સૌને નમસ્કાર.

પહેલી નજરે લાગે કે સાહિત્યકલા અને અધ્યાત્મવિદ્યા એકબીજાંનાં વિરોધી છે, પણ ઊંડું વિચારતાં લાગશે કે એમ નથી. સાહિત્યકલા અને અધ્યાત્મવિદ્યા બન્ને માનવમનના જ સુન્દર અને સમુપકારક આવિષ્કારો છે.

હા, બન્નેનાં સ્વરૂપ અને કાર્ય જુદાં છે. સાહિત્યકલા મુખ્યત્વે હૃદયસ્થ ભાવોની વાત કરે છે, આનન્દ આપે છે, જ્યારે અધ્યાત્મવિદ્યા મુખ્યત્વે ચિત્તમાં વસતા જ્ઞાનની વાત કરે છે, જ્ઞાનનું સંવર્ધન કરે છે. ‘મુખ્યત્વે’ એટલા માટે કહું છું કે જ્ઞાનની વાતમાં ભાવ નથી ભળ્યા એમ નથી અને એ જ રીતે ભાવની વાતમાં જ્ઞાન સમ્મિલિત નથી એમ પણ નથી. એટલે સુધી કહી શકાય કે હૃદય અને ચિત્ત એકબીજાને પૂછે છે, બન્ને વચ્ચે નિરન્તરનો સંવાદ ચાલતો હોય છે. ઘણીયે વાર લાગે કે બન્ને જુદાં નથી, એકાકાર છે.

અને એ જ ભૂમિકાએ મારે કહેવું છે કે સાહિત્યકલા અને અધ્યાત્મવિદ્યા પણ એકાકાર થઈ ગયાં હોય છે. મારા આ કીનોટ ઍડ્રેસનો કેન્દ્રવર્તી સૂર પણ એ જ છે કે કલા અને વિદ્યા વચ્ચે કશો પ્રચણ્ડ વિરોધ કે ઘાતક ભેદ નથી, પણ આકર્ષક એવી અભિન્નતા છે, અભેદ છે. હું નામોલ્લેખ કરીને સમાપન કરીશ કે વિશ્વને એવા મનીષીઓ મળ્યા છે, મળતા રહે છે, મળવાના છે, જેમનાં સર્જનોમાં આ બન્ને માનવીય આવિષ્કારોનું રસપ્રદ સાયુજ્ય અને એકત્વ સિદ્ધ થયું હોય છે અને ઘણી સરળતાથી અનુભવાતું હોય છે.

જરા નિરાંતે સમજીએ.

મનુષ્યદેહ, આ શરીર, એક સાવ જ વાસ્તવિક વસ્તુ છે. દેહને જોઈ શકાય છે, સ્પર્શી શકાય છે, જાણી-માણી શકાય છે. એ અર્થમાં દેહ સ્થૂળ છે, પાર્થિવ છે, ફિઝિકલ છે.

પણ એવા દેહમાં દસ ઇન્દ્રિયો છે, જેમાંની પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો છે -ચક્ષુ કર્ણ ઘ્રાણ જિહ્વા અને ત્વચા. બીજી પાંચ કર્મેન્દ્રિયો છે – હાથ પગ મુખ જનનેન્દ્રિય અને ગુદા.

ઉપરાન્ત, દેહમાં હૃદય અને મસ્તિષ્ક પણ છે. હૃદય અને રુધિરાભિસરણની ક્રિયાને પરિણામે મનુષ્યથી જીવતા રહેવાય છે. મસ્તિષ્કની ક્રિયા-પ્રક્રયાઓને પરિણામે આસપાસના વિશ્વ સાથે મનુષ્ય જોડાયેલો રહે છે. ઉપરાન્ત, માણસ પાસે ભાવો અને લાગણીઓ જન્માવનારું એક બીજું અનુભાવ્ય હૃદય પણ છે. નીતિ-અનીતિ આચારવિચાર અને સદાચારનો વિવેક કરી આપનારું માણસ પાસે અન્ત:કરણ પણ છે. એની પાસે એક ચેતના નામની વસ્તુ પણ છે. વળી, એની પાસે ચેતનાને વિશેની ચેતના પણ છે, જેને અન્તરાત્મા કહેવાય છે.

આ સઘળાને ધારણ કરે છે, દેહ. એટલે નવો અર્થ એ કરવો જોઈશે કે દેહ માત્રસ્થૂળ, પાર્થિવ કે ફિઝિકલ નથી, અને તેથી, સર્વથા ધ્યાનપાત્ર છે. દેહના ધર્મો પાળવા જોઈશે. દેહ માગે અને આપણી પાસે કરાવે જ કરાવે એ તમામ સહજ કર્મો કરવાં જોઈશે. હું આમ આ સમયે વ્યાખ્યાન આપી શકું છું પણ તે પહેલાં મારે ક્ષુધાતૃષાશાન્તિ જેવી પ્રવૃત્તિ કરવી જરૂરી હોય છે – ભૂખ્યોતરસ્યો માણસ શેની વાત કરી શકવાનો? અને તે પહેલાં મારે નિદ્રાધીન થવું પણ જરૂરી હતું, વગેરે. તાત્પર્ય, દેહને અને તેની જીવનપરક ભૂમિકાને કદીપણ નકારી શકાતી નથી.

આમ તો વાત અહીં પૂરી થઈ જાય છે. મોટા ભાગની માનવજાત દેહને વશ રહીને જીવે છે. આહાર નિદ્રા ભય મૈથુનમાં રત રહીને જીવનને બસ જીવ્યે જાય છે. તેમછતાં, માણસ ક્યારેક અથવા અવારનવાર આત્માનો સહજપણે ઉલ્લેખ પણ કરે છે. દાખલા તરીકે, એ કહે છે – આ સંસ્થાનો આત્મા મરી ગયો છે. એટલે જ ક્યારેક ક્યારેક દરેક વ્યક્તિને પ્રશ્નો થાય છે કે આ જીવનનો અર્થ શું છે; આ જગત શું છે; જગતમાં હું શા માટે છું; આ વિશ્વનો સર્જનહાર કોણ છે; આ બ્રહ્માણ્ડનું ચાલકનિયામક ઋત કયું છે. દેહ અને આત્માનું વૈચારિક નિ દર્શન – મૉડેલ – સ્વીકારીને માણસનું ચિત્ત આ બધા પ્રશ્નોના ઉત્તર મેળવવા મથે છે. ત્યારે ચિત્ત સ્થૂળથી સૂક્ષ્મ તરફ, મૂર્તથી અમૂર્ત તરફ, કૉન્ક્રીટથી ઍબ્સ્ટ્રેક્ટ તરફ ગતિ કરતું હોય છે. માણસને એવા મનોવ્યાપારની યાત્રા ગમતી હોય છે. એને આવડે કે ન આવડે, એ એવી અવરજવરની કે એવી ચડઊતરની મજા લેતો હોય છે. માનવચિત્તની એ સહજ ગતિવિધિને પરિણામે સંસારમાં ફિલસૂફી દર્શનો શાસ્ત્રો સિદ્ધાન્તો અને જેને આપણે અધ્યાત્મવિદ્યા કહીએ છીએ તેનો જન્મ થાય છે.

જુઓ, ’અધ્યાત્મ’ સંજ્ઞામાં બે શબ્દ જોડાયા છે -‘અધિ’ અને ‘આત્મા’. ‘અધિ’ એટલે ‘ઉપરાન્તનું’, ‘વધારે’, ‘કશાકમાંથી આવેલું’. ‘અધિ’ એટલે, ‘પછીથી’, ‘ને માટે’. આ બધા જ અર્થસંકેતો ‘આત્મા’ સાથે જોડાઈ ગયેલા છે. ટૂંકમાં એ સમજવાનું છે કે અધ્યાત્મ એટલે એવી વિદ્યા, એક એવું નૅરેટિવ, એવી વારતા, જે દેહ સાથે નહીં પણ આત્મા સાથે જોડાઈને વિકસી હોય છે. દેહને વિશેનું છે તે ઉપરાન્તનું આત્મા-સંલગ્ન જ્ઞાન તે અધ્યાત્મવિદ્યા – સ્પિરિચ્યુઅલ નૉલેજ. અંગ્રેજીમાં જેને મૅટાફિઝિક્સ કહેવાય છે તે પણ ફિઝિકલ પછીની કે તે ઉપરાન્તની વિદ્યા છે.

મૅટાફિઝિક્સની થોડી વાત અહીં ઉમેરવી મને જરૂરી લાગે છે. મૅટાફિઝિક્સ ફિલૉસૉફીની એક શાખા છે. એમાં ‘બીઈન્ગ’ કહેતાં ‘સત’-ની ચર્ચા હોય છે. અસ્તિત્વ અને અસ્તિત્વમાં હોય તે વસ્તુઓને વિશેની નિસબતથી એ વિકસ્યું હોય છે. ઉપરાન્ત એમાં ‘જ્ઞાન’ તેમ જ ‘ટાઇમ’ અને ‘સ્પેસ’-ની પણ ચર્ચાઓ હોય છે. અધ્યાત્મવિદ્યા ફિલસૂફીની શાખા છે એટલે એમાં રજૂ થતી સમગ્ર થીયરી ઍબ્સ્ટ્રેક્ટ હોય છે – અમૂર્ત વિભાવનાઓની સૃષ્ટિ. બીજું એ કે એ વિભાવનાઓ વ્યક્તિપરક નથી હોતી, સાર્વત્રિક હોય છે – યુનિવર્સલ હોય છે. એમાં થતી ચર્ચાઓને મારી કે તમારી નકરી વાસ્તવિક દુનિયા સાથે કે મારા કે તમારા અનુભવજગત સાથે કશી લેવાદેવા નથી હોતી. એટલે કે, એમાં ઍમ્પિરિકલ લૉઝની નહીં પણ વિશ્વનાં ઍસેન્શ્યલ સ્ટ્રકચર્સની – તાત્ત્વિક સંરચનાઓની – શોધ વિકસી હોય છે. એમાં તર્કની પરાકાષ્ઠા અને વિચાર તેમ જ વિભાવની પરિશુદ્ધિ જોવા મળે છે.

દાખલા તરીકે, કોઈ વેદાન્તી બ્રહ્મ સત્ય છે, જગત મિથ્યા છે, એમ કહે તો ના નથી પાડી શકાતી. દાખલા તરીકે, પ્લેટો ‘વર્લ્ડ ઑફ આઇડિયાઝ’-ને પરમ સત્ય ગણે, અને આપણા આ વસ્તુજગતને, ‘વર્લ્ડ ઑફ ઑબ્જેક્ટસ’-ને, તેની નકલ કહે, વળી, ‘વર્લ્ડ ઑફ પોએટ્રી’-ને એટલે કે આપણા કલાસંસારને નકલની પણ નકલ કહે, તો એ વિશે કશી વિશેષ ચર્ચાનો અવકાશ નથી બચતો. ફિલસૂફીમાં આમ સ્પષ્ટતાઓ થાય છે, સ્પષ્ટતાઓ પર નવી ફિલસૂફી રચાય છે, અને એમ સત્યાસત્યની ખોજ નિરન્તર ચાલ્યા કરતી હોય છે. પૂર્વકાલીન ફિલસૂફ ભાવિ ફિલસૂફને સરજે છે અને એ ભાવિ ફિલસૂફ એની પણ પછી આવનારા કોઈ ભાવિને સરજે છે. ફિલસૂફી સ-અન્ત નથી બલકે જીવ જગત અને તેના સર્જનહારને સમજવાની અન્તહીન મથામણ છે. એ પ્રસન્ન કરે છે પણ મનુષ્યને થકવે પણ છે.

કેમ થકવે છે તે સમજીએ. વાત એમ છે કે પરમ સત્યની નકલ કે તેની પણ નકલ, જે હોય તે, પણ હું કે તમે તો સત્ય જ છીએ ! બ્રહ્મ ભલે સત્ય છે અને ભલે જગત મિથ્યા છે, તમે અને હું જીવતી-જાગતી વ્યક્તિઓરૂપે સત્ય છીએ ! હરેક ક્ષણે આપણે પ્લેટોના નકલસ્વરૂપ જગતમાં જ હોઈએ છીએ. એ હકીકત સત્ય છે. અવારનાવર આપણે એમણે કહેલા નકલની નકલ એવા કવિતા અને સાહિત્યકલાના જગતમાં જઈએ છીએ. એ ઘટનાઓ સત્ય છે. વારંવાર આપણને આ જિવાતું જીવન સતાવે છે એ પરમ હકીકત છે, તેમ એ પરમ સત્ય પણ છે. આપણા આ હકીકતમય જીવનમાં ફિલસૂફીમય સત્યશોધને કશો અવકાશ જ નથી.

આપણને કેટલીયે વાર થાય છે કે વ્યક્તિ વ્યક્તિ વચ્ચે નિરન્તર રચાતો રહેતો માનવસમ્બન્ધ શી ચીજ છે. આપણને વારંવાર પ્રશ્ન થાય છે કે માનવસમ્બન્ધોમાં તિરાડ કેમ પડે છે, છેદ-વિચ્છેદ કેમ થાય છે. એમ પણ થાય છે કે આ જે તીવ્રપણે અનુભવાય છે તે પ્રેમ શું છે, મિલન શું છે, વિરહ શું છે. આ જે ભભૂકી ઊઠે છે તે ક્રોધ શું છે. આ જે રુદન અને વિલાપમાં વહ્યો જાય છે તે શોક શું છે. મૃત્યુ શું છે એમ નથી થતું પણ મૃત્યુ કેમ છે એમ જરૂર થાય છે. વિશ્વને જાણવામાં માણસને ઝાઝો રસ નથી. એને રસ છે, પોતાના ભાવજગતને જાણવામાં અને ઓળખવામાં. સમગ્ર વિશ્વનો અનુભવ એની પ્હૉંચની બહારની વસ્તુ છે, પણ એના વડે જિવાયે જતું જીવનવિશ્વ એની સન્નિકટે છે. એના એ બધા પ્રશ્નોની, એના એ ભાવજગતની, એના એ જીવનવિશ્વની વાત કરે છે, સાહિત્યકારો સંગીતકારો ચિત્રકારો શિલ્પીઓ વગેરે સૌ કલાસર્જકો.

કલા એમ દર્શાવે છે કે માનવીય સર્જકતા અને સર્જનશીલતા માનવીય તાર્કિકતા અને જ્ઞાનશીલતાથી વધારે ઊંચી વસ્તુ છે. હું મારી સર્જકતાની સન્નિકટે રહીને જીવું તો એથી વિલક્ષણપણે અંગત એવી એક ધાર્મિકતા પ્રગટે છે, એક અનવદ્ય અને આસ્વાદ્ય આધ્યાત્મિકતા જનમે છે. મને એક એવું ડહાપણ લાધે છે જે વડે હું કશાપણ બાહ્ય દર્શન કે ચિન્તન કે ફિલસૂફીના આધાર વિના સુખે જીવનવ્યાપન કરી શકું છું.

આ ક્ષણે મને જગવિખ્યાત ફિલસૂફ દેરિદા યાદ આવે છે. એમણે કહેલું કે ફિલસૂફી એટલે ડહાપણને માટેનો પ્રેમ – લવ ફૉર વિઝડમ. કેટલાક કુખ્યાત દાખલાઓ છે જેમાં ફિલસૂફી રવાડે ચડી ગઈ હોય અને ફિલસૂફ ગાંડિયા થઈ ગયા હોય. પણ કલામય ફિલસૂફીથી અવતરેલા સાચા પાગલપનનું અપ્રતિમ દૃષ્ટાન્ત તો નિત્શે છે. પરમ્પરાગતો એમને સ્ટાન્ડર્ડ ફિલૉસૉફર નથી ગણતા. કેમ ? કેમ કે એમણે પોતાના દર્શન-ચિન્તનમાં કાવ્યત્વ કથા નાટ્યાત્મકતા રૂપકો અને અલંકરણોનો આશ્રય કરેલો. હું એમને કલાપ્રપન્ન દાર્શનિક ગણું છું.

પ્રારમ્ભે મેં હૃદય અને ચિત્ત વચ્ચે નિરન્તર ચાલતા સંવાદની વાત કરી, કહ્યું કે સાહિત્યકલા અને અધ્યાત્મવિદ્યા પણ એકાકાર થઈ ગયાં હોય છે, કલા અને વિદ્યા વચ્ચે કશો પ્રચણ્ડ વિરોધ કે ઘાતક ભેદ નથી, પણ આકર્ષક એવી અભિન્નતા છે, અભેદ છે. અને મેં ઉમેરેલુ કે હું નામોલ્લેખ કરીને સમાપન કરીશ કે વિશ્વને એવા મનીષીઓ મળ્યા છે, મળતા રહે છે, મળવાના છે, જેમનાં સર્જનોમાં આ બન્ને માનવીય આવિષ્કારોનું રસપ્રદ સાયુજ્ય અને એકત્વ સિદ્ધ થયું હોય છે અને ઘણી સરળતાથી અનુભવાતું હોય છે.

કબીર

જેમ કે, કબીરવાણી જેમાં શબ્દ ‘શબદ’ બની ગયો છે. એ સૃષ્ટિ માં અવળવાણીની રીતેભાતે અધ્યાત્મ ઊકલતું આવે છે. અને કબીરથી તો નર્યા સહજ ભાવે જ રૂપક આદિ અલંકારોનો વિનોયોગ થયો છે. જેમ કે, યાદ આવે છે આપણો નરસિંહ. એને તત્ત્વનું ટૂંપણું તુચ્છ લાગ્યું અને એણે પ્રેમરસની વાત કરી. આપણા અખાએ કવિતાની રીતે જીવનબોધક છપ્પા લખ્યા, ધીરાએ એવા ચાબખા લખ્યા. સમકાલીન ગુજરાતી કવિઓમાં રાજેન્દ્ર શુક્લ અને હરીશ મીનાશ્રુની કેટલીક કૃતિઓમાં આ સાયુજ્ય જોવા મળે છે.

નરસિંહ

લાઓ ત્સે

જેમ કે, બુદ્ધદર્શન. બુદ્ધે દુ:ખ જેવી કેન્દ્રસ્થ પીડા પર, એ નગદ માનભાવ પર, આંગળી મૂકી, નહીં કે કશા અમૂર્ત વિભાવ પર. અને એમણે ચાર આર્ય સત્ય વર્ણવ્યાં. લાઓ ત્સેએ દરેક જીવનવ્યાપારને ચાહવાની અને સન્માનવાની વાત કરી. એ પર વર્ચસ્ નિયમનો કે અંકુશો લાદવાની મનાઈ ફરમાવી. એટલું જ નહીં, એમને કહ્યું કે સૌ પહેલાં જાતને ચાહો ને એમ મનુષ્યમાત્રને ચાહો. એમણે વ્યક્તિ અને વિશ્વને એ રીતેભાતે જોડ્યાં. રવીન્દ્રનાથના ‘ગીતાંજલિ’-ને હું કવિતા અને અધ્યાત્મના અભેદનું ઉ્તમ દૃષ્ટાન્ત લેખું છું. સાથે યાદ આવે છે એવી જ એકરૂપતાને ગાતા બાઉલ ભજનિકો. આલ્વાર કે તુકારામ આદિ સન્તો. અને યાદ આવે છે મને અતિપ્રિય, રુમિ. પ્રેમ, ઈશ્વર અને રહસ્યને અનાયાસે રસી દેતું રુમિ નું આ કાવ્ય રજૂ કરીને વિરમું :

પ્રેમ / રુમિ

પ્રેમને પંચેન્દ્રિયો સાથે કે દિશાઓ સાથે કશી લેવાદેવા નથી :
એને તો બસ પ્રિયાએ પ્રગટાવેલી સુન્દરતા માણવી હોય છે.
પછીથી બને કે ઈશ્વર તરફથી પરવાનગી મળે :
અને એ બધા સંકુલ સંકેતો ને
ગૂંચવાડિયા ઈશારા પાછળનાં રહસ્યો
કહેવા જેવાં રહસ્યો
સરસ રીતે કહી બતાવાશે ને ત્યારે એમાં
ઠીક એવી સમજદારી પણ હશે
રહસ્યનો કોઈ ભાગીદાર નથી હોતો
હા, રહસ્યને જાણનાર અને રહસ્ય પોતે :
શંકાશીલના કાનમાં તો
રહસ્ય કદી રહસ્ય હોતું જ નથી …

* * *

સૌનો આભાર, આવજો.

= = =

(June 9, 2020 : Ahmedabad)

(શ્રી ગોવિન્દ ગુરુ યુનિવર્સિટી અને યુનિવર્સિટી ઑફ મુમ્બઈના ગુજરાતી વિભાગના સંયુક્ત ઉપક્રમે યોજાયેલા બે-દિવસીય વેબિનારમાં આપેલું કી-નોટ ઍડ્રેસ.)

ઉમાશંકર જોશીના પદ્યનાટક 'મહાપ્રસ્થાન' સંદર્ભે યુધિષ્ઠિરનું પાત્ર

ભારતીય સાહિત્યની ઓળખ ભારતમાં જેટલી છે, તેના કરતાં વધુ વિશ્વમાં છે. વિશ્વના સાત મહાકાવ્યો પૈકી પ્રથમ બે એટલે કે રામાયણ (વાલ્મીકિ) અને મહાભારત (વેદ વ્યાસ) ભારતે દુનિયાને આપેલી અમૂલ્ય ભેટ છે. મહાકાવ્યની સામાન્ય ઓળખ 'મહાફલક' પર મનુષ્યની કથા તે મહાકાવ્ય.

ભારતે આપેલાં મહાકાવ્યોમાં રચનાસંવિધાનની દૃષ્ટિએ તેમ જ મહાકાવ્યોનાં લક્ષણોની દૃષ્ટિએ 'રામાયણ' વિદેશી વિદ્વાનોની પણ સ્વીકૃતિ પામ્યું છે. જ્યારે મહાભારત માટે એવું કહેવાય એમ નથી. 'મહાભારત' એ સંદર્ભે એક અને અજોડ છે. આમ છતાં 'મહાભારત' વિશ્વની દરેક ભાષાના સર્જક માટે સર્જન પ્રેરણાની ગંગોત્રી સમાન ગ્રંથ છે. પ્રાચીન, મધ્યકાલીન, અર્વાચીન કે આધુનિક સર્જકોને કથાબીજ શોધવામાં મહાભારત સહજ ઉપલબ્ધ પ્રેરણાસ્રોત બની રહે છે. ટેલીવિઝન અને ફિલ્મ જેવાં આજનાં ઇલેક્ટ્રોનિક માધ્યમો માટે પણ 'મહાભારત' નવા નવા પ્રયોગોનો પડકાર ફેંકે છે. બી.આર. ચોપરા જેવા નીવડેલા ફિલ્મસર્જક 'મહાભારત' નામે ઉત્તમ ટીવી. સિરીઅલ સર્જે છે. તો વળી એકતા કપૂર જેવી દૈનિક ધારાવાહિક ડ્રામાની સર્જક પણ પ્રયોગશીલ રીતે ટી.વી. પર મહાભારતની રજૂઆત કરે છે. જયારે પીટર બ્રુક્સ જેવા વિદેશી ફિલ્મસર્જક આ ગ્રંથના ગહન અભ્યાસ બાદ પ્રથમ નાટક અને ત્યાર પછી ફિલ્મનું નિર્માણ કરે છે. જે મહાભારતને એક નવા જ આધુનિક દૃષ્ટિકોણથી રજૂ કરે છે. મહાભારત અનેક શક્યતાઓથી ભરપૂર ગ્રંથ છે. એટલે જ તો વિશ્વના તમામ સર્જકોને એ આકર્ષે છે. ભારતીય સાહિત્ય મૂળે તો ત્રણ ચાર ગ્રંથો રામાયણ, મહાભારત, કથાસરિત્સાગર અને જાતકકથાઓ પર જ આધારિત છે.

'મહાભારત'ને કેટલાક પુરાણ કહે છે. પુરાણનો એક અર્થ છે – 'પુરાતન, ચિરંતન અને નૂતન એક સાથે હોય તેવું' ઋગ્વેદમાં કહેવાયું છે કે 'પુન: પુનર્જાયમ પુરાણી' અહીં વિશેષણ ઉષાના સંદર્ભે વપરાયું છે, પરંતુ પુરાણકથા કે mythologyના સંદર્ભે પણ એ એટલું જ સાચું છે. કારણ કે પુરાણકથા કે મીથ પણ વારે વારે નવી રીતે જન્મ લે છે. એમ આજના સમયમાં આધુનિક સંદર્ભો સાથે મહાભારતની કથા પણ જુદા જુદા સ્વરૂપોમાં અવતરતી રહે છે. ગુજરાતી ભાષામાં પણ 'કાન્ત', 'દર્શક', મુનશી, ઉમાશંકર જોશી અને ઈલા આરબ મહેતા જેવાં સર્જકોએ મહાભારતમાંથી કથાબીજ લઇ પોતાની કૃતિઓની રચના કરી છે.

આ શોધપત્રમાં મહાભારત પર આધારિત ગુજરાતી ભાષાના કવિ કુલગુરુ ઉમાશંકર જોશીની કાવ્યકૃતિ, પદ્યનાટક 'મહાપ્રસ્થાન'ના નાયક યુધિષ્ઠિરના પાત્ર સંદર્ભે ચર્ચાનો ઉપક્રમ રાખ્યો છે.  આ પદ્યનાટકમાં યુધિષ્ઠિરનું ચરિત્ર કવિકર્મનો ઉત્તમ નમૂનો છે. આમ તો મહાભારત વિશે કે તેના પાત્રો વિશે ક્યાંક ને ક્યાંક કશું લખાતું રહ્યું છે, પરંતુ કાલિદાસથી માંડીને રવીન્દ્રનાથ સુધીના કોઈ કવિએ યુધિષ્ઠિર વિશે કોઈ કાવ્ય કે નાટકની રચના કરી નથી. તેના પરથી સમજાશે કે તેમના વ્યક્તિત્વનું આકર્ષણ કેટલું ક્ષીણ છે. આજે પણ લોકો પોતાના સંતાનોના નામ પાર્થ, અર્જુન, સવ્યસાચી રાખતા તો જોવા મળે છે, પરંતુ યુધિષ્ઠિર નામ ભાગ્યે જ કોઈ રાખે છે. કદાચ એની પાછળનાM કારણોમાં દેખીતી રીતે જ મહાકાવ્યના નાયકનું કોઈ લક્ષણ એમનામાં દેખાતું નથી.

મહાભારતની પાત્રસૃષ્ટિમાં મહાપરાક્રમી યોદ્ધા, પરમ સુંદર અને લલનાપ્રિય (લેડી કિલર) તરીકે જાણીતા અર્જુન સાથે યુધિષ્ઠિરની તુલના કરીએ તો તેઓ તેનાથી ઘણા ઝાંખા, સંકુચિત અને પાછળ લાગે. તેમના સાંનિધ્યમાં જાણે પ્રભાવ નથી, સાહચર્યમાં સરસતા નથી, ઉદ્દીપન નથી, પ્રથમ નજરે તેમનું વ્યક્તિત્વ આકર્ષક લાગતું નથી. દ્રોણની શાળામાં નાપાસ થયેલ કોઈ વિદ્યાર્થી હોય તો તે યુધિષ્ઠિર છે. દ્રોણે લક્ષ્યવેધ માટે બોલાવ્યા ત્યારે તેઓ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શક્યા ન હતા. અને દ્રોણે – 'તું રહેવા દે, તારાથી કશું નહિ થઇ શકે' (આદિ : ૧૩૨) એમ કહી બેસાડી દે છે. અર્જુનને કોઈ પણ અવસ્થામાં ઓળખી શકાય, સમજી શકાય, તેના પાત્રમાં એક અખંડતા છે. પરંતુ યુધિષ્ઠિરને આવી ઓળખ આપી શકાય તેમ નથી. વિરાટ પર્વમાં દ્યૂત રમતા યુધિષ્ઠિર દ્રૌપદીનું અપમાન કરતાં કહે છે – 'સૈરન્ધ્રી, એક નટીની જેમ ક્રંદન કરી દ્યૂત રમવામાં મગ્ન એવા સભાસદોનું વિઘ્ન ન બન, તું જતી રહે !' યુધિષ્ઠિરના મુખેથી આવું કઠોર વચન સાંભળી દ્રૌપદી ભીમને કહે છે – 'યુધિષ્ઠિર જેવા સ્વામી હોય તેને દુઃખનો અભાવ ક્યાંથી ?' (વિરાટપર્વ) વિરાટ, કંક(યુધિષ્ઠિર)ના કપાળમાં છુટ્ટા પાસા મારે છે, છતાં છદ્મવેશ પ્રગટ ન થઇ જાય માટે કંઇ કરતા નથી. વનપર્વમાં તેઓ ક્રોધની નિંદા કરે છે અને ક્ષમાના ગુણગાન ગાય છે. પરંતુ યુદ્ધની મંત્રણા શરૂ થતાં જ આખી વાત ઊલટી થઇ જાય છે. ઉદ્યોગપર્વમાં ધૃતરાષ્ટ્ર કહે છે – 'હું ભીમ, અર્જુન અરે એટલે સુધી કે કૃષ્ણનો પણ એટલો ભય રાખતો નથી, જેટલો ક્રોધે ભરાયેલા યુધિષ્ઠિરનો રાખું છું.'

'મને યુદ્ધ કરવાની અભિલાષા નથી' સંજયને એવું કહેનાર યુધિષ્ઠિર સંજયની યુદ્ધ ટાળવાની વાતને જ તાળી દે છે. અને યુદ્ધના આરંભે જ મામા શલ્ય સમક્ષ એક ખરાબ પ્રસ્તાવ મૂકે છે – 'તમે અમને વચન આપ્યું હતું કે કર્ણ – અર્જુન યુદ્ધ સમયે તમે કર્ણના સારથિ થઇ, તેનો તેજોવધ કરશો. મારા મોં સામે જોઈ તમારે આ કુકર્મ કરવું જ પડશે.’ (ઉદ્યોગપર્વ-૭) યુદ્ધના નવમાં દિવસે કૌરવપક્ષથી અજાણ કોઈ ગુપ્તચરની જેમ ભીષ્મ પાસેથી એમના વધનો ઉપાય જાણી લે છે.(ભીષ્મપર્વ-૧૦૮) આ ઉપરાંત ગુરુ દ્રોણના વધ માટે પેલું અર્ધસત્ય, મર્મઘાતી અસત્ય ‘… ઇતિ કુંજર' પણ તેઓ જ બોલ્યા હતા. (દ્રોણપર્વ -૧૯૧). મહાભારતના યુદ્ધમાં પણ ભાઈઓએ એમનું રક્ષણ કરવું પડે છે. કર્ણ 'વેદ પાઠરત' બ્રાહ્મણ કહી યુધિષ્ઠિરની મશ્કરી કરે છે. (કર્ણપર્વ -૫૦) મામા શલ્યને પોતાને હાથે હણે છે. આ એ જ શલ્ય છે કે જેમણે માત્ર બે જ દિવસ પહેલાં ચતુર કૌશલ્યથી કર્ણના હાથે નિશ્ચિતરૂપે મૃત્યુ પામતા યુધિષ્ઠિરની રક્ષા કરી હતી. (કર્ણપર્વ-૬૪) સરોવરમાં સંતાયેલા લાચાર દુર્યોધનને યુદ્ધ માટે લલકારતાં કહે છે -'આવ અમારી સાથે યુદ્ધ કરી પ્રાણ આપ'. આ એ જ યુધિષ્ઠિર છે જેમણે દુર્યોધનના દૂત ઉલુકને કહ્યું હતું કે 'એક કીડીને પણ આઘાત પહોંચાડવા તે ઈચ્છતા નથી. (ઉદ્યોગપર્વ -૧૬૧) આપણે માટે આ દુ:સહ અને અકલ્પનીય છે. જો યુદ્ધ વિરામની સાથે જ મહાભારત સમાપ્ત થઇ ગયું હોત તો નિ:શંક પણે યુધિષ્ઠિર એક ભંડચૂડામણિ (મહાદંભી) તરીકે હંમેશને માટે ઓળખાયા હોત. પરંતુ બીજા આઠ પર્વો સુધી કથા આગળ ચાલે છે. અને ભાવક સમજી શકે છે કે યુધિષ્ઠિરના આ દુષ્કૃત્ય પણ યથોચિત અને સુસંગત છે. આ બધાનું એમના જીવનમાં કંઈક પ્રયોજન છે. યુધિષ્ઠિરના પાત્ર દ્વારા વ્યાસ શું સિદ્ધ કરવા ઈચ્છે છે. મહાભારતની પરિકલ્પના કઈ રીતે અને કયા પરિમાણમાં યુધિષ્ઠિર પર આધાર રાખે છે, તે વિચાર માંગી લે તેવો પ્રશ્ન છે.

એક તરફ પોતાની સ્વત: સ્ફૂર્ત સહજવૃત્તિઓ અને બીજી તરફ કુટુંબ પ્રત્યેનું, સમાજ પ્રત્યેનું કર્તવ્ય આ બંને વચ્ચે મનોમંથન અનુભવતા યુધિષ્ઠિર સંજય કે વિદૂરની જેમ પ્રેક્ષક બની યુદ્ધથી અલિપ્ત રહી શકતા નથી. માતા, પત્ની અને ભાઈઓએ ૧૩ વર્ષ સુધી તેમના દોષે જ દુ:ખ વેઠવું પડે છે. આત્મીયજનો તરફનો એમનો રાગ ઘણો ઊંડો છે તેથી જ તો તેમના શુભ્ર હાથો તેમણે લોહીમાં રગદોળવા પડે છે. અને આંગળીના નખ પર કલંક ચિહ્ન પણ સ્વીકારી લેવું પડે છે. છતાં પણ તેઓ યુદ્ધને ધૃણા કરે છે. તેમના જેવો યુદ્ધથી વિમુખ બીજો કોઈ નથી. લડાઈ વૃત્તિ તેમના માટે આત્મદ્રોહ સિવાય બીજું કંઈ નથી. તેમણે બધા કરતાં વધારે પોતાનેજ  દુઃખ આપવું પડે છે, પોતા સાથેની દુશ્મનાવટમાં જ તેઓ લિપ્ત છે. જેમ સભાપર્વમાં તેમ કુરુક્ષેત્રમાં પણ તેઓ નિરુપાય છે. અનિચ્છાએ અસ્ત્ર ધારણ કરવા પડે છે. ભાઈઓ, પત્ની દ્રૌપદી અને બધાની ઉપર કૃષ્ણ અને તેમના નિરુત્તર કરી દેતા તર્ક અને વ્યક્તિત્વનું સંમોહન યુધિષ્ઠિરને બંદી બનાવી દે છે.

યુધિષ્ઠિરનું જીવન અભિલાષા અને અવસ્થાની વચ્ચે દ્વિધા વિભક્ત છે. પોતા પ્રત્યેની અને બીજા પ્રત્યેની સામસામી જવાબદારીઓથી તેઓ ઘેરાયેલા છે. ઉદ્યોગપર્વથી આશ્વમેધિકપર્વ સુધી સતત તેઓ ડોલાયમાન દેખાય છે, તેથી જ તેઓ આટલા બધા અસ્થિર અને અનિશ્ચિત દેખાય છે. આથી પગલે ને પગલે કોઈ બંધનમાં બંધાય છે, સંશયમાં ફસાય છે અને છતાં પોતાની વિચારધારાને વળગી રહે છે. તેમનાં બધાં સ્ખલન, પતન, મનસ્તાપ અને સ્વવિરોધની વચ્ચે પણ સર્જકે તેમનું વ્યક્તિત્વ કલાત્મક રીતે ઉપસાવ્યું છે. યુધિષ્ઠિરના આ બહુપરિમાણી અને બહુઆયામી પાત્રને ગુજરાતીમાં ઉમાશંકર જોશી જેવા સિદ્ધહસ્ત સર્જકનો સ્પર્શ મળે છે અને સર્જાય છે, 'મહાપ્રસ્થાન'.

ગુજરાતી કાવ્યસાહિત્યના ક્ષેત્રે પદ્યનાટકનો નવો પ્રકાર ઉમાશંકર જોશીથી પ્રારંભ પામે છે. 'The Three Voice of Poetry'માં એલિયટ પદ્યનાટકને Third Voice – ત્રીજા સૂર તરીકે ઓળખાવે છે. ઉમાશંકર જોશી આ પડકારરૂપ સ્વરૂપને 'પ્રાચીના' અને 'મહાપ્રસ્થાન'માં પ્રયોજે છે. 'મહાપ્રસ્થાન' સંગ્રહના બે પદ્યનાટકો 'મહાપ્રસ્થાન' અને 'યુધિષ્ઠિર' આ બંને રચનાઓમાં સર્જક યુધિષ્ઠિરને કેન્દ્રમાં રાખી તેમના ચરિત્રની વિવિધરંગી લાક્ષણિકતાઓને આધુનિક સંદર્ભો સાથે ઉજાગર કરે છે. આ ચર્ચાના આરંભે યુધિષ્ઠિરના પાત્ર દ્વારા 'માનવીની વેદના-સંવેદનાને, ગુણ-દોષને જોયા પછી પણ તેમના વ્યક્તિત્વમાં કશુંક એવું છે, જે એમને બધાથી જુદા પાડે છે. ઉમાશંકર જોશી મહાભારતના 'મહાપ્રસ્થાનિક પર્વ'માંથી કથાબીજ પસંદ કરી, બહુખ્યાત વિષયવસ્તુ પર કામ કરે છે, અને આ ખ્યાત કથાનકને તેઓ પોતાની સર્જક પ્રતિભાના બળે મૌલિક અને નાવિન્યસભર બનાવે છે. કવિ કાવ્યસર્જન માટે જે ક્ષણ પસંદ કરે છે તે, પાંડવોના મહાપ્રસ્થાનની છે. કવિશ્રી ઉમાશંકરે કરેલી સંગ્રહની પ્રથમ બે રચનાઓ 'મહાપ્રસ્થાન' અને 'યુધિષ્ઠિર' પદ્યનાટકો જાણે દ્વિઅંકી નાટકના બે અલગ અલગ અંક હોય એવું લાગે છે. ઉમાશંકર જોશી અહીં યુધિષ્ઠિરના પાત્રને સાંપ્રત સમયની બૌદ્ધિક હવામાં મૂકી આપે છે. કવિ પોતાના વિશિષ્ટ દૃષ્ટિકોણથી પૌરાણિક પાત્રમાં આધુનિકતાનું સંમિશ્રણ કરે છે.

'મહાપ્રસ્થાન'નો પ્રારંભ જ યુધિષ્ઠિરની ઉક્તિ – 'ક્યાં છે કૃષ્ણ?'થી થાય છે. આજે પણ 'માધવ'ની શોધ તો ચાલુ જ છે પણ …. 'માધવ ક્યાંય નથી …' આખી જિંદગી કૃષ્ણને આધારે જીવેલા યુધિષ્ઠિર આયુષ્યના છેલ્લા કાળે કૃષ્ણવિહોણા બનતાં મનોમંથન અનુભવે છે. મહાભારતનું યુદ્ધ, દૂતકર્મ, લાક્ષાગૃહ, ઉરુભંગ વગેરે પ્રસંગોએ કૃષ્ણની મદદ અને માર્ગદર્શન યાદ આવે છે. પ્રારંભની નવપંક્તિઓમાં કવિ સાતવાર કૃષ્ણ શબ્દ પ્રયોજે છે. જે કૃષ્ણ વિનાની પાંડવોની દશાને સૂચવે છે. વ્યર્થ પ્રયત્નો પછી યુધિષ્ઠિરને સમજણ આવે છે કે કૃષ્ણ મૃત્યુ પામી ચુક્યા છે. 'હવે કેવા કૃષ્ણ?' કૃષ્ણ વિનાનું જીવન પાંડવો અને યુધિષ્ઠિર કલ્પી શકતા નથી. કૃષ્ણ વિનાના પાંડવો અનેકવાર શારીરિક અને માનસિક રીતે હારી ચુક્યા છે. ભારતીય સંસ્કૃતિમાં રહેલ 'સંસારત્યાગ'નો વિચાર, મહાપ્રસ્થાનની કલ્પના યુધિષ્ઠિરની છે. અને તેને આચરણમાં મુકનાર પણ તેઓ જ છે. સૌ પહેલાં તેઓ જ વલ્કલ ધારણ કરે છે. ભાઈઓ તેમને અનુસરે છે. મહાપ્રસ્થાન માટે હિમાદ્રીના શિખરો પર ચાલતા પાંડવોની પાછળ એમનાં પગલાં દબાવતું મૃત્યુ જાણે ચાલી રહ્યું છે. આપણી સાથે મૃત્યુ સતત રહ્યું છે એ આપણું સનાતન સત્ય છે. કવિનું કવિત્વ દ્રૌપદી અને ચારે પાંડવોના મૃત્યુ પ્રસંગે ઉજાગર થતું દાર્શનિક યુધિષ્ઠિરનું ચરિત્ર આલેખવામાં પ્રગટ થાય છે.

મોક્ષપ્રાપ્તિના માર્ગ પર સૌ પ્રથમ દ્રૌપદી પડે છે. ભીમથી પાંચાલી 'ઉચલાતી' નથી. ઉમાશંકરે પ્રયોજેલું આ ક્રિયાપદ પણ કેટલું યથાર્થ છે. લાક્ષાગૃહનો ભીમ હવે એવો ને એવો રહ્યો નથી. ત્યારે યુધિષ્ઠિર બિલકુલ સાક્ષીભાવે અત્યંત માર્મિક રીતે કહે છે :

                   ' …. આ સમય છે જુદો
                   ભાર સ્વકર્મનો ઉઠાવીને ચાલી શકે એ જ
                        આ છે ઘણું તારા માટે.'     

છે ને આધુનિકતાનો અનન્ય સંદર્ભ. દ્રૌપદીના દામ્પત્યજીવનનું રહસ્ય છતું કરતા યુધિષ્ઠિર તેના અર્જુન પ્રત્યેના પક્ષપાતને મર્યાદા તરીકે ગણાવી પોતાની મર્યાદાઓને પણ ધ્યાનમાં લે છે. – 'તે કોડ અમે છુંદ્યા' એમ કહી દ્રૌપદીના જીવનની કરુણતાની જવાબદારી પોતા પર લે છે. ઉમાશંકર યુધિષ્ઠિરની આંખમાં સત્ય અને આંસુ બંને ને જોઈ શકે છે. દ્રૌપદીના અંતિમ સમયે પણ ઉમાશંકર યુધિષ્ઠિરના મુખમાં આ પંક્તિઓ મૂકી એમને લોકોત્તર બનાવે છે. – 'સંસારની, તૃષ્ણાનું તીવ્ર સ્વરૂપ હતી એ નારી …!' કવિએ મૂકેલ 'નારી' શબ્દ યુધિષ્ઠિરની તટસ્થતાને દર્શાવે છે. અર્જુન પ્રત્યે વિશેષ પ્રીતિ હોવા છતાં દ્રૌપદીથી વધારેમાં વધારે અળગા રહેવાનું અર્જુનના ભાગ્યમાં જ આવ્યું. ઉપરાંત અર્જુન અન્ય પત્નીઓ પણ બનાવે છે. આથી જ અહીં ઉમાશંકર યુધિષ્ઠિર પાસે બોલાવે છે કે – 'અગાધ કરુણ મહાનારીનું જીવન ખરે' જુઓ મહાકાવ્યના દીર્ઘવર્ણન સામે ઉમાશંકર સુંદર લાઘવ પ્રયોજે છે.

જેમને સાચવવાની જવાબદારી કુંતી, યુધિષ્ઠિરને આપે છે તે સહદેવ, નકુલના મૃત્યુ પ્રસંગે તેઓ કશું જ કરી શકતા નથી. મૃત્યુ આગળ બધા જ લાચાર બની જાય છે. સહદેવ અતિ જ્ઞાનને કારણે અહંકારી બની ગયો હતો, જ્યારે નકુલના મૃત્યુ પ્રસંગે ઉમાશંકર યુધિષ્ઠિરના મુખમાં જાણે આજનો કોઈ તત્ત્વચિંતક બોલતો હોય તેવા શબ્દો મૂકે છે :

                   'નકુલે બાહ્ય સૌંદર્યને વિકસાવવામાં
                    આંતર સૌંદર્ય પ્રત્યે દુર્લક્ષ્ય સેવ્યું'

આજના મોડર્ન જીવનની સચ્ચાઈનું દર્શન ઉમાશંકરે આ નિમિત્તે રજૂ કર્યું છે. રૂપ માત્ર બાહ્ય વિકાસ સાધીને જ અટકી જાય ત્યારે નકુલની જેમ મરણશીલ બને છે. સહદેવના – સંદર્ભે – 'જાણપણ – શાણપણ સાથે સાયુજ્ય ન સાધી શકે તો જીવન વિઘાતક બની જાય છે.

હિમાલયના ઉત્તુંગ ધવલશ્વેત શિખરો પર મહાપ્રસ્થાનને માર્ગે આગળ વધતાં અર્જુન પડે છે. આ પ્રસંગે ભીમના પ્રશ્નોના જવાબ આપતાં તેઓ પોતાની આંતરવ્યથાને પણ ઉજાગર કરે છે. કૃષ્ણ વિના અર્જુનનું કોઈ અસ્તિત્ત્વ નથી. અર્જુન પણ આ જાણે છે. યુધિષ્ઠિર કહે છે – 'માનવીએ પોતાની શક્તિનું મમત્વ રાખવા જેવું નથી.' વીરત્વમાં જ્યારે અહંકાર ભળે છે, ત્યારે સત્યની મર્યાદા જળવાતી નથી અને પરિણામે હ્રાસ સર્જાય છે. તેઓ ભીમને કહે છે. – 'વીરગાથા કિરીટની કરુણ મિશ્રિત પૂરી'. એમની પોતાની ગાથા પણ એટલી જ કરુણ મિશ્રિત છે.

પોતાના Guilt(ગીલ્ટ)થી છૂટવા મોક્ષ માર્ગે આગળ વધતાં પ્રશ્નકર્તા ભીમ પડે છે. ભીમ જયેષ્ઠ બંધુને પોતાના મૃત્યુનું કારણ પૂછે છે. અને સત્યવક્તા ! કહે છે 'વૃકોદર (ખાઉધરો) હતો તું' દુઃશાસનની છાતી ફાડી રક્તપાન કરનારને નરપિશાચ તરીકે તરીકે ઓળખાવે છે. યુધિષ્ઠિર આ પદ્યનાટકમાં સામાન્ય સ્તરથી, દુન્યવી સંબંધોથી પર થઇ એક તટસ્થ દાર્શનિકની અદાથી જીવનનું મૂલ્યાંકન કરે છે.

સંગ્રહના બીજા પદ્યનાટક – 'યુધિષ્ઠિર'માં નાટ્યકાર કરતાં કવિ ઉમાશંકરના દર્શન વિશેષ થાય છે. આ પદ્યનાટક વધુ સારું નાટ્યકાવ્ય બની શક્યું હોત. પરંતુ કવિ ઉમાશંકર નાટક પર હાવી થઇ જાય છે. અહીં 'મહાપ્રસ્થાન'ના દાર્શનિક યુધિષ્ઠિર નથી પણ દુન્યવી છે. બંધુપ્રેમમાં વિહ્વળ યુધિષ્ઠિર પદ્યનાટકને આરંભે જ – 'આ મારે મન સ્વર્ગ નથી,  મારે તો એ  સ્વર્ગ, જ્યાં સૌ બંધુજનો વસે મારા'.  ભાઈઓ વિનાનું સ્વર્ગ યુધિષ્ઠિરને માટે આકરું છે. દુર્યોધનને સ્વર્ગના સિંહાસને બેઠેલો બતાવીને નારદ તેમને કહે છે કે એ પણ તમારા બંધુજન જ છે ને ! પરંતુ આ પદ્યનાટકમાં ઉમાશંકર યુધિષ્ઠિરને કુટુંબવત્સલ જયેષ્ઠ બંધુ તરીકે દર્શાવે છે. મહાપ્રસ્થાનના દાર્શનિક નહિ … એટલે જ તો ઉદ્દિગ્ન બનીને કહે છે કે, મારે સ્વર્ગ નથી જોઈતું. મારા ભાંડુઓ તરછોડાયેલા રહે, નર્કમાં રહે. મારાથી એમનો અને એમનાથી મારો ક્ષણનો પણ વિલંબ સહન થતો નથી. એ પોતાના પર કરુણા કરવા વિનંતી કરે છે. નારદ એમને સુયોધન સાથે વાત કરવા જણાવે છે. અને વેધક રીતે કહે છે – 'સ્વર્ગમાંયે પૂર્વવૈર સંભારો છો ? અને વધુમાં કહે છે કે બધા પુણ્યના સંતાનો છે માટે મનને સાંકડું રાખવું ન ઘટે. ત્યારે પણ યુધિષ્ઠિરનો ભાતૃપ્રેમ છલકી ઊઠે છે – 'જ્યાં હશે સૌ સ્નેહીઓ તે મારે મન સ્વર્ગ છે.' ઇન્દ્ર પાસે ભાતૃમંડળમાં સમાઈ જવાની અનુજ્ઞા – રજા માંગે છે. સ્વર્ગને ઠોકર મારી,  ભાઈઓ નર્કમાં હોય તો નર્કમાં જવા પણ તેઓ તૈયાર થાય છે. ધર્મરાજા યમને પણ તેઓ સંભળાવી દે છે –

'પરંતુ પિતા! ન મારે મુક્તિ કશી ઇષ્ટ,' યુધિષ્ઠરનો ભાતૃપ્રેમ જોઈ યમ પણ એમની પ્રશંસા કરે છે. અને નારદ તો તેમની વ્યક્તિમત્તાને અંજલિ આપતાં કહે છે :

                        'યુદ્ધો રણાંગણો પરે ખેલાય છે તેમાં સ્થિર
                        શરવર્ષા વચ્ચે રહેવું સુકર છે, વીર, કિન્તુ
                        હૃદયવૃતિનાં મહાતુમુલ તાંડવો મધ્ય
                        ધીર સ્થિર ટકી રહેવું ક્ષુરધારા પથે, નથી
                        સુકર તે. હૃદયના વિકટ યુદ્ધે સુધીર
                        સ્થિરતા ધરો છો તેથી સાચે જ છો યુધિષ્ઠિર.' 

આ પદ્યનાટકમાં કવિએ યુધિષ્ઠિરના પાત્રને વિલક્ષણ બનાવ્યું છે. પણ …  'ભાઈઓ વિના, સ્વજનો વિના સ્વર્ગનું સુખ પણ મને ના ખપે' એવું કહેનાર યુધિષ્ઠિરનાં મનોમંથનોને આલેખવાનું કવિ ચૂકી ગયા છે.

આમ છતાં બંને પદ્યનાટકોના સંદર્ભે યુધિષ્ઠિરના પાત્રનું મૂલ્યાંકન કરીએ તો ઉમાશંકર જોશી એક અલગ યુધિષ્ઠિરને આપણી સમક્ષ રજૂ કરે છે. પત્ની અને ભાઈઓનાં જીવનની કરુણતાને અગાઉથી પામી ગયેલા પાત્રની વેદના કેટલી ઊંડી હશે? આ બધું વેઠીને પણ ગમે તેવી આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિમાં પણ યુધિષ્ઠિર પોતાનો જીવન ધર્મ છોડતા નથી. સ્વર્ગના લોભે પણ નહિ. યુધિષ્ઠિર કોઈ મહાપુરુષ નથી, આપણા સદ્દભાગ્યે તે મનુષ્ય છે. તેઓ કર્ણ કે અર્જુનની જેમ કોઈ દેવતા પાસેથી વરદાન કે શાપ પામ્યા હોય એવું આપણે જાણતા નથી. તેમના બધા જ વરદાન અને અભિશાપ તેમના પોતાનામાં જ છુપાયેલાં હતા. તે બધાને તેમણે કેવી રીતે પોતાના પ્રયત્નોથી સમન્વિત અને વિકસિત કર્યા હતાં, અને કેવી રીતે સર્વલક્ષણ સંપન્ન એક મર્ત્ય માનવી બન્યા હતા તેના જ ઇતિહાસનું નામ મહાભારત. જ્યાં યુધિષ્ઠિર તેમના મનુષ્યધર્મથી દેવરાજના દેવત્વને પડકારી રહ્યા છે. એક કૂતરા માટે સ્વર્ગ છોડવા કમર કસીને ઊભા છે. તેમના મહાપ્રસ્થાનના ઉચ્ચ શિખરે, આપણે જો એક ક્ષણવાર અટકીને ભૂતકાળની બધી જ ઘટનાઓને યાદ કરીએ તો આપણને લાગશે કે, મહાભારત – આ મહાન અને માનવીય કાવ્ય યુધિષ્ઠિરનું જ જીવનચરિત્ર છે. આખુંયે વિશ્વ પતનશીલ છે, તેમાં તે એકલા જ ઊર્ધ્વગામી છે. 'મહાભારત'માં સૌથી વધુ ઉપદેશ પામેલો આ મનુષ્ય ઉપદેશકની સહાય વિના જ વગર ભૂલે અને સ્વતંત્ર રીતે પોતાનો માર્ગ શોધી શકે છે. મૂંઝવણો અને મનોમંથનોથી મોક્ષ (સ્વર્ગપ્રાપ્તિ) સુધીની યાત્રામાં કવિશ્રી ઉમાશંકર જોશીએ 'મહાપ્રસ્થાન'ના નાયકનું વિલક્ષણ પાત્ર સર્જ્યું છે. બંગાળી સર્જક રાજશેખર બસુ તેમના મહાભારત વિષયક ગ્રંથમાં કેન્દ્રસ્થાને અને નાયકપદે યુધિષ્ઠિરને જ સ્થાપે છે.     

(પ્રાદ્યાપક ગુજરાતી વિભાગ)

સી.યુ. શાહ આર્ટસ કોલેજ, લાલદરવાજા, અમદાવાદ – 380 001

સંદર્ભગ્રંથ :

૧. ભારત દર્શન

૨. મહાપ્રસ્થાન – ઉમાશંકર જોશી

૩. મહાભારત – એક આધુનિક દૃષ્ટિકોણ – બુદ્ધદેવ બસુ

૪. મહાભારત (ફિલ્મ) પીટર બ્રુક્સ      

એક સમયે સોનેટનો ભરાવો હતો એમ આજે ગઝલોનો રાફડો ફાટ્યો છે. એમાં પણ ગઝલ તરીકે પાર ઊતરે એવી તો ઓછી જ મળે. લઘુ ઉદ્યોગો ઓછા છે, પણ ગઝલનો હસ્ત ઉદ્યોગ બેફામપણે ચાલે છે.

આમ થવાનું કારણ પણ છે. સોનેટ, વાર્તા, નાટક, નવલકથા વગેરે સ્વરૂપની તળિયા ઝાટક વિવેચના થઈ, તેનું કારણ એ કે તેનું સ્વરૂપ સમજનાર પંડિતોની ગુજરાતી સાહિત્યને ખોટ ન હતી. વળી વિવેચન કરનારા પંડિતોમાંથી ઘણાખરા જે તે સ્વરૂપ ખેડનારા પણ હતા ને શાસ્ત્રના જાણકારો પણ હતા. એને કારણે વિવેચનનાં ધોરણો, સિદ્ધાંતો પણ ઉપલબ્ધ હતાં. એમાં પણ એક તબક્કે વિવેચન ઓછું ને રાગદ્વેષી અભિપ્રાયોથી જ કામ વધારે ચાલ્યું, છતાં જે કેટલુંક તત્વનિષ્ઠ ને મૂલ્યનિષ્ઠ કામ થયું તેને સિદ્ધાંતનો આધાર રહ્યો એ સ્વીકારવું પડે.

એ લાભ ગઝલને ખાસ ના મળ્યો. એનું કારણ એ કે ગઝલ અરબી ફારસીમાંથી ઉર્દૂમાં ને પછી ગુજરાતીમાં ઊતરી આવી ત્યારે તે વિદેશી પ્રકાર તરીકે અંગ્રેજી સાહિત્ય પ્રકારો જેટલું ખાસ ધ્યાન ન ખેંચી શકી. એનું કારણ એ પણ ખરું કે અંગ્રેજી આંતરરાષ્ટ્રીય ભાષા હતી એટલે એનો ને એના સાહિત્યનો અભ્યાસ કરનારાઓનું જેટલું પ્રમાણ હતું એટલું અરબી, ફારસીનો અભ્યાસ કરનારાઓનું ખાસ હતું નહીં. મુગલકાળમાં કેટલાક બ્રાહ્મણો દીવાનની ભૂમિકામાં પણ સક્રિય હતા ને વહીવટી કામોમાં ફારસી જરૂરી પણ હતી એટલે દીવાનો ફારસી શીખ્યા પણ ખરા. કેટલાક તો ફારસીના પંડિતો પણ થયા, પણ એમનું જ્ઞાન ઘણુંખરું તો વહીવટ પૂરતું જ સીમિત રહ્યું. એનો લાભ ગઝલને ઓછો જ મળ્યો.

ગુજરાતી ગઝલ તરફ વધુ ધ્યાન ખેંચાયું તેમાં મુશાયરા પ્રવૃત્તિ કારણભૂત છે.

ગુજરાતી ગઝલની વાત કરીએ તો રાંદેર-સુરતમાં મહાગુજરાત ગઝલ મંડળની સ્થાપના થઈ. 1930-'31માં 'બેકાર'ના પ્રમુખપદે પહેલો મુશાયરો થયો ને એ પછી મુશાયરા બીજા શહેરોમાં પણ શરૂ થયા. મહાગુજરાત ગઝલ મંડળના તે વખતે મંત્રી રતિલાલ 'અનિલ' હતા. તે મુશાયરાના અહેવાલો લખતા. એ તો પછી અખબારો સાથે પણ સંકળાયા. બે ચોપડી ભણેલા 'અનિલ' આગળ જતા ગઝલનાં આંતરબાહ્ય સ્વરૂપના ઠીક ઠીક જાણકાર પણ થયા.

મુશાયરા પ્રવૃત્તિ ખૂબ વિકસી તેનું એક કારણ ગઝલની તૂર્ત પ્રત્યાયન ક્ષમતા હતી. તેમાં શ્રોતાઓનો તરત જ રિસ્પોન્સ મળતો. આ પ્રત્યાયન ક્ષમતા શક્ય બની ગઝલની ભાષા સરળ અને બોલચાલની હોવાને કારણે. ગઝલ તેથી લોકપ્રિય પણ ખૂબ થઈ. શ્રોતાઓની શાયરોને ખૂબ દાદ મળતી થઈ. એનું એક પરિણામ એ આવ્યું કે શાયર એવી ગઝલ લખતો થયો જે એને ખૂબ દાદ અપાવે. પછી તો મોટે ભાગે શાયરો લોકોને ખુશ કરવાને ઇરાદે જ ગઝલ લખતા રહ્યા.

એવું પણ થયું કે જે ગઝલ વધારે દાદ અપાવતી હતી એ ને એવી ગઝલો જ શાયરોએ મુશાયરાઓમાં રજૂ કરવા માંડી. શ્રોતાઓ ખુશ પણ થયા તો એવું પણ થયું કે નવું સાંભળવા આવનારા શ્રોતાઓ એની એ જ ગઝલો સાંભળીને નિરાશ થયા.

ગઝલને પરાણે લોકપ્રિય કરવાનો પ્રયત્ન પણ થયો. શાયરોએ મુશાયરાઓ લૂંટી લેવાની તરકીબો પણ અજમાવી. એમાં બેચાર છંદો હાથવગા રાખીને શાયરોએ ગઝલના શાસ્ત્ર તરફ દુર્લક્ષ પણ સેવ્યું. પરિણામે ગઝલ પર સભારંજનીનું આળ આવ્યું. આ બધાથી ગઝલ ન લખતા, પણ અન્ય પ્રકારો ખેડતા સાહિત્યના પંડિતો, સાક્ષરો ગઝલ અને ગઝલકારો પર નારાજ થયા. સાક્ષરવર્ય વિષ્ણુપ્રસાદ ત્રિવેદીએ ગઝલને અને ગઝલકારોને ભાંડયા. વિષ્ણુભાઈ ગઝલકાર ન હતા કે ગઝલના શાસ્ત્રથી ખાસ પરિચિત પણ ન હતા, પણ તેમનો વિરોધ ગઝલમાં પ્રવેશેલા રંજક તત્ત્વ સામે જ મુખ્યત્વે હતો. એ રીતે એમનો વિરોધ વાજબી પણ હતો, પણ તેમાં સ્વરૂપ લેખે ગઝલનો કોઈ દોષ ન હતો. એટલે ગઝલનો બચાવ કરવા રતિલાલ 'અનિલ' મેદાને પડ્યા. તેમણે બરાબરની ઝીંક ઝીલી. ‘અનિલ' ગઝલની શાસ્ત્રીય ને શસ્ત્રીય વિચારણાથી વાકેફ હતા તે એમણે 40થી ય વધુ વર્ષ 'કંકાવટી'ના સંપાદક તરીકે સક્રિય રહીને સિદ્ધ કરી આપ્યું હતું. એમણે ગઝલની તીવ્ર સમીક્ષાઓ કરી અનેક ગઝલકારોને શત્રુ પણ બનાવ્યા. ક્યાંક અંગત રાગદ્વેષ પ્રવેશ્યાનું કોઈને લાગે તો પણ, ‘અનિલ' જેવી ગઝલની સતત સમીક્ષા ગુજરાતીમાં બીજા કોઈએ કરી હોવાનું જાણમાં નથી. ગુજરાતીમાં 27 જેટલા છંદોનો પ્રવેશ 'અનિલ'ની દેન છે.

એ સ્વીકાર્યે જ છૂટકો છે કે ગઝલની વિવેચના ગઝલકારો દ્વારા ઓછી જ થઈ છે અને જે લોકો ગઝલના જાણકાર ન હતા તેમણે ગઝલની વિવેચના પૂર્વગ્રહથી કરી. એમને ગઝલનું સભારંજક તત્ત્વ જ ખટકતું રહ્યું ને તેમનું વિવેચન તેની આસપાસ જ ફરતું રહ્યું. ટૂંકમાં, ગઝલ વિશે બે બાબતો કેન્દ્રમાં રહી. તેની વિવેચકોએ ટીકા જ કર્યા કરી ને ગઝલકારોએ બડાઈ – ભાટાઈથી જ કામ લીધું. એનાથી ગઝલને નુકસાન પણ થયું.

ગઝલો સામયિકોમાં છપાતી થઈ. એમાં પણ સંપાદકો, તંત્રીઓમાં ગઝલનું શાસ્ત્રીય જ્ઞાન ધરાવનારા ઓછા જ હતા એટલે નબળી ગઝલોને પણ સંપાદકોના અજ્ઞાનનો લાભ મળતો રહ્યો. એમાં જે નીરક્ષીર ન્યાય થવો જોઈએ તે ઓછો જ થયો. એવું પણ થયું કે ગઝલ ન જાણનાર ગાઈડના હાથ નીચે ગઝલ પર પીએચ.ડી. કરનારાઓએ ડૉક્ટરેટની ડિગ્રીઓ પણ હાંસલ કરી. આવું અપવાદરૂપે જ થયું હશે એમ પણ બનવા સંભવ છે.

તો, આવી પરિસ્થિતિમાં ગઝલ વિકસી રહી છે ત્યારે ગઝલકારો જ કડક શિસ્ત પાળે ને શાસ્ત્રીય જ્ઞાનથી સજ્જ હોય એ અનિવાર્ય બન્યું છે. એવું થશે તો જ ગઝલ પ્રદૂષિત થતી અટકશે, બાકી કવિતાને બગાડનારાઓનો તોટો નથી તે ક્યાં કોઈથી અજાણ્યું છે?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com