ દળો સાથે એક મેજિસ્ટ્રેટ આપવામાં આવ્યા નહીં. મેજિસ્ટ્રેટ આપવા બાબતે રાજ્ય સરકારે ના પણ પાડી નહીં અને મેજિસ્ટ્રેટ ફાળવ્યા પણ નહીં. માળખાની તોડફોડ શરૂ થઈ ગઈ ત્યારે રાજ્યની પોલીસનો ક્યાં ય અતોપતો ન હતો. છેવટે બપોરે સવા વાગ્યે મેજિસ્ટ્રેટ ફૈઝાબાદ પહોંચ્યા. દળો તરત (લગભગ આઠ કિ.મી. દૂર આવેલા) બાબરીના માળખા તરફ જવા નીકળ્યા. પણ રસ્તામાં લોકોના પ્રતિરોધ પછી મેજિસ્ટ્રેટે દળોને ફૈઝાબાદ પાછા ફરવાનો લેખિત આદેશ આપ્યો …

છઠ્ઠી ડિસેમ્બરની મોડી સાંજ સુધી સર્વોચ્ચ અદાલતે અયોધ્યામાં બની રહેલી ઘટનાઓની તપાસ રાખી. આખરે માળખું સંપૂર્ણપણે તોડી પડાયાના સમાચાર અદાલતને મળ્યા ત્યારે ઘટનાઓએ લીધેલા કમનસીબ વળાંક અંગે અદાલતે ભારે નારાજગી અને ખેદ વ્યક્ત કર્યાં. રાજ્ય સરકારે છેલ્લા થોડા દિવસથી ઇરાદાપૂર્વક સર્વોચ્ચ અદાલતને ગેરરસ્તે દોરી હતી. તોડફોડની ચરમસીમા જેવી ઘટના પછી અદાલતે રાજ્ય સરકારના વરિષ્ઠ ધારાશાસ્ત્રીને બોલાવીને ખુલાસો માગ્યો. ત્યારે તેમનો જવાબ હતો,’મારા પક્ષે મને ગેરરસ્તે દોર્યો છે અને મારું માથું શરમથી ઝૂકી ગયું છે.’ (પૃ.૧૫૮-૧૫૯)

***

અયોધ્યામાં સ્થિતિ જે રીતે કાબૂ બહાર ગઈ, તેને ધ્યાનમાં રાખતાં શુ્ં કેન્દ્ર સરકારે છઠ્ઠી ડિસેમ્બરની કારસેવા પહેલાં જ રામજન્મભૂમિ-બાબરી મસ્જિદની જગ્યાનો કબજો લઈ લેવો જોઈતો હતો? આવું થયું હોત તો તેનાં પરિણામ કેવાં હોત તેની બીજી બાજુ પણ વિચારવી પડે. એક તરફ લાખોનાં ટોળાં બાબરી મસ્જિદને તોડી પાડે એ શક્યતા હતી. તો બીજી તરફ એવી પણ શક્યતા હતી કે રાજ્યપાલની ચેતવણી અવગણીને બળપૂર્વક આગળ વધવામાં આવે તો કેન્દ્રીય બળોને સત્તાવાર રીતે રાજ્યના વહીવટી તંત્ર દ્વારા રોકવામાં આવે અને તોડફોડ તો થાય જ. આમ, એકેય વિકલ્પમાં જીતની શક્યતા ન હતી. આ બંને ખતરનાક સંભાવનાઓ ટાળવા માટે એક માત્ર વિકલ્પ એ હતો કે માળખાની સુરક્ષા માટે સ્થાનિક તંત્રને કેન્દ્રીય દળોની મદદ લેવા કહેવું ….

શું બધાં સોગંદનામાં, ખાતરી, વચનો ખોટાં ધારીને, તેમનો ભંગ જ થવાનો છે, એમ ધારીને કેન્દ્ર સરકારે પગલાં લેવાં જોઈતાં હતાં? આમ, આ લૉજિસ્ટિક્સ(સરંજામ-વ્યવસ્થા)ની નહીં, બંધારણની ગૂંચ હતી. અયોધ્યામાં દળોની ગેરહાજરીનો નહીં, પણ એ દળોની કાર્યવાહી માટે રાજ્ય સરકારની મંજૂરીના પ્રશ્ન હતો. કેમ કે, રાજ્ય સરકારની સ્પષ્ટ મંજૂરી વિના દળોનો ઉપયોગ થઈ શકે નહીં …(પૃ.૧૮૩-૧૮૪)

(માળખું તોડી પાડવાની) ઘટના પછી ઘણી ડાહી વાતો થઈ છે અને પહેલેથી બધું જાણનારા હવે સંત થઈને ફરે છે. પણ આ બધો દેખાડો છે. કેમ કે, આખી આફતના સર્જકો તરીકે અને તોડફોડનું આખું નાટક ભજવાયા પછી, તેના માટે જવાબદાર લોકોને ઇતિહાસમાં પોતાનું નામ અંકિત કરવું હતું — ભલે ખોટી રીતનું ગૌરવ લેવાથી તો એ રીતે. એટલા માટે ભા.જ.પ.ના નેતાઓ બાબરી તોડી પડાયા અંગે ઘણા સમય સુધી બડાશો મારતા હતા. (પૃ.૧૮૫)

રાજકીય પ્રક્રિયાને ધાર્મિક ક્ષેત્રમાં ખેંચી જવાનો જ નહીં, બીજા પક્ષોને પણ થોડાઘણા અંશે પોતાના રસ્તે ઢસડી જવાનો ‘જશ’ ભા.જ.પ.ને જાય છે. બીજા પક્ષો ભલે ભા.જ.પ.ના આક્રમણના પ્રતિકાર માટે એ રસ્તે ગયા હોય. પણ સરવાળે પરિણામ એ આવ્યું કે કોમી મુદ્દો (કમ્યુનલ કાર્ડ) બંને બાજુઓ માટે સ્વીકાર્ય જ નહીં, સન્માનજનક બન્યો — ભલે બંને બાજુઓ પાસે રહેલાં એ માટેનાં કારણ સાવ સામા છેડાંનાં હોય. (પૃ.૧૮૮)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 05 ઑક્ટોબર 2020; પૃ. 05-07