ખળખળ વહેતું ઝરણું રણ બની જાય છે,
મઘમઘતું જીવન આમ મરણ બની જાય છે.

બેદરકાર પ્રજા જવાબદારી સમજતી નથી,
સરકાર જ નુકસાનીનું કારણ બની જાય છે.

ભૂલો શોધવા તો નીકળ્યા છે દૂરબીન લઈને,
સ્વયં કરવાનું આવે ત્યાં કાયર બની જાય છે.

ખૂબ જોખમી છે મહામારી સામે દુર્લક્ષ સેવવું,
તમારી સમજણ જ તમારું તારણ બની જાય છે.

દોષારોપણની હવે આદત પડી ગઈ છે ‘મૂકેશ’
રામ પણ પ્રજાની નજરમાં રાવણ બની જાય છે.

e.mail : mparikh@usa.com

સ્ત્રી એટલે શું? એક જીવતી ઢીંગલી માત્ર? ઘણાં આ વાત માનવા તૈયાર નહીં થાય, કારણ સ્ત્રી વડા પ્રધાન કે રાષ્ટ્રપતિ થઈ શકતી હોય, કંપનીઓ કે ઓફિસો સંભાળી શકતી હોય ને તેના હાથ નીચે અનેક પુરુષો કામ કરતા હોય, ત્યાં તેને ઢીંગલી તો ન જ કહેવાય, પણ એ તો જે વિસ્તારોમાં પ્રગતિ થઈ હોય ને સ્ત્રી સત્તા ભોગવતી હોય એની વાત થઈ. હજી એવાં ઘણાં શહેરો અને ગામડાં છે જ્યાં સ્ત્રી જીવતી ઢીંગલીથી વિશેષ કૈં નથી. તે બીજાઓ માટે આદેશ આપવાનું સાધન માત્ર છે. તે હુકમો ઉઠાવવા જ હોય તેમ તેની સાથે વ્યવહાર થાય છે. તેને મન ફાવે તેમ રમાડાય છે કે તેનો લાભ લેવાય છે.

આપણે જાણીએ છીએ તેમ સ્ત્રીની સમાજે ચોક્કસ ભૂમિકાઓ નક્કી કરી છે. તે માતા, દીકરી, બહેન, પત્ની વગેરે ભૂમિકામાં ગોઠવી દેવાઈ છે. એમ તો પુરુષ પણ પિતા, પુત્ર, ભાઈ, પતિની ભૂમિકામાં ગોઠવાયેલો જ છે, પણ તેની ભૂમિકા તે ન ભજવે કે ઓછી ભજવે તો ચાલી જાય છે. દાખલા તરીકે, પિતા નશામાં ધુત્ત થઈને પડ્યો રહે ને સંતાનો તરફ દુર્લક્ષ સેવે તો નભી જાય છે, પણ માતા સંતાનો તરફ એવી ઉદાસીનતા દાખવી શકતી નથી. તેણે સંતાનો તરફની ફરજ અદા કરવી જ પડે છે. એ મામલે સમાજ તેની પાસેથી વિશેષ અપેક્ષા રાખે છે.

આમ તો મનુષ્ય જાતિમાં બે મુખ્ય પાત્રો છે, સ્ત્રી અને પુરુષ. કોઈ સમાજ, વર્ગ, સંબંધો વિકસ્યા ન હતા ત્યારે પણ સ્ત્રી અને પુરુષ તો હતાં જ. એ બે વચ્ચે સંબંધ થયો ને તેણે સમાજની, સંસ્કૃતિની દિશા ખોલી આપી. સંસ્કૃતિએ પ્રવેશ કર્યો તે સાથે જ વિકૃતિ પણ પ્રવેશી. સભ્યતાની ખબર પડી એટલે અસભ્યતાએ પણ દેખા દીધી. સત્ય ન હતું ત્યાં સુધી અસત્ય પણ ન હતું. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો સમાજ અસ્તિત્વમાં આવ્યો તે સાથે સ્ત્રી અને પુરુષની જવાબદારીઓ વધી. એને કારણે મનુષ્ય વિશેષ સભાન થયો. એ સભાનતાએ માણસને ગુનો કરતા અટકાવ્યો તો એણે જ અજાણતા ગુના તરફ પણ ધકેલ્યો. સંબંધો સ્પષ્ટ થયા તે સાથે જ તેની મર્યાદાઓ પણ સ્પષ્ટ થઈ. પતિ-પત્નીના સંબંધો અને ભાઈ- બહેનના સંબંધો જુદા છે. કેટલાક કિસ્સાઓમાં ભાઈ, બહેન સાથે કે પિતા પુત્રી સાથે પરાણે સંબંધો બાંધતા હોય તો પણ, તેને સમાજ સ્વીકારતો નથી ને તેને ગુનાહિત કૃત્ય ગણીને જવાબદારો સામે કાનૂની રાહે કામ ચલાવે છે. જો કે સ્ત્રીઓ તરફના ગુનાઓ તેથી ઘટવાને બદલે વધ્યા છે.

ગુના તો જ ઘટે જો દીકરાના ઉછેરમાં ફેર પડે. એ ઉછેર દીકરો પોતે તો પોતાનો ન જ કરે, એ માતાપિતાએ કરવાનો છે ને એ બંને જો પરંપરા અનુસાર ઉછેર કરવા લાગે તો દીકરો એ જ રીતે મોટો થશે, જેમ અગાઉ અનેક દીકરાઓ થયા છે.

એક વસ્તુ દેખીતી છે કે કુટુંબમાં મોટો થતો દીકરો, પોતાને લાભ થાય એટલું ધ્યાનમાં રાખીને મોટો થશે તો એનો દીકરો પણ એ જ રીતે મોટો થશે ને એવું પેઢી દર પેઢી ચાલ્યા કરશે. દીકરો પોતાનો લાભ જોઈને મોટો થાય તેનો વાંધો નથી, પણ પોતાની બહેનને અન્યાય થતો દેખાય ને એ ચૂપ રહે તો દીકરી, ઠીકરીની જેમ રઝળે તેમાં નવાઈ નથી. ભાઈ મોટો થઈને પિતા બને ત્યારે એટલું ધ્યાન અવશ્ય રાખે કે પોતાની દીકરી અને દીકરાના ઉછેરમાં ભેદ નહીં રહે, તો જ વાત બદલાશે. જ્યાં દીકરી આગળ નીકળી છે ત્યાં તેનું મજબૂત મનોબળ કે માતાપિતાએ કરેલો ભેદભાવ વગરનો ઉછેર કેન્દ્રમાં છે, પણ બધે એ વાત નથી. ઘણાં કુટુંબોમાં દીકરો મોટો થઈને માબાપને સાચવવાનો છે ને દીકરી પારકે ઘેર જવાની છે, એ ગણતરીએ ઉછેર થાય છે. દીકરાને હુકમો કરતા ને દીકરીને હુકમો ઉઠાવતાં શીખવાય છે. ચાના કપરાકાબી તો દીકરીએ જ ઉપાડવાના છે ને દીકરો રસોડામાં જવાનો હોય તો પણ કપરાકાબી એમ જ મૂકીને જ ઊભો થઈ જાય છે. આ માનસિકતા હોય ત્યાં ન્યાયની અપેક્ષા ઓછી જ રહેવાની.

આ સ્થિતિ બદલાવી જોઈએ. દીકરી એટલે કપરાકાબી ઉપાડે છે કારણ સાસરામાં તેણે પોતાના દીકરા સહિત બધાંનાં જ વાસણો ઉપાડવાનાં છે ને દીકરો એટલે નથી ઉપાડતો કારણ તેનું કરવાવાળી પત્ની ક્યાંકથી આવવાની છે. સ્ત્રીનાં શોષણનાં બીજ કુટુંબમાં જ નંખાય છે. છોકરો કે ઘરનો પુરુષ છેડતી, દુષ્કર્મ સુધી પહોંચે છે, કારણ ઘરમાં બહેન કે ભાભી કોઈ વાતનો વિરોધ કરતી દેખાઈ નથી એટલે તે માને છે કે બહાર પણ એવું જ છે. છોકરી કે સ્ત્રી વિરોધ નથી કરતી એટલે તેની હિંમત વધે છે. સ્ત્રીઓ વધારે બહાર નીકળતી થઈ છે, પોતાનું રક્ષણ કરતી થઈ છે, છતાં છેડતી, બળાત્કારની ઘટનાઓ વધી છે તેનો ઇન્કાર થઈ શકે એમ નથી. ગુનેગારને કાયદો સજા કરે એટલું પૂરતું નથી. સ્ત્રી માનની અધિકારિણી છે, તેને પણ પુરુષ જેટલા જ અધિકાર છે એવું નાનેથી જ દીકરા-દીકરીને સાથે રાખીને નહીં શીખવાય ત્યાં સુધી સ્ત્રી અપમાનિત થવાની છે.

રૂઢિગત ઉછેરનું પરિણામ એ આવે છે કે દીકરી પિયરમાં માબાપ, ભાઈભાંડુઓના દાબમાં મોટી થાય છે ને પરણે છે પછી સત્તાની ફેરબદલી થઈ જાય છે. પિયરના હુકમો બદલાઈને સાસરાના હુકમો થઈ જાય છે. શાસન પતિનું ને તેને જ પરમેશ્વર માનીને પત્નીએ સાસરે દિવસો કાઢવાના આવે છે. ગાળ ખાવાનું બદલાતું નથી, પણ ગાળ દેનારાઓ બદલાઈ જાય છે. તે જાણે બીજા માટે જ જન્મે છે, મોટી થાય છે. સ્ત્રી પરણે ત્યાં સુધી પિયરની છે, પરણે પછી સાસરાની છે. તેનું એક ઘર પિયર છે, પણ પિયરની હોવા છતાં તે પિયરની ગણાતી નથી, તેને મોટી કરાય છે તે એટલે કે સાસરું તેનું ઘર બને, એટલે પિયરમાં હોય ત્યારે એમ કહેવાતું રહે છે કે તે તો પારકે ઘેર જવાની છે. આને કારણે જન્મે ત્યારથી જ પિયરની હોવા છતાં સ્ત્રી પિયરની ગણાતી નથી.

વારુ, સાસરે આવ્યા પછી સાસરામાં તેની સ્વીકૃતિ કેટલી? તો કે અહીં તે પારકે ઘેરથી આવી છે, એટલે ગમે તેટલું કરો, તે આપણી નહીં થાય એમ માનીને સાસરું ચાલે છે. ટૂંકમાં, તે પિયર છે ત્યારે પારકે ઘેર જવાની છે એટલેપારકી છે ને સાસરે એટલે પારકી છે, કારણ પારકે ઘરેથી આવી છે. આ પારકી પાસેથી જ વંશવેલો આગળ વધારવાની અપેક્ષા રખાય એ પણ કેવું? કેવી વક્રતા છે કે બબ્બે ઘરની હોવા છતાં તે એકે ય ઘરની થઈ નથી શકતી. એવી ઘણી છોકરીઓ છે જે પરણવા બહુ ઉત્સુક નથી, પણ યોગ્ય મૂરતિયો નહીં મળે એમ માનીને તેને ગમે તેને ગળે વળગાડી દેવામાં આવે છે. એ નથી કહેતી કે બીજાને માટે પોતાને ઉછેરો કે પારકે ઘરે જવાની છે એમ માનીને મોટી કરો, છતાં ઉછેર તો પારકે ઘેર જવાની છે એમ માનીને જ થાય છે.

પરણીને સાસરે આવે છે, પતિની, સાસરાની થવા મથે છે, સંતાનોને ઉછેરે છે પણ એ “વીસનખી”ની ગાળ ખાય જ છે ને પારકે ઘેરથી આવી છે એ વાત કાનના કોડિયાં થઈ જાય ત્યાં સુધી સંભળાતી રહે છે. બને છે એવું કે પિયર તો પોતાનું નથી જ રહેતું, પણ સાસરું પણ પોતાનું નથી થઈ શકતું. ઘણીવાર તો એવું થાય છે કે વિધવા થયેલી સ્ત્રીને પિયર સંઘરતું નથી ને સંતાનો પણ કોઈ વાર તેને વૃદ્ધાશ્રમમાં ઠાલવીને સાસરાની નથી રહેવા દેતાં. એટલે જ પિયરમાં પુત્રીનો હક કાયદાએ મંજૂર રાખ્યો છે કે પતિની મિલકતમાં પણ પહેલો હક પત્નીનો માન્ય રખાયો છે. બબ્બે ઘરની હોવા છતાં જો સ્ત્રી એકે ય ઘરની ન ગણાતી હોય તો બબ્બે ઘરની મિલકતમાં તેનો હક માન્ય રખાય તો આઘાત ન લાગવો જોઈએ. બને કે એકાદ ઘર તો તેને પોતાની ગણે.

હવે એવું થયું છે કે જ્યાં સ્ત્રી હક વિષે સભાન થઈ છે ત્યાં તે પિયરને અને સાસરાને કોર્ટ સુધી ઘસડતી પણ થઈ છે. એમાં ક્યારેક એવું પણ થયું છે કે સ્ત્રીએ હકનો દુરુપયોગ કર્યો હોય ને પિયર કે સાસરાએ કારણ વગર વેઠવાનું આવ્યું હોય. એક વાત છે કે સ્ત્રીનું શોષણ અપરાધ હોય તો સ્ત્રી દ્વારા શોષણ પણ અપરાધ જ છે ને અહીં કદાચ ન્યાય ન થાય તો પણ કુદરતી ન્યાય જેવું હજી જગતમાં છે ને એના દ્વારા અન્યાય થયાનું આજ સુધી તો સંભળાયું નથી.

0 0 0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

સત્યજીત રેની ફિલ્મોને કારણે ભારતીય સિનેમામાં સત્વ છે તે પરદેશી ફિલ્મમેકર્સને પણ સમજાયું

સરળ રહેવું અને સત્યની લગોલગ હોવું આ બન્ને કરવું આસાન નથી. સત્યજીત રેને માટે આ બન્ને બાબતો જાણે શ્વાચ્છોશ્વાસ સમાન હતી, અને માટે જ તે જે છે એ છે. ફિલ્મોના ઇતિહાસમાં સત્યજીત રેને માઇલ સ્ટોન કહેવા, યુગ કહેવા, સંસ્થાન કહેવા કે પછી એવી દંતકથા સાથે સરખાવવા જેના પુરાવા આખી દુનિયાએ જોયા છે તે કળવું મુશ્કેલ છે. સત્યજીત રેનું જન્મ શતાબ્દી વર્ષ ઉજવાઇ રહ્યું છે, તેમનાં સર્જનો વિશે વાંચ્યુ હોય છતાં ય આ એક એવો જામ છે જે અક્ષય પાત્રમાં પિરસાય તો કદાચ ધરવ થાય.

અન્યો કરતાં અલગ, ઊંચા, ઊંડા ફિલ્મમેકર, રસપ્રદ લેખક, એક ઊંડી સૂઝ ધરાવતા આર્ટિસ્ટ, સંગીતની તરજમાં પણ દ્રશ્ય પૂરી શકે તેવી તેમની સંગીતની સમજ અને બાળકો માટેનાં તેમનાં સર્જનો આ બધાનો અનંત સરવાળો એટલે સત્યજીત રે.

ઊંચા પૂરા, ઘેરો અવાજ, આંખોમાં કંઇક અતલ જેને વ્યાખ્યાઇત ન કરી શકાય, મ્હોમાં પાઇપ, પછવાડે કાં તો પુસ્તકો અથવા તો આંખ સામે ફિલ્મ કૅમેરા આ બધું તેમની છબીને ગોઠવવામાં મદદ કરી શકે તેવી થોડી કડીઓ છે. જેમને કારણે ભારતીય સિનેમાને આંતરરાષ્ટ્રીય ઓળખ મળી તેવા સત્યજીત રે પોતે શરમાળ અને શાંત હતા, તેમણે ક્યારે ય કલ્પના પણ નહોતી કરી તે ફિલ્મો બનાવશે. એક ઇન્ટરવ્યુમાં તેમણે કહ્યું હતું કે તેમને માટે કોઇ ઇનામ સ્વીકારવા જવું પણ બેચેનીમાં અને વ્યાકુળતામાં રૂંવાડા ખડા કરી દેનારી ઘટના રહેતી. આ એ માણસ કહે છે જેના એવોર્ડ્ઝ, માન, અકરામની ગણતરી કરવાની કે તેની યાદી બનાવવાની જરૂર નથી. ચાર્લી ચેપ્લીન પછી જો કોઇ બીજી વ્યક્તિને ઑક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીનું માનદ્દ ડૉક્ટરેટ મળ્યું હોય તો તે સત્યજીત રે છે.

તેમની પહેલી ફિલ્મ ‘પાથેર પાંચાલી’ બન્યા પછી, તેમને ધીરે ધીરે પોતાની જ ક્ષમતાઓ સમજાઇ, તે કળી શક્યા કે તે પોતે પરિસ્થિતિ હાથમાં લઇને, લોકો પાસેથી કામ કરાવી શકે તેમ છે અને પછી તેમને માટે બધું સરળ થતું ગયું, દર્શકો સામે બોલવું પણ. સાધારણની સુંદરતાને જોઇ શકવાની ભેટ સત્યજીત રેને રબીન્દ્રનાથ ટાગોર તરફથી મળી. સંદર્ભ વગરની સુંદરતા સ્ક્રીન પર નકામી છે તે તેમને સમજાયું જ્યારે તેમણે ફિલ્મ મેકિંગ શરૂ કર્યું. ત્યારે તેમણે જાણ્યું કે કોઇ પણ શોટ ત્યારે જ સુંદર હોય જ્યારે તેનો સંદર્ભ સાચો હોય, આંખોને ગમી જાય એટલે તે સારો શોટ નથી થઇ જતો. કોઇ પણ થીમ કે વાર્તામાં એક યુનિવર્સાલિટી – જે બધાંને સ્પર્શી શકે તેવું કંઇક હોય તે જરૂરી છે, તે સિનેમા થકી કહેવાય ત્યારે તેની સાદગી લોકોને તો જ સ્પર્શે જો તે વાસ્તવિક રીતે કહેવાયું હોય.

સત્યજીત રેને કારણે ભારતીય સિનેમાની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે માત્ર નોંધ લેવાઇ એમ કહીએ તો અયોગ્ય છે, ખરેખર તો તેમની ફિલ્મોને કારણે ભારતીય સિનેમામાં સત્વ છે તે પરદેશી ફિલ્મમેકર્સને પણ સમજાયું. આમ તો સત્યજીત રેને ડિ-કોડ કરવા હોય તો એક વારમાં ન જ કરી શકાય છતાં ય તેમના સિનેમાને કારણે ભારતીય ફિલ્મ મેકિંગ પ્રત્યે વિદેશી ફિલ્મ મેકર્સની દ્રષ્ટિ કેમ બદલાઇ તે સમજવાનો એક પ્રયાસ કરીએ.

એક વખતો હતો જ્યારે વિદેશની ફિલ્મોમાં ભારતીયો વિદેશી કલાકારો-એક્સ્ટ્રાઝ-ત્રીજા વિશ્વના લોકો, બેકગ્રાઉન્ડની વિગતો માટે કે લોકાલ્સ દર્શાવવા માટે કામ લાગે તેવી ટોળાંમાં ખપી જતા. તેમને માટે ભારત – ભારત હતું, આપણાં દેશની વિવિધતા, સંસ્કૃતિ, મિજાજ કશું ય તેમને માટે અગત્યનું નહોતું. ગુજરાત, મહારાષ્ટ્ર અને બંગાળ કે પછી કેરળ, કાશ્મીર અને બિહારમાં તફાવત છે તેની તેમને ખબર પણ નહોતી અને તે જાણવાની તે તસ્દી ય ન લેતા. સત્યજીત રેની ફિલ્મોએ વિદેશી ફિલ્મમેકરના આ સામ્રાજ્યવાદી વલણ સામે એક નવું જ ચિત્ર મૂક્યું. તેને કારણે વિદેશી ફિલ્મ મેકર્સની આંખો ખૂલી. બેકગ્રાઉન્ડમાં દેખાતા લોકોનાં ટોળાં પાત્ર બને ત્યારે તેમની શું વાર્તા હોય છે, તેમની શું બૅક સ્ટોરી હોઇ શકે છે, તેમની સંસ્કૃતિ, સમજ બધું જ હવે તેમની આંખો રજિસ્ટર કરવા માંડી.

સત્યજીત રેની ફિલ્મો પૉલિટીકલ હતી પણ તે બધાં જ સર્જનોનો સ્થાયી ભાવ ન હતો. તેમના સ્ત્રી પાત્રો હંમેશાં મજબૂત રહેતાં, કારણ કે તે માનતા કે સંવેદનાની દ્રષ્ટિએ સ્ત્રીઓ પુરુષો કરતાં સ્ટ્રોંગ જ હોય છે, પછી તે ક્યાં ય પણ હોય. તે સ્ક્રિપ્ટ લખતા તો સાથે તે જ પાનાંઓ પર ઇલ્સ્ટ્રેશન પર કરતા. તેમણે પોતે તેમની ફિલ્મોમાં સંગીત આપ્યું, જરૂર પડ્યે ગીતો પણ લખ્યાં અને આ વાતોથી કોઇ અજાણ નથી.

આજે પણ સત્યજીત રેની ફિલ્મો કે લખાણો પણ પ્રાસંગિક અને પ્રસ્તુત છે કારણ કે તેમણે જે પણ સર્જન કર્યાં તેનો અર્ક વાસ્તવિકતા હતી, જે ચલણમાં હોય તે અથવા તો કોઇ ફિક્સ ફોર્મ્યુલા નહીં. સત્યજીત રે પોતે જ એક રેનસાં હતા તેમ કહેવામાં કોઇ અતિશયોક્તિ નથી. તેમનાં સર્જનોનો અનુભવ એટલે મુક્તિની મોકળાશને શ્વાસમાં ભરવી, સાદગીના સૌંદર્યને આંખોમાં ભરવું.

તે કહેતા કે રસ્તે ચાલતો સાધારણ માણસ મને હંમેશાં પેચીદો વિષય લાગ્યો છે, હંમેશાં નાયક હોય તેવા માણસોમાં વધુ ખાંખાખોળા કરવાની સંભાવનાઓ નથી હોતી. સત્યજીત રેએ માણસની ઉઘાડી સંવેદનાઓને સ્ક્રીન પર ઊગાડી, સમાજ જેવો છે તેવો જ બતાડ્યો અને માટે જ તેની સાથે આજે પણ લોકો જાતને સાંકળી શકે છે. પેલું કહેવાય છે ને કે સપાટી ખોતરો તો અંતે તો બધાં સરખાં જ હોય છે અને માટે જ સત્યજીત રેનાં સર્જનો ભારતને, ભારતીય ફિલ્મ મેકિંગને એક જૂદા સ્તરે મૂકી શક્યા.

બાય ધી વેઃ

સત્યજીત રેના સર્જનોને ડિ-કોડ કરવા જરૂરી છે પણ ત્યાં જ અટકી જવું પણ યોગ્ય નથી. તેમનું યોગદાન દીવાદંડી જેવું છે તેમાંથી આપણે દિશા મેળવવી જ રહી. રબીન્દ્રનાથ ટાગોરને જ્યારે તે નાનપણમાં પહેલીવાર મળ્યા, અને તેમનો ઑટોગ્રાફ લીધો ત્યારે કવિએ જ પંક્તિઓ ટાંકી હતી તેનો અર્થ કંઇક આવો થાય છે, ‘બહુ લાંબો સમય સુધી હું એક જગ્યાએથી બીજે ભટક્યો છું, પહાડો અને દરિયાઓની વિશાળતાઓ જોઇ છે, હું કેમ મારા ઘરથી બે યાર્ડ દૂર ન ગયો, મારી આંખો ખોલીને ડાંગર પરના ઝાકળનાં બિંદુને એકદમ ધારી ધારીને કેમ ન જોયું?’ આ પંક્તિઓને મમળાવી, પચાવી, વાગોળીને ઉછરેલા સત્યજીત રેએ માણસની આંખનાં બિંદુ, કપાળે જામેલા પરસેવાનાં ટીપાં અને લાગણીઓને સ્નિગ્ધતાને પિરસતાં શીખી લીધું અને આખી દુનિયાને પણ સામ્રાજ્યવાદનો ભોગ બનેલા ભારતમાં જીવાતી જિંદગીઓનું ચિત્ર ધર્યું.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”,  09 મે 2021