બોલે તેના બોર વેચાય – એવી કહેવત છે. તે chheમાં મહિમા બોલવાનો છે. તમારી વાત બીજા સુધી પહોંચાડવી હોય તો તે બીજાઓ તરફ વહેતી મૂકવી પડે. તે વિના કોઈને એની ખબર ના પડે. એનો અર્થ એવો પણ ખરો કે બહુ બોલબોલ કરવાથી પણ બગાડ થાય. લવારા તે બોલવું નથી. એટલે જ  કહેવત એવી પણ છે કે ન બોલવામાં નવગુણ. અહીં નવ- નકાર સૂચવે છે. આપણામાં ઘણા એવા છે જે બોલવામાં જ સાર જુએ છે. બહુ બોલવાથી માણસ માન ગુમાવે છે ને એમાં ઘણીવાર બેવકૂફ બનવાનું પણ આવે છે. આપણા ઘણા નેતાઓ અસરકારક રીતે બોલે છે તો કેટલાક એવા પણ છે કે એ ન બોલે તો એમની શોભા રહે.

તાજેતરમાં તર્ક વગરની વાત ઓઇલ અને કુદરતી ગેસ મંત્રીએ કરી છે. તેમણે મજાક કરતાં હોય તેમ કહ્યું છે કે ઠંડીને કારણે ઈંધણના ભાવ વધ્યા છે. શિયાળામાં માંગ વધી એટલે ભાવમાં ઉછાળો આવ્યો છે. માંગ કેવી રીતે વધી તેનો ખુલાસો તેમણે કર્યો નથી એટલે કોઈ પણ તર્ક લગાવી શકાય. ઠંડીમાં લોકો સગડી પર તાપવાને બદલે ગેસ પર તાપતાં હોય ને એને કારણે માંગ વધી હોય ને તેનું પરિણામ મહિના એકમાં, સિલિન્ડર પર 100 રૂપિયા વધવામાં આવ્યું હોય એમ બને. મંત્રીશ્રીને કહી શકાય કે ભાવ તો છેલ્લા મહિનામાં વધ્યો છે ને શિયાળો તો નવેમ્બરથી લાગુ પડી ગયો છે તો સાહેબ કદાચ કહે પણ ખરા કે ઉપકાર માનો કે વધારો નવેમ્બરથી લાગુ નથી કર્યો. આ જ પેટ્રોલિયમ મંત્રીશ્રીએ પૂરી બેશરમીથી એમ પણ કહ્યું હતું કે હાલમાં ડ્યૂટીમાં ઘટાડો કરવાનો સરકારનો કોઈ ઇરાદો નથી.

તો, હાલના નાણાં મંત્રી ઘણા વિષયના જ્ઞાતા હોય તેમ પેટ્રોલ-ડીઝલના ભાવ વધારા બાબતે પણ પોતાનો મત આપે છે. 26મીના અખબારોમાં નાણાં મંત્રીએ આઈ.આઈ.એમ. – અમદાવાદના વિદ્યાર્થીઓનું જ્ઞાન વધારતાં એક ઇન્ટરવ્યૂમાં કહ્યું હતું કે પેટ્રોલ-ડીઝલનો ભાવ વધારો એક (અ)ધર્મસંકટ છે. એ કઈ રીતે ધર્મસંકટ છે તેનો કોઈ ફોડ એમણે પાડ્યો નથી. જો કે, તેમણે એટલી પ્રમાણિક્તા જરૂર વાપરી કે કેન્દ્ર સરકારે એક્સાઈઝ ડ્યૂટી ને રાજ્ય સરકારે વેટની આવક જતી કરવી નથી તે મુખ્ય પ્રશ્ન છે. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે ભાવ ઘટાડા અંગે સ્પર્ધા ન હોવી જોઈએ, જ્યારે હકીકત એ છે કે આ સ્પર્ધા ભાવ ઘટાડવા અંગે નહીં, પણ ભાવ વધારવા અંગેની છે ને એમાં પ્રજાહિતની કોઈ વાત વચ્ચે આવતી નથી. આવું બોલતી વખતે નાણાં મંત્રી કોરી સિમ્પથી બતાવતાં કહે પણ છે કે ઈંધણના વધતા ભાવનો બોજો સામાન્ય પ્રજા પર ન પડવો જોઈએ. આવું કૃષિ સેસ ઠપકારતી વખતે પણ એમણે કહેલું ને એ સાથે જ પ્રજા પર બોજ પડવાની શરૂઆત થઈ ગયેલી. એમને બે હાથ જોડીને પૂછવું છે કે એવું કેવી રીતે બને કે સરકાર રોજિંદા વપરાશની વસ્તુઓ મોંઘી કરે અને તેનો બોજ લોકો પર ન પડે? એના કરતાં મંત્રીશ્રી થોડું મૌન પાળે તો પ્રજા ઘવાતી અટકે એવું નહીં?

નાણાં મંત્રી કહે છે કે કેન્દ્ર અને રાજ્ય સરકારોએ આ મામલે સાથે બેસીને ઈંધણની સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવો જોઈએ. આવું કોઈ ત્રાહિત વ્યક્તિ બોલે તો સમજાય, પણ પોતે સરકારમાં છે એવા નાણાં મંત્રી કહે છે કે સરકારોએ સાથે બેસવું જોઈએ. તો, એમને પૂછી શકાય કે આવું “બેસણું” કરતાં રોકે છે કોણ? સરકારો ગમે તેટલાં નાટક કરે, પણ ઈંધણનો ભાવ વધારો કુદરતી નથી. આટલું ડહાપણ વઘારવા છતાં ફેબ્રુઆરીના છેલ્લા દિવસે પણ પૂરી નિર્લજ્જતાથી સરકારે ઈંધણના ભાવો વધાર્યા જ છે. સરકાર બધી વસ્તુના ભાવ વધારી શકે એમ નથી એટલે ઈંધણનો ભાવ વધારે છે જેથી તેને પગલે ટ્રાન્સપોર્ટેશન મોંઘું થાય અને એ મોંઘું થાય તો દૂધ, શાક, ફળ, અનાજ એમ બધું જ મોંઘું થાય. થોડા દિવસ જવા દો, આ બધી વસ્તુઓ પણ, આપણાં ખીસાં ખંખેરવાની જ છે. સરકાર એમ કહેતી હોય કે આંતરરાષ્ટ્રીય બજારમાં ક્રૂડ મોંઘું થયું છે તેથી ભાવ વધે છે, તે સાચું હોય તો ભાવ ઘટ્યા ત્યારે ભારતમાં ભાવ ઘટવા જોઈતા હતા તેને બદલે વધ્યા. એ ઉઘાડી લૂંટ હતી અને એક યા બીજા બહાને કોરોનાથી ગભરાયેલી પ્રજાને ખંખેરી લેવાની મેલી વૃત્તિ માત્ર હતી.

નાણાં મંત્રીના અગાધ જ્ઞાનનો એક બીજો દાખલો પણ જોવા જેવો છે. સરકારે મિડલ ઇન્કમ હાઉસિંગ સ્કીમ અંતર્ગત ક્રેડિટ લિન્ક સબસિડી 2017થી લાગુ કરેલી તે માર્ચ, 2020માં પૂરી થઈ, તેને નાણાં મંત્રીએ માર્ચ, 2021 સુધી લંબાવી હોવાની જાહેરાત કરતાં કહ્યું કે આ સ્કીમનો લાભ, જેમની વાર્ષિક આવક 6 લાખથી 18 લાખની વચ્ચે છે તે લોઅર મિડલ ક્લાસને મળશે. તેમણે વધુ સ્પષ્ટતા કરતાં કહ્યું કે જે ગરીબી રેખાની ઉપર છે એવા 6થી 18 લાખ વચ્ચેની વાર્ષિક આવક ધરાવતા લોઅર મિડલ ક્લાસના બીજા વધુ અઢી લાખ લોકોને માર્ચ,2021 સુધી આ સ્કીમનો લાભ મળશે. ના, આમાં ભૂલ નથી. નાણાં મંત્રીએ બિલકુલ સમજીને લોઅર મિડલ ક્લાસના લોકો માટે જ આ આંકડા આપ્યા છે.

ગરીબી રેખા નીચે જીવતા લોકોની ગ્રામીણક્ષેત્રે માથાદીઠ આવક 2011-12માં 816 અને શહેરીક્ષેત્રે 1000 હતી. એથી વધુ આવક ગરીબી રેખાની ઉપરનો આંકડો ગણાય. 2021માં આ આવક ડબલ તો ન થઈ હોય, છતાં થઈ હોય એમ માનીએ તો ગ્રામીણક્ષેત્રે 1632 અને શહેરી ક્ષેત્રે 2000 માસિક આવક ગરીબી રેખા નીચે જીવતા લોકોની ગણાય. મતલબ કે વાર્ષિક આવક 24,000થી વધે તો તે ગરીબી રેખાની ઉપર ગણાય. હવે ગરીબી રેખાની ઉપર તો તરત જ લોઅર મિડલ ક્લાસ આવે અને એની આવક નાણાં મંત્રી વાર્ષિક 6થી 18 લાખ ગણે છે. એટલે કે લોઅર મિડલ ક્લાસની વ્યક્તિ મહિને 50,000થી 1,50,000 કમાય છે એવું નાણાં મંત્રી માને છે. આ કોઈ પણ રીતે ભેજામાં ઊતરે એમ નથી. 18 લાખની આવકવાળો લોઅર મિડલ ક્લાસમાં આવે? નાણાં મંત્રી અમેરિકાનાં નાણાં મંત્રી હોય એમ ટાઢા પહોરની હાંકે છે એવું નથી લાગતું? સીધી ને સોંસરી વાત તો એ છે કે જેને આ દેશની પ્રજાનું ને તેની આવકનું સાચું જ્ઞાન નથી તે કરોડોની યોજનાઓ નક્કી કરે છે ને તેને લાગુ પણ કરે છે ને એવી ખોટી આવકને આધારે ટેક્સનું માળખું નક્કી કરે છે, એમાં સચ્ચાઈ અને વાસ્તવિક્તા કેટલી હોય? ગમ્મત તો એ છે કે 6થી 18 લાખવાળો લોઅર મિડલ ક્લાસ ગણાય છે ને એની નીચેની આવકવાળો પણ ઇન્કમટેક્સ ભરે છે, કારણ અઢી લાખથી કરપાત્ર આવક વધે તેને આવકવેરો લાગુ પડી જાય છે. આ બધું કેવળ અને કેવળ અતાર્કિક અને અક્કલ વગરનું છે એવું નથી લાગતું?

ચારેક દિવસ પર રેલવેએ પેસેંજર ટ્રેનનું ભાડું એક્સ્પ્રેસ ટ્રેન(અનરિઝર્વ્ડ)ની સમકક્ષ કરી દીધું છે. રેલવેનું કહેવું છે કે અત્યારે ચાલી રહેલ પેસેંજર ટ્રેન કુલ પેસેંજર ટ્રેનના ફક્ત 3 ટકા છે. એટલે બહુ ઓછા પ્રવાસીઓ તેનાથી પ્રભાવિત થશે. આ ભાડાં એટલે વધારાયાં છે કે પ્રવાસીઓ કોરોના કાળમાં બિનજરૂરી પ્રવાસ કરતાં અટકે. રેલવે એવો ખુલાસો પણ કરે છે કે તે એવી ઘણી ટ્રેન ચલાવે છે જેની ઘણી ઓછી સીટ ભરાય છે ને એમાં તે ઘણી ખોટ કરે છે. રેલવેને પૂછી શકાય કે સ્થિતિ સામાન્ય થાય તો વધેલાં ભાડાં પૂર્વવત થઈ જશે?

રેલવે એમ કહે છે કે ભાડાં એટલે વધાર્યાં કે લોકો કોરોનામાં અમથી દોડાદોડી ન કરે. હસવું આવે એવી વાત છે. રેલવે મફત પ્રવાસ કરાવતી નથી કે લોકો બિનજરૂરી દોડાદોડી કરે. ધારો કે લોકો ઓછા પ્રવાસ કરે તો રેલવેને ઓછી આવક થાય ને એ એને કોરોનકાળમાં પરવડે એમ છે? તે તો એ રડે છે કે રેલવે એવી ઘણી ટ્રેન ચલાવે છે જેની સીટ પૂરી ભરાતી નથી, તો મુસાફરો વગર પેસેંજર ટ્રેન પૂરી નહીં ભરાય તો રેલવે ખોટ ખાવા તૈયાર છે? ને સીધું તો એ પૂછવાનું કે મોંઘી ટ્રેનો પૂરી ન ભરાતાં જે ખોટ જાય છે તે પેસેંજર ટ્રેનના ભાડાં વધારીને સરકાર સરભર કરવાની છે? ને મંત્રીશ્રી, જરા એ કહેશો કે સાદી ટ્રેનમાં પ્રવાસ કરતાં પ્રવાસીનો શો વાંક છે કે પેસેંજર ટ્રેનમાં પ્રવાસ કરવા છતાં એણે એક્સ્પ્રેસ ટ્રેન જેટલું ભાડું ચૂકવવાનું? આ ભાડાં વધારો કોઈ પણ રીતે પ્રવાસીને ન્યાય કરતો નથી ને તે તાત્કાલિક અસરથી પાછો ખેંચાવો જોઈએ.

એક તરફ દેશ સતત વિકાસ કરી રહ્યો છે ને લાખો કરોડોની યોજનાઓ અમલમાં મૂકાઈ રહી હોવાનું ઊજળું ચિત્ર ઉપાસવાઈ રહ્યું છે, તો, બીજી તરફ મંત્રીઓ મનફાવે તેવાં વિધાનો કરીને અનેક રીતે ગરીબ અને લાચાર પ્રજાની પૂરી ઈમાનદારીથી મજાક ઉડાવી રહ્યા છે. એક તરફ સત્તા હાંસલ કરવા જે પેંતરા કરવા પડે એમાં અનેક મંત્રીઓ અને હોદ્દેદારો આકાશપાતાળ એક કરી રહ્યા છે ને બીજી તરફ જીવનજરૂરી ચીજવસ્તુઓ કારણ વગર મોંઘી કરીને સરકારો તિજોરીઓ ભરવામાંથી જ ઊંચી નથી આવતી. અન્યાય એ જ ન્યાય હોય એમ ઘણાં વર્તી રહ્યાં છે, પણ આ લાંબું ચાલવાનું નથી. કુદરતી ન્યાય જેવું હજી છે અને અત્યારે તો એ જ એક માત્ર આશ્વાસન છે. અસ્તુ !

0 0 0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 01 માર્ચ 2021

માતૃભાષા દિન

૧. હું માનું છું કે બાળક માત્ર એના brain/mindમાં Universal Grammer (UG) લઈને જન્મતું હોય છે.

૨. આ UG જીવવૈજ્ઞાનિક હોય છે. એના અસ્તિત્વ માટે એક કરતાં વધારે genes અને એમની વચ્ચેનું આદાનપ્રદાન જવાબદાર હોય છે.

૩. આ UGમાંથી જે-તે બાળકની માતૃભાષા આકાર પામતી હોય છે. એટલે કે આ Universal Grammer માંથી particular ભાષાનો વિકાસ થતો હોય છે. આ વિષય પર ખૂબ જ સંશોધન થયું છે. UGથી એક સૌથી મોટો ફાયદો એ થતો હોય છે કે બાળકે ભાષાના વ્યાકરણને લગતા કેટલાક નિયમો શીખવાના રહેતા નથી. એના principles (જે UGનો ભાગ હોય છે) એ મદદ કરતા હોય છે.

૪. કહેવાય ’માતૃભાષા’ પણ father tongue hypothesis પ્રમાણે બાળકની માતૃભાષામાં પિતાના geneનો ફાળો મહત્ત્વનો હોય છે. જો કે, આ એક hypothesis છે. કેટલાક વૈજ્ઞાનિકોએ mother hypothesis પણ આપી છે અને કેટલાકે બન્ને વચ્ચેના interactionની વાત પણ કરી છે.

૫. મોટા ભાગના વૈજ્ઞાનિકો એમ માને છે કે બાળક ગર્ભમાં હોય, ત્યારથી જ એ માતૃભાષા શીખવાની શરૂઆત કરતું હોય છે.

૬. સંશોધન એમ કહે છે કે જ્યારે બાળક બીજી ભાષા શીખે, ત્યારે એ માતૃભાષાનો resource તરીકે ઉપયોગ કરતું હોય છે. એનો અર્થ એ થયો કે જે બાળકો પહેલેથી જ માતૃભાષાને બદલે બીજી ભાષાના માધ્યમમાં ભણવાનું શરૂ કરે, ત્યારે એમની પાસે બીજી ભાષા શીખવા માટેના resources ખૂબ જ મર્યાદિત હોય છે. એને કારણે એનું બીજી ભાષાનું જ્ઞાન ઘણી વાર કાચું રહી જતું હોય છે. જો કે, કેટલાંક બાળકો સખત પરિશ્રમ કરીને બીજી ભાષા શીખતાં હોય છે ખરાં પણ એ ભાષા મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં માતૃભાષાનું સ્થાન લઈ શકતી નથી.

૭. મુક્ત અર્થતંત્રના વિકાસની સાથે જે ભાષાઓ economically કે culturally strong ન હોય એ ભાષાઓનું ઘણું બધું ધોવાણ થયું છે. કોઈકમાં વધારે પડતું; કોઈકમાં ઓછું. જાપાની ભાષા પણ બચી નથી, જર્મન પણ, ગુજરાતી પણ. પણ સૌથી વધારે ધોવાણમાં કદાચ ગુજરાતી જેવી અસંખ્ય ભાષાઓ આવી જાય.

૮. ભાષાશાસ્ત્રીઓ કહે છે કે મુક્ત અર્થતંત્રના કારણે ઘણી બધી ભાષાઓનું ધોવાણ થશે, કેટલીક કદાચ સંપૂર્ણપણે ધોવાઈ જશે. જો કે, ઘણા ભાષાશાસ્ત્રીઓ એમ પણ કહે છે કે યોગ્ય ભાષા આયોજન દ્વારા ભાષાના ધોવાણની ઝડપને ઘણી ધીમી પાડી શકાય.

૯. કેટલાક ભાષાશાસ્ત્રીઓ lingustic catastropheની વાત કરે છે. એ લોકો કહે છે કે એક દિવસે કદાચ આર્થિક રીતે અને ટેક્‌નોલૉજીની રીતે સધ્ધર એવી જ ભાષાઓ ટકી રહેશે. આપણે એમાં ભાષાઓનો એક બીજો વર્ગ ઉમેરી શકીએઃ ધર્મ સાથે જોડાયેલી ભાષાઓ કદાચ ટકી રહે પણ fossilized સ્વરૂપે.

૧૦. છેલ્લે, ગુજરાતી ભાષાના ધોવાણનો નકશો બનાવવામાં આવે તો કદાચ નગરજીવનમાં એનું સૌથી વધારે ધોવાણ થયું છે. હવે ધીમે-ધીમે ગામડાં શહેર બનતાં જાય છે, એની સમાન્તરે એ ધોવાણ પણ વધતું જશે. બીજું, ગુજરાતી ભાષાના લેખન અને વાંચન (literacy) એમ બન્ને પાસાંમાં પણ અઢળક ધોવાણ થયું છે. એની અસર સાહિત્ય પર પણ પડી છે. આ ધોવાણ માટે અક્ષરજ્ઞાન સાથે સંકળાયેલું ભાષાશિક્ષણ જવાબદાર છે.

————————————————————————————————

બાબુ સુથારની મુખપોથીમાંથી સાભાર ઉતારેલી આ નોંધ છપાવા જઈ રહી છે ત્યારે જ છાપાં કહે છે કે રાજ્ય સરકાર સમક્ષ અખિલ ગુજરાત શાળા સંચાલક મહામંડળે ગુજરાતી માધ્યમની પ્રાથમિક શાળાઓને અંગ્રેજી માધ્યમમાં ફેરબદલ કરવાની છૂટ આપવી વિનંતી કરી છે. શિક્ષણશાસ્ત્રની પાયાની સમજ વગર વિવિધ કારણોસર માતૃભાષાને બદલે પ્રાથમિકનાં વર્ષોથી જ અંગ્રેજી માધ્યમ માટે જે ખેંચાણ અને પડાપડી દેખાઈ રહ્યાં છે એની વચ્ચે ટકવું કેટલું અઘરું બની રહ્યું છે તે મહામંડળે નાખેલી આ ‘ધા’થી સમજાય છે. નવી શિક્ષણ નીતિ મુજબ પ્રાથમિક શિક્ષણમાં માતૃભાષાના માધ્યમ પર મુકાયેલ ભાર સામે આ એક દુર્દૈવ વાસ્તવ છે. અંગ્રેજી માધ્યમના ખેંચાણ સામે એકથી આઠ ધોરણ સુધી ક્રમશઃ એક વિષય તરીકે ગુજરાતી ફરજિયાત કરતા જવાની રાજ્ય સરકારની નીતિ કોઈક વચલા રસ્તા માટેની સમાધાનશોધમાંથી આવેલી જણાય છે. મુદ્દે, શાસકીય સંકલ્પનું અને જાહેર સમજનું જે ટાંચુ પડેલું છે તે સર્વત્ર સાફ દેખાઈ રહ્યું છે. માતૃભાષા દિવસનો રસમી રાબેતો ઓળાંડી જઈ સક્રિય સહવિચારનો આ તકાજો ક્યારે સમજાશે ?

— ‘નિરીક્ષક’ તંત્રી

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2021; પૃ. 16

એક ગુજરાતી તરીકે આપણે એ વાતે જરૂર ધોરણસર ગૌરવ લઈ શકીએ કે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ‘ઑલ મેન’ સરખા પ્રયોગને સ્થાને ‘ઑલ હ્યુમન બીઇંગ્ઝ’ની પ્રતિષ્ઠાનું શ્રેય હંસા મહેતા સરખાં એક ગુજરાતી વિદુષીને નામે જમે બોલે છે. પણ આ મૂલ્યાત્મક શબ્દફેરમાં અભિપ્રેત છે તેમ સ્ત્રીપુરુષ બેઉ એક વ્યક્તિ તરીકે સમાન છે એવી પાયાની સમજથી માંડીને ખાસુ બધું અંતર કાપવું રહે છે. ચંદુ મહેરિયા અને મહાશ્વેતા જાનીની નિરીક્ષા ને નુક્તેચીનીમાં એનાં કેટલાંક ઇંગિતો રહેલા છે તો તાજેતરમાં એમ.જે. અકબર-પ્રિયા રામાની કેસચુકાદામાં કે આ અંક છપાવા જઈ રહ્યો છે ત્યારે ઓરિસ્સામાં બાવીસ બાવીસ વરસના કાનૂની સંઘર્ષ પછી અંજની મિશ્રા બળાત્કાર કેસના ચુકાદાના હેવાલોમાં કપાયેલી અને કાપવી રહેતી મજલનું નિદર્શન પડેલું છે.

— ‘નિરીક્ષક’ તંત્રી

ભારતમાં મહિલાઓ વહેલીસવારથી મોડી રાત સુધી આખા ઘરનાં કામનો ઢસરડો કરતી હોય છે. ઘરની સફાઈ, રસોઈ, કપડાં, વાસણ, પતિ-બાળકો અને સાસરિયાંની સેવા અને દેખભાળ, બાળકોને ભણાવવાં, શાળાએ મૂકવા-લેવા જવાં, બજારમાં ખરીદી કરવી, કપડાંને ઇસ્ત્રી કરવી, ગામડાંઓમાં ઘર, કામ અને ખેતી સાચવવી, છાણ-વાસીદાં કરવા, ઢોર-ઢાંખર સાચવવાં, પાણી ભરવું, ઘાસચારો અને બળતણ લેવા જવું, અંતે ઘરના સૌને જમાડ્યા પછી વધ્યું-ઘટ્યું ખાવું – એવી નિયતિ ભારતીય સ્ત્રીઓના માથે મારવામાં આવી છે. એક અંદાજ મુજબ એક સ્ત્રી એક જિંદગીમાં એકલી ત્રણ લાખ તો રોટલી જ બનાવે છે. ઘરનાં બીજાં કામો તો જુદાં. આટઆટલાં કામો કરવા છતાં સામાન્ય રીતે એક સંવાદ લગભગ બધાં ઘરોમાં પુરુષોના જ નહીં, સ્ત્રીઓના મુખે પણ સાંભળવા મળે છે : “આખો દા’ડો ઘરમાં જ હોય છે … કશું જ કરતી નથી.” અણમોલ એવા મહિલાઓના ઘરકામનું કુટુંબ, સમાજ અને સરકારને કશું જ આર્થિક કે ભાવનાત્મક મૂલ્ય નથી.

૨૦૧૧ની વસ્તીગણતરી પ્રમાણે દેશમાં જે ૧૬.૫૬ કરોડ લોકોને ‘કશું જ કામ ન કરતી વસ્તી’ની શ્રેણીમાં મૂકવામાં આવ્યા છે, તેમાં ૧૫.૯૦ કરોડ ઘરકામ કરતી મહિલાઓ છે, જે દેશની કુલ કામ વગરની વસ્તીનો ૯૬.૫ ટકા હિસ્સો છે. સ્ત્રીઓના ઘરકામને આપણે ત્યાં બિનઉત્પાદક શ્રમ ગણી તેની કોઈ આર્થિક ગણતરી થતી નથી. ઘરના કામને કોઈ કામ જ ગણવામાં આવતું નથી. ૨૦૧૯ના ટાઇમ યુઝ ઇન ઇન્ડિયા સર્વેમાં મહિલાઓ અવેતનિક ઘરેલુ કામોમાં રોજ ૨૯૯ મિનિટ અને ઘરના સભ્યોની દેખભાળ માટે ૧૩૪ મિનિટ મળીને કુલ ૪૩૩ મિનિટ કે ૭ કલાક ૧૩ મિનિટ  ખર્ચે છે, જ્યારે પુરુષ માત્ર ૫૧ મિનિટ ખર્ચે છે. પૂર્ણપણે ઘરકામ કરતી મહિલાઓને જ નહીં, નોકરી કરતી સઘળી મહિલાઓને પણ ઘરકામ કરવું પડે છે. છતાં  દેશના જી.ડી.પી.માં ગૃહિણીના ઘરકામની કોઈ ગણતરી થતી નથી અને તેને નગણ્ય માનવામાં આવે છે.

સ્ત્રીઓના માથે ઘરકામનો બોજ નાનપણથી લાદી દેવામાં આવે છે. ‘યુનિસેફ’ના જણાવ્યા મુજબ ૫થી ૯ વરસની છોકરીઓ તેમની જ ઉંમરના છોકરાઓની તુલનામાં ૩૦ ટકા વધુ કામ કરે છે. વિશ્વમાં અવેતનિક ઘરકામમાં ૧૬ અબજ કલાક ખર્ચાય છે. ભારતીય પુરુષોને રોજ સરેરાશ ૨૮૩ મિનિટ ફુરસદનો સમય મળે છે, જ્યારે સ્ત્રીઓને ૨૨૧ મિનિટ મળે છે. યુ.કે., અમેરિકા જેવા મૂડીવાદી દેશ હોય કે ચીન જેવો સામ્યવાદી દેશ, દરેકમાં પુરુષો કરતાં સ્ત્રીઓને ફુરસદનો સમય ઓછો જ મળે છે. ૨૦૧૯ના નેશનલ સ્ટેટેસ્ટિકલ ઑફિસના સર્વે મુજબ વેતનિક કામો કરતાં પુરુષો ૫૭.૩ ટકા છે પણ સ્ત્રીઓ ૧૮.૪ ટકા જ છે. માત્ર ગૃહિણીને જ નહીં, નોકરી કરતી સ્ત્રીઓને પણ ઘરકામ કરવું પડે છે. કશી કમાણી ન કરવી અને જેનું કશું નાણાકીય મૂલ્ય અંકાતું નથી, તેવું ઘરકામ કરવું તે બે બાબતો વચ્ચે રહેલો ભેદ સમજાતો નથી કે સમજવો નથી. એટલે પણ રાતદિવસ જોયા વિના સ્ત્રીઓ જે ઘરકામ કરે છે, તેને અન્નપૂર્ણા ગણી પોરસાવીને ઇતિશ્રી માની લેવાય છે. આખી દુનિયામાં એવો ખ્યાલ પ્રચલિત છે કે મહિલાઓ તો સેવા કરવા જ જન્મી છે અને તેના માટે ઘરકામ કરવું સહજ છે.

ઊતરતું, હલકું અને નીચા દરજ્જાનું મનાતું ઘરકામ પણ અનિવાર્યપણે આર્થિક મૂલ્ય ધરાવે છે, તેવી દીર્ઘ પ્રતીક્ષિત અને સ્વાગતાર્હ ચર્ચા સુપ્રીમ કોર્ટના તાજેતરના જજમેન્ટથી ફરી ઊભી થઈ છે. જસ્ટિસ એન.વી. રમન્ના, એસ. અબ્દુલ નજીર અને સૂર્યકાંતની બૅન્ચનો ચુકાદો જણાવે છે કે ઘરકામ કરતી મહિલાઓના શ્રમ, સેવા અને બલિદાનનો કોર્ટ સ્વીકાર કરે છે. માર્ગ-અકસ્માતના કેસમાં નોકરી કરતા પતિ કરતાં ગૃહિણી પત્નીને ઓછું વળતર મળવાપાત્ર છે એવી દલીલને સર્વોચ્ચ અદાલતે ગ્રાહ્ય રાખી નથી. વળતરની ગણતરીમાં મહિલાના ઘરકામને નજરઅંદાજ કરવું જોઈએ નહીં અને મહિલાના ઘરકામની કાલ્પનિક આવક ગણતરીમાં લેવી જોઈએ તેમ જણાવી જસ્ટિસ રમન્નાએ દેશને સ્પષ્ટ સંદેશ આપ્યો છે કે હવે મહિલાઓના ઘરકામની કિંમત આંકવી પડશે. ૧૯૮૯માં જમશેદપુરમાં જમશેદજી તાતાના જન્મ-શતાબ્દી ઉજવણી કાર્યક્રમમાં આગ લાગતાં ૨૫ મહિલાઓ સહિત ૬૦ લોકોનાં મોત થયાં હતાં. ૨૦૦૧માં આ મહિલાઓના વળતરના કેસમાં કોર્ટે ઘરકામનું સાંકેતિક મૂલ્ય આંક્યું હતું. પણ તાજેતરના ચુકાદામાં તો ગૃહિણી પણ નોકરી કરતા પતિ જેટલા જ વળતરની હકદાર હોવાનું સ્પષ્ટ કર્યું.

સિને-અભિનેતા અને નવોદિત રાજકારણી કમલ હાસને, “રાજ્યે ગૃહિણીઓના ગૃહકાર્યને માન્યતા આપવી જોઈએ તથા તેના માટે વેતન આપવું જોઈએ,” તેવી માંગણી કરી છે. તમિલનાડુનો પ્રાદેશિક પક્ષ દ્રવિડ મુનેત્ર કડગમ તેના આગામી વિધાનસભા ચૂંટણીના ઢંઢેરામાં ગૃહિણીઓને માસિક બે હજાર રૂપિયા વેતન આપવાનું વચન આપવાનો હોવાનું કહેવાય છે. ઇલાબહેન ભટ્ટ સમિતિના ૧૯૮૮ના ‘શ્રમશક્તિ’ અહેવાલમાં મહિલાઓના ઘરકામ સંદર્ભે જણાવ્યું છે કે, “બધી જ સ્ત્રીઓ શ્રમિક છે. કેમ કે તે ઉત્પાદક અને પ્રજનનકર્તા છે. તે વેતનિક કામ કે રોજગાર નથી કરતી, ત્યારે પણ સામાજિક રૂપમાં ઉત્પાદન અને પ્રજનનકાર્યમાં સંલગ્ન હોય છે, જે સમાજના અસ્તિત્વ માટે આવશ્યક છે. ગૃહિણીના રૂપમાં મહિલાઓ જે કામ કરે છે તેને સામાજિક-આર્થિક ઉત્પાદન માનવું જોઈએ.”

મહિલાઓના ઘરકામનું આર્થિક મૂલ્ય આંકવાથી કે ઘરેલુ કામને ઉત્પાદક માની તેની આર્થિક ગણતરી કરી દેશના જી.ડી.પી.માં ઉમેરો કરવાથી આવકના આંકડા દૂષિત થવાનો ભય કેટલાક અર્થશાસ્ત્રીઓનો છે. જો ઘરના કામ માટે મહિલાઓને દૈનિક રૂ. ૨૮૩ના લઘુતમ વેતનની ચુકવણી કરવાની થાય, તો આશરે ૧૬ કરોડ ગૃહિણીઓના ઘરકામનું મૂલ્ય રૂ. ૧૬,૨૮૬ અરબ, એટલે કે સરકારના બજેટ જેટલું, થાય. ઑકસફામના રિપોર્ટ પ્રમાણે દુનિયાની ગૃહિણીના ગૃહકાર્યનું નાણાંમાં મૂલ્ય આંકવામાં આવે તો વરસે લગભગ ૧૦,૦૦૦ અબજ ડૉલર જેટલું અર્થાત્‌ એપલ કંપનીના ટર્નઓવરથી ૪૦ ગણું વધારે થવા જાય છે. બીજી તરફ રોજગારના ઘટતા આંકડાઓમાં વૃદ્ધિ દર્શાવવા સરકારો ઘરકામ જેવાં વગર વેતનનાં કામોને કદાચ રોજગારમાં સામેલ કરવાનો પ્રયાસ કરી શકે છે. પરંતુ હાલમાં દેશની અડધી આબાદી એવી સ્ત્રીઓનો મોટો ભાગ જેમાં રોકાયેલો છે, તે ઘરકામનું કોઈ મૂલ્ય નથી તે હકીકત છે.

મહિલાઓના ઘરકામનું આર્થિક મૂલ્ય નક્કી કરવાથી પણ ગૃહિણીઓને સન્માન અને ઓળખ મળશે કે નહીં તે મોટો સવાલ છે. ઘરકામ સ્ત્રીઓ પોતાની મરજીથી નહીં પણ પિતૃસત્તાક સમાજના સામાજિક-સાંસ્કૃતિક માપદંડોને કારણે કરે છે. એટલે ઘરકામની જવાબદારી અને બોજ માત્ર મહિલાના માથે ન મૂકી દેતાં ઘરકામમાં કુટુંબના સૌ સભ્યોનો ફાળો હોય તેવો સામાજિક માહોલ ઊભો કરવાની જરૂર છે. માત્ર ગૃહકાર્યનું આર્થિક મૂલ્ય આંકીને સમાજ જવાબદારીમાંથી છટકી શકે નહીં. દેશ અને દુનિયાનું મહિલા – આંદોલન પણ ઘરના કામનું આર્થિક મૂલ્ય જ ન માંગે, ઘરના કામમાં સૌની ભાગીદારી અને યોગદાન પણ માંગે.

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2021; પૃ. 07-08