શાંતિ અને હિંસાથી સંતપ્ત માનવજીવન પર ગાંધીવિચાર અમીછાંટણાનું કામ કરે છે અને જ્યારે ગાંધીવિચારના સિદ્ધાંતો અનુસાર પોતાનું જીવન ઘડનાર વ્યક્તિના અનુભવો સાંભળવા મળે ત્યારે આશાનું અજવાળું ફેલાય છે. હાલમાં ગાંધીવિચારનાં સત્ત્વ અને તત્ત્વને જીવનમાં આત્મસાત કરનાર ચંડીપ્રસાદજી ભટ્ટને મળવાનો સરસ અવસર મળ્યો. મળવાની તારીખ અને સ્થળ બંને ઐતિહાસિક. તારીખ હતી ૬ એપ્રિલ અને સ્થળ હતું મણિભવન. ૬ એપ્રિલ, ૧૯૧૯ના ગાંધીજીએ દમનકારી રોલેટ કાયદા સામે રાષ્ટ્રવ્યાપી સત્યાગ્રહનો શંખનાદ કરેલો. તે સમયે ગાંધીજી મણિભવનમાં રહેલા. અને ૬ એપ્રિલ, ૧૯૩૦ના દાંડીમાં ગાંધીજીએ મીઠું ઉપાડીને કાયદાનો સવિનય ભંગ કરેલો.

‘ચિપકો આંદોલન’ વિશે ઘણું વાંચેલું અને સાંભળેલું, પણ તેના પ્રણેતા ચંડીપ્રસાદજી ભટ્ટ પાસેથી જ તેમના કાર્ય અને ચિપકો આંદોલન વિશેની વાતો અને હકીક્ત ભણવાનો આનંદ અનોખો જ હતો. હમણાં જ ‘ચિપકો આંદોલન’નાં પચાસ વર્ષ પૂરાં થયાં.

ચંડીપ્રસાદજીનું વ્યક્તિત્ત્વ શાંત અને પ્રભાવશાળી. ખાદીનાં વસ્ત્રોમાં તેમની ગરિમા અને પ્રતિભા સ્વભાવિક રીતે જ ઝળકે. કોઈ પણ જાતના આડંબર વિના તે સહજ રીતે પોતાના અને સાથીઓનાં કાર્યની વાતો કરતા રહ્યા. ક્રમબદ્ધ વિચારો સરળશૈલીમાં વહેતા રહ્યા. લોકોની તકલીફો, મુશ્કેલીઓ અને તેમના સંઘર્ષ અને ઉપાયો શોધવાની મથામણની વાતો પણ આવતી રહી. અમે સૌ મંત્રમુગ્ધ બની તેમનાં વાણી અને કાર્ય સાથે જોડાતાં ગયાં.

ચંડીપ્રસાદજી પદ્મભૂષણ (૨૦૦૫), રેમન મેગસેસે એવૉર્ડ (૧૯૮૨) અને ગાંધી પીસ પ્રાઈઝ (૨૦૧૩) જેવાં પુરસ્કારોથી સન્માનિત થયા છે. તેમનું સમગ્ર જીવન અને કાર્ય ગાંધીમૂલ્યો અને ગાંધીવિચાર પર આધારિત છે. ઉત્તરાખંડના ચમોલી જિલ્લાના ગોળેશ્વરમાં રહેતા આ પર્યાવરણવાદી, રાષ્ટ્રીય અને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તર પર પ્રખ્યાત છે.

તેમના જીવનની વિકાસયાત્રા મહત્ત્વપૂર્ણ અને પ્રેરણાદાયી છે. યુવાવસ્થાથી જ તેમના પર ગાંધીવિચાર પ્રત્યે અનેરું આકર્ષણ હતું. ૧૯૫૬માં જયપ્રકાશ નારાયણ બદ્રીનાથ ગયેલા. ત્યારે પીપલકોટીમાં ચંડીપ્રસાદજીએ તેમનું ભાષણ સાંભળ્યું અને સાંભળીને તેમના જ શબ્દોમાં ‘મારા માટે સમાજકાર્યનાં દ્વાર ઊઘડી ગયાં.’ તે પછીના વર્ષમાં તેમણે સાથીઓ સાથે પદયાત્રા કરી, જેમાં દરેક ગામડે ગ્રામ-સ્વરાજ્ય અને સર્વોદય અંગેની ચર્ચા થતી. તદુપરાંત, તેમનો સંપર્ક વિનોબા ભાવે અને દાદા ધર્માધિકારી જેવા ચિંતકો સાથે પણ રહ્યો.

ચંડીપ્રસાદજીના મત મુજબ હિમાલય ક્ષેત્ર વિવિધતા અને પ્રાકૃતિક સમૃદ્ધિથી ભરપૂર છે. પણ તે સાથે યાદ રાખવું જોઈએ કે હિમાલય અત્યંત સંવેદનશીલ પર્વત શ્રૃંખલા છે. તેના ભૂગર્ભમાં ઊથલ-પાથલ થયા કરે છે અને ધરતીકંપ, ભૂસ્ખલન અને પૂર જેવી આફતો આવ્યા કરે છે. આમાંથી થોડી પ્રકૃતિજન્ય છે, અને વધારે માનવસર્જિત. વિકાસના નામે પર્યાવરણનો હ્રાસ થઈ રહ્યો છે. ચીનના આક્રમણ પછી આ ક્ષેત્રમાં વિકાસને લગતાં કામો વધી ગયાં છે, જેમ કે, મોટા રસ્તાઓ કે મોટા મકાનો કે મોટા ઉદ્યોગો.

ચંડીપ્રસાદજી અને તેમના યુવા સાથીઓએ ૧૯૬૦ના દશકમાં દશૌલી ગ્રામ-સ્વરાજ્ય સંઘની સ્થાપના કરી. તેનો હેતુ હતો કે જંગલની આજુબાજુ રહેનારા લોકોને વનસંપદાના માધ્યમથી સન્માનજનક રોજગાર મળે. પણ તેમના માર્ગમાં રાજ્ય સરકાર, જિલ્લ પ્રશાસન અને વનવિભાગ તરફથી અનેક અવરોધો આવ્યા અને સંસ્થાએ શાંતિપૂર્વક તેમનો સામનો કર્યો.

૧૯૭૨-૭૩માં ઉત્તર પ્રદેશના વનવિભાગે દશૌલી ગ્રામ સ્વરાજ્ય સંઘના કાષ્ઠ-કલા કેન્દ્રને અંગૂનાં વૃક્ષ આપવાની ના પાડી. પહાડોની ખેતીમાં આ વૃક્ષના લાકડાનો ઘણો ઉપયોગ થતો હતો. જો આ લાકડું ન મળે તો સંસ્થાનાં જંગલો પાસે નાના ઉદ્યોગો સ્થાપવાના પ્રયાસો નિષ્ફળ થાય. એટલું જ નહીં, વન વિભાગે તો અંગૂનાં વૃક્ષોને નીચેના મેદાનોમાં રહેલી કંપનીઓને વેચવાનું શરૂ કર્યું.

દશૌલી ગ્રામ સ્વરાજ્ય સંઘના સભ્યોને પરાજ્ય સ્વીકાર નહોતો. તેઓ ચર્ચા-વિચારણા કરવા લાગ્યા. તે દરમિયાન તેમને ખબર પડી કે વનવિભાગે રમત-ગમતનાં સાધનો બનાવતી અલાહાબાદની સાઈમન કંપનીને ગોપેશ્વરથી એક કિલોમીટર દૂર મંડલ વનમાંથી અંગૂનાં વૃક્ષ કાપવાની પરવાનગી આપી દીધી છે. પરિસ્થિતિ તો વિકટ હતી. તેમાં ખબર પડી કે સાઈમન કંપનીના માણસો ગોપેશ્વર પહોંચી ગયા છે. હવે તો ઉપાય શોધવો જ રહ્યો. ચંડીપ્રસાદજીનું હૃદય વલોવાયું અને ઉત્તેજનાથી તે બોલી ઉઠ્યા, “આપણે વૃક્ષ કાપવા નહીં દઈએ. જો તેઓ વૃક્ષ પર કુહાડી મારશે તો આપણે અંગવાષ્ઠા કરી લઈશું.” ત્યાંની ભાષામાં ‘અંગવાષ્ઠા’ એટલે આલિંગન. જ્યારે કોઈ વૃક્ષ પર કુહાડી ઊંચકાય, ત્યારે લોકોએ વૃક્ષને અલિંગનમાં લઈ લેવાનું. ચંડીપ્રસાદજીએ લોકોને કહ્યું કે ઠેકેદારની કુહાડી પહેલાં આપણાં પર અને પછી વૃક્ષ પર. આપણે તો વૃક્ષોને ચોંટીને-ચિપકીને રહેવાનું. ‘ચિપકો’ શબ્દને નવો ક્રાંતિકારી અર્થ મળ્યો અને ગોપેશ્વરમાં ૨૭ માર્ચ, ૧૯૭૩ના ‘ચિપકો આંદોલન’નો જન્મ થયો.

ઉત્તરાખંડમાં ઘણી વનસંપદા છે. પણ સરકારની વિકાસકાર્યો માટેની ઉતાવળ અને ટેકેદારોનો લોભ પ્રકૃતિમાં અસંતુલન પેદા કરે છે. આડેધડ વૃક્ષો કાપવાથી કુદરતી આફતો આવે છે. તેનો અહેસાસ ચિપકો આંદોલનકારીઓને હતો. ચંડીપ્રસાદજીને જાણ હતી કે અલકનંદા નદીમાં ૧૯૭૦માં આવેલ મોટા પૂરે રસ્તાઓ, પુલ, ખેતરો અને પશુઓનો મોટા પ્રમાણમાં નાશ કરેલો.

જ્યારે તેમને ખબર પડી કે મંડલ ક્ષેત્રમાં જંગલમાં વૃક્ષો પર માર્કિંગ થઈ ગયું છે અને સાઈમન કંપનીના માણસો તેમને કાપવા આવી રહ્યા છે, ત્યારે આ તેજસ્વી ગાંધીજન અને તેમના સાથીઓ સક્રિય થઈ ગયા. નાના મંડલ ગામમાં ચિપકો આંદોલનકારી ગ્રામજનોની મોટી સભા જોઈને સાઈમન કંપનીના માણસો વૃક્ષ કાપ્યા વિના જ પાછા ફર્યા. સરકારે થોડાં વૃક્ષો આપી તડજોડની તૈયારી દાખવી પણ આંદોલનકારીઓની દૃષ્ટિ વ્યાપક બની હતી. વનસંપદાનો ઉચિત અને ન્યાયપૂર્ણ ઉપયોગ થવો જોઈએ અને તેના પ્રબંધ અને રક્ષણ માટે સ્થાનિક લોકોને સામેલ કરવા જોઈએ.

મંડલના જંગલ કાપવાનું કામ તો બંધ રહ્યું, પણ પછી તરત ખબર પડી કે હવે સાઇમન કંપનીને ફાટા ક્ષેત્રમાં વૃક્ષ કાપવાની મંજૂરી મળી છે. સત્યાગ્રહીઓના સામર્થ્યની પરીક્ષાનો ફરી સમય આવ્યો. લોકો અને ચંડીપ્રસાદજી સક્રિય બન્યા. લોકો ઢોલ-નગારાં અને ગીતોના માધ્યમથી ભેગા થતા ગયા. લોકોને અન્ય સ્થાન પર આકર્ષિત કરવાના પ્રયત્નો પણ કરવામાં આવ્યા. પાંચ વૃક્ષ કપાયાં ત્યાં તો ફરી સતર્ક ગ્રામજનો ભેગા થઈ ગયા. અને જંગલ કાપવા માટે આવેલ માણસો ત્યાંથી પલાયન થઈ ગયા. હવે મહિલાઓમાં પણ જાગૃતિ લાવવાના પ્રયત્નો સફળ થવા લાગેલા. છેવટે ૧૯૭૩ના અંતે સાઈમન કંપનીની વૃક્ષ કાપવાની પરવાનગી સમાપ્ત થઈ.

૧૯૭૪માં રેણી ગામના વનનો ગંભીર મામલો સામે આવ્યો. રેણી ક્ષેત્રના જંગલનાં વૃક્ષોની લિલામીની તૈયારી થઈ. ચંડીપ્રસાદજી અને તેમના સાથીઓએ તો ઠેકેદારોને કહી દીધું કે જો વૃક્ષો કપાશે તો રેણીના જંગલોમાં ‘ચિપકો આંદોલન’ થશે. ચંડીપ્રસાદજીને વિશ્વાસ હતો કે સાધનહીનનો દૃઢ સંકલ્પ જ સશક્ત હથિયાર છે. વનવિભાગના માણસોએ આમતેમ કરી ચંડીપ્રસાદજીને ત્યાં સમયસર ન પહોંચવા દીધા. ગામના પુરુષો તો ચમોલી જિલ્લામાં આવી ગયેલા,
કારણ સરકારે જાહેર કરેલું કે ૧૯૬૨માં જેમની જમીન સરકારે લઈ લીધેલી તેમને વળતર ચૂકવવામાં આવશે. ગામમાં ફક્ત સ્ત્રીઓ અને બાળકો જ હતાં. આ વાતનો અંદાજ આવતાં ચંડીપ્રસાદજી અને થોડા સાથીઓ રેણી પહોંચ્યા. ત્યાં જઈને ખબર પડી કે મહિલાઓના સાહસને કારણે રેણીનું વિશાળ વન બચી ગયું છે.

વીસેક જેટલી મહિલાઓ અને થોડી બાલિકાઓએ વૃક્ષ કાપવા માટે આવતા મજૂરોને પાછા વળવા સમજાવ્યા અને કહ્યું કે આ જંગલ તો અમારું પિયર છે. તેને ન કાપો ઠેકેદારના માણસો અને આવેલા થોડા અધિકારીઓ સત્તાના મદમાં હતા. કોઈકે તો દારૂ પણ પીધેલો. એક માણસે તો બંદૂક કાઢી. ડર્યા વિના મહિલાઓ ઊભી રહી અને ગૌરાદેવીએ તેમને પડકારીને કહ્યું કે પહેલાં બંદૂક ચલાવો અને પછી અમારા પિયરને કાપીને લઈ જાઓ. મજૂરો તો નાસવા લાગ્યા. બીજાઓ પણ ધીરે ધીરે ખસકવા લાગ્યા. આ બહાદુર મહિલાઓએ જોયું તો ભૂસ્ખલનને કારણે એક તૂટેલી પગદંડીને સિમેન્ટના પાટિયાથી જોડવામાં આવેલી. તેમણે જંગલ તરફ જતી આ પગદંડીને જોડતું પાટિયું તોડી નાખ્યું. પૂરી રાત આ મહિલાઓ આ સ્થળ પર બેસી ગીતો ગાતી રહી અને ચોકી કરતી રહી.

વન બચી ગયું. ચંડીપ્રસાદજી અને સાથીઓ સાથે સરકાર સમિતિઓ દ્વારા વાતચીત કરતી રહી, પણ આંદોલનકારીઓનો તો એક જ જવાબ હતો અમે આંદોલન પાછું નહીં ખેંચીએ. આ આંદોલનની ચિનગારીઓ ઉત્તરાખંડના અન્ય જિલ્લાઓમાં પણ ફેલાઈ. છેવટે વિશેષજ્ઞોની તપાસ સમિતિએ 1976માં અહેવાલ આપ્યો. તેની ભલામણોને ઉત્તરાખંડની સરકારે સ્વીકારી અને ઉત્તરાખંડની અલકનંદા અને તેની સહાયક નદીઓના જલાગમ ક્ષેત્રોમાં દસ વર્ષ સુધી વૃક્ષ કાપવાની મનાઈ જાહેર કરવામાં આવી.

‘ચિપકો આંદોલન’ની સફળતાએ દેશ-વિદેશમાં વિશેષજ્ઞો, પર્યાવરણવાદીઓ અને નાગરિકોનું ધ્યાન ખેંચ્યું છે. ચંડીપ્રસાદજી જણાવે છે કે આંદોલન સાથે રચનાત્મક કાર્ય પણ આવશ્યક છે. વૃક્ષોનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. અને તે સાથે નવા છોડ અને નવાં વૃક્ષ પણ વાવવાં જોઈએ. વનીકરણનું કામ ઘણું મહત્ત્વનું છે. આજે દશૌલી ગ્રામ સ્વરાજ્ય સંસ્થા મોટી સંખ્યામાં વૃક્ષારોપણ કરી રહી છે. છાત્રો અને યુવાવર્ગ તેમાં સહર્ષ જોડાઈ રહ્યા છે અને મહિલાઓનો સાથ તો છે જ. ‘ચિપકો આંદોલન’માં મહિલાઓનું યોગદાન અપૂર્વ છે. વનસંપદાનું રક્ષણ કરીને તેમણે ફરી પુરવાર કર્યું છે કે આત્મબળ અને સંક્લ્પની શક્તિ શારીરિક બળપ્રયોગ કરતાં વધુ અસરકારક છે. ચંડીપ્રસાદજીને તેમના કાર્યમાં પત્ની દેવેશ્વરીજી અને સુપુત્ર ઓમપ્રકાશજીનો પૂરો સાથ છે.

ચંડીપ્રસાદજી કહે છે કે અહિંસા મનસા, વાચા અને કર્મણા હોવી જોઈએ. અને સત્યાગ્રહ પણ સૌમ્ય- સૌમ્યતર અને સૌમ્યતમ હોવો જોઈએ. આ વાતની પ્રતીતિ ‘ચિપકો આંદોલન’માં થાય છે. ક્યારે ય કોઈ પ્રકારની હિંસા નથી થઈ, અહીં ઉપાયોની નવીનતા છે અને સિદ્ધાંતોની શાશ્વતતા છે. વિરોધીઓ સાથે પણ સદ્દવ્યવહાર આવશ્યક છે. ચંડીપ્રસાદજીની મીટિંગોમાં અને ચર્ચા-વિચારણામાં વિવિધ રાજકીય પક્ષોના પ્રતિનિધિઓ આવે, સરકારી અધિકારીઓ પણ આવે અને સમાજના બધા વર્ગોનું પ્રતિનિધિત્વ તો હોય જ. મુક્ત મને ચર્ચા થાય અને નિર્ણયો લેવાય. સમાજકાર્ય માટે બધાને સાથે લઈને આગળ વધવું અનિવાર્ય છે. અને છેવટે તો આપણે આપણા કામની જવાબદારી સ્વીકારવી રહી. આજે માનવસર્જિત કાર્યો પ્રકૃતિમાં અસંતુલન વધારે છે, તે પ્રત્યે ચંડીપ્રસાદજી આપણું ધ્યાન દોરે છે.

ગાંધીવિચારના અભયના સિદ્ધાંતને સમજાવતા ચંડીપ્રસાદજી છે કે અસત્ય અને અનિષ્ટ તત્ત્વોનો ભયરહિત થઈ અહિંસક માર્ગથી સામનો કરવો જોઈએ. તદુપરાંત, કથન અને વર્તન એવાં હોવાં જોઈએ કે વિરોધીઓને પણ વિશ્વાસ થાય. કથન અને વર્તનની એકરૂપતા જરૂરી છે.

માનવજીવન, પ્રકૃતિ અને ગાંધી-સિદ્ધાંતો સાથે ચંડીપ્રસાદજી સહજતાથી સંબંધ જોડે છે અને ભારપૂર્વક જણાવે છે કે આજે પણ ગાંધીવિચાર પ્રસ્તુત છે, પ્રાસંગિક છે અને સુસંગત છે.

(સાભાર સૌજન્ય : “જન્મભૂમિ પ્રવાસી”; 16 એપ્રિલ, 2023)

મુદ્રણ સૌજન્ય : કેતન રુપેરા

અરુણ ગાંધી : હાર્દિક શ્રદ્ધાંજલિ 

૧૪ એપ્રિલ, ૧૯૩૪ના રોજ ડરબનમાં મણિલાલ ગાંધી અને સુશીલા મશરૂવાલાને ત્યાં જન્મેલા અરુણ ગાંધી એક કર્મનિષ્ઠ તરીકે તેમના દાદાના પગલે ચાલ્યા. અરુણ ગાંધી, મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી એટલે કે મહાત્મા ગાંધીના પાંચમા પૌત્ર અરુણ ગાંધીનું લાંબી માંદગી બાદ, ૮૯ વર્ષની વયે, આજે (૦૨-૦૫-૨૦૨૩) કોલ્હાપુર (મહારાષ્ટ્ર) ખાતે અવસાન થયું. તેઓ ‘ટાઈમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા’માં ત્રીસ વર્ષથી વધુ સમય સુધી પત્રકાર રહ્યા અને ‘ધ વોશિંગ્ટન પોસ્ટ’ માટે પણ લખ્યું. બાળકો માટેના તેમનાં બે પુસ્તકોમાંનું પ્રથમ હતું Grandfather Gandhi (દાદા ગાંધી). અરુણ ગાંધીએ વર્લ્ડવાઈડ એજ્યુકેશન ઇન્સ્ટિટ્યૂટના પ્રમુખ તરીકે સેવા આપી હતી સાથે સરકારી અગ્રણી નેતાઓ તેમ જ યુનિવર્સિટી અને હાઈસ્કૂલના વિદ્યાર્થીઓ સાથે શાંતિ અને અહિંસાની પ્રેકટીસ વિશે વાત કરવા માટે વિશ્વની મુસાફરી કરતા રહ્યા. તેઓ ઘણા સમય સુધી ન્યુયોર્ક રાજ્યના રોચેસ્ટરમાં રહ્યા હતા. તેમના જ પુસ્તક ‘The Gift of Anger and other lessons from My Grandfather Mahatma Gandhi’ ની પ્રસ્તાવનાનું અનુવાદ મૂકી એમને અને બાપુને આદરણાંજલી અર્પણ કરું છું.. 

— હિદાયત પરમાર

********************

અમે દાદાને મળવા જતા હતા. મારા માટે, તેઓ એવા મહાન મહાત્મા ગાંધી નહોતા, જેમને વિશ્વ આદર આપે છે, પરંતુ ફક્ત “બાપુજી” હતા, જેમના વિશે મારાં માતા-પિતા વારંવાર વાત કરતાં હતાં. દક્ષિણ આફ્રિકાના અમારા ઘરેથી ભારતમાં તેમને મળવા આવવા માટે લાંબી મુસાફરીની જરૂર હતી. સિગારેટ, પરસેવા અને સ્ટીમ એન્જિનમાંથી નીકળતા ધુમાડાથી ભરેલા થર્ડ ક્લાસના ડબ્બામાં, ભરેલી મુંબઈથી ગીચ ટ્રેનમાં, અમે સોળ કલાકની સફર સહન કરી હતી. ટ્રેન વર્ધા સ્ટેશન પર આવી ત્યારે અમે બધાં થાકી ગયા હતાં અને કોલસાની ડમરીઓથી બચીને પ્લેટફોર્મ પર પગ મૂકવો અને તાજી હવાનો આનંદ માણવો આહ્લાદક લાગ્યો.

સવારના માંડ નવ વાગ્યા હતા, પણ વહેલી સવારનો સૂરજ આખો તપતો હતો. સ્ટેશનમાસ્તર માટે એક જ રૂમ ધરાવતું આ પ્લેટફોર્મ હતું, પરંતુ મારા પપ્પાને લાંબો લાલ શર્ટ અને લંગોટી પહેરેલો એક કુલી અમારી બેગ ઉપાડી મદદ કરવા અને અમને જ્યાં ઘોડાની બગી (ભારતમાં તોંગા કહેવાય છે) ત્યાં લઈ જવા માટે મળ્યો. પપ્પાએ મારી છ વર્ષની બહેન ઇલાને ઊંચકીને બગી પર બેસાડી, મને તેની બાજુમાં બેસવાનું કહ્યું. તેઓ અને મમ્મી પાછળ ચાલતાં હતાં.

“પછી હું પણ ચાલીશ,” એમ મેં કહ્યું.

“તે લાંબુ અંતર છે – કદાચ આઠ માઇલ,” પિતાએ ધ્યાન દોર્યું.

“મને કોઈ સમસ્યા નથી,” મેં ભારપૂર્વક કહ્યું. હું બાર વર્ષનો હતો અને મજબૂત દેખાવા માંગતો હતો.

મારા નિર્ણયનો અફસોસ કરવામાં મને લાંબો સમય ન લાગ્યો. સૂર્ય વધુ તપતો ગયો, અને સ્ટેશનથી લગભગ એક માઇલ સુધી જ રસ્તો મોકળો હતો. થોડા જ સમયમાં હું થાકી ગયો હતો અને પરસેવાથી લથપથ હતો તથા ધૂળ અને ડમરીઓથી ઢંકાયેલો હતો, પરંતુ હું જાણતો હતો કે હવે હું બગીમાં ચઢી શકતો નથી. ઘરમાં નિયમ એવો હતો કે તમે કંઈ બોલો તો તેને પાળવું જ રહ્યું. જો મારો અહંકાર મારા પગ કરતાં વધુ મજબૂત હોય તો તેનાથી કોઈ ફરક પડતો નથી – મારે આગળ વધવાનું હતું.

અંતે અમે બાપુજીના ‘સેવાગ્રામ’ નામના આશ્રમ પાસે પહોંચ્યા. અમારા પ્રવાસ પછી, અમે ભારતના દરિદ્રનારાયણની હૃદયભૂમિમાં એક દૂરના સ્થળે પહોંચી ગયા હતા. દાદાની સુંદરતા અને પ્રેમ વિશે મેં એટલું સાંભળ્યું હતું કે મને ખીલેલાં ફૂલો અને વહેતા ધોધની અપેક્ષા હતી. તેના બદલે સપાટ, શુષ્ક, ધૂળવાળી અને અવિશ્વસનીય જગ્યા દેખાતી હતી, જેમાં ખુલ્લી સામાન્ય જગ્યાની આસપાસ કેટલીક માટીની ઝૂંપડીઓ હતી. શું હું આ ઉજ્જડ, પ્રભાવશાળી સ્થળ માટે આટલો દૂર આવ્યો હતો? મને લાગ્યું કે અમારું સ્વાગત કરવા માટે ઓછામાં ઓછી એક સ્વાગત પાર્ટી હશે, પરંતુ અમારા આગમન પર કોઈએ ધ્યાન આપ્યું ન હતું. “બધા ક્યાં છે?” મેં મારી મમ્મીને પૂછ્યું.

અમે એક સાદી ઝૂંપડીમાં ગયાં જ્યાં મેં સ્નાન કર્યું અને મારો ચહેરો સાફ કર્યો. હું પાંચ વર્ષનો હતો ત્યારે બાપુજીને અગાઉ એક વાર મળ્યો હતો, પણ મને એ મુલાકાત યાદ ન હતી, અને હવે અમારી બીજી મુલાકાત માટે હું થોડો નર્વસ હતો. મારા માતા-પિતાએ દાદાને મળતી વખતે અમને સારું વર્તન કરવાનું કહ્યું હતું કારણ કે તેઓ એક મહત્ત્વપૂર્ણ માણસ હતા. દક્ષિણ આફ્રિકામાં પણ મેં લોકોને તેમના વિશે આદરપૂર્વક બોલતા સાંભળ્યા હતા, અને મેં કલ્પના કરી હતી કે આશ્રમના મેદાનમાં ક્યાંક બાપુજી જ્યાં રહેતા હશે તે હવેલી હશે, જે આસપાસ સેવાભાવીઓના સમૂહોથી ઘેરાયેલા હશે.

તેના બદલે જ્યારે અમે બીજી સાદી ઝૂંપડીમાં ગયાં અને માટીના વરંડાને પાર કરીને દસ બાય ચૌદ ફૂટથી વધુ ન હોય તેવા રૂમમાં પગ મૂક્યો, ત્યારે મને આઘાત લાગ્યો. ત્યાં બાપુજી ભોંયતળિયાના એક ખૂણામાં પાતળી ગોદડી પર બેઠા હતા.

પાછળથી મને ખબર પડી કે રાજ્યના વડાઓ તેમની બાજુમાં સાદડીઓ પર બેસીને મહાન ગાંધી સાથે  મુલાકાત – વાત અને પરામર્શ કરે છે. પણ હવે બાપુજીએ તેમનું સુંદર, દાંત વિનાનું સ્મિત આપ્યું અને અમને આગળ આવવા ઇશારો કર્યો.

મારાં માતાપિતાનાં નેતૃત્વને અનુસરીને, હું અને મારી બહેન પરંપરાગત ભારતીય સભ્યતાથી તેમના ચરણસ્પર્શ કરવાં ગયાં. અમને સ્નેહભર્યા આલિંગન આપવા માટે ઝડપથી અમને તેમની પાસે ખેંચ્યા. તેમણે અમારા બંને ગાલ પર ચુંબન કર્યું, ઇલા આશ્ચર્ય, આનંદ અને રમૂજ સાથે ચીસો પાડવા લાગી.

“તમારી મુસાફરી કેવી રહી?” બાપુજીએ પૂછ્યું.

હું એટલો સ્તબ્ધ હતો કે હું હડધૂત થઈ ગયો, “બાપુજી, હું સ્ટેશનથી આખો રસ્તે ચાલતો આવ્યો.”

તે હસી પડ્યા અને મેં તેમની આંખમાં અનેરી ચમક જોઈ.

“એવું છે ને? મને તમારા માટે ખૂબ ગૌરવ છે,” તેમણે કહ્યું અને મારા ગાલ પર વધુ એક ચુંબન કર્યું.

હું તરત જ તેમના બિનશરતી પ્રેમને અનુભવી શકતો હતો, અને તે મારા માટે જરૂરી બધા જ આશીર્વાદ હતા.

પણ હજુ ઘણા આશીર્વાદ આવવાના બાકી હતા.

મારાં માતા-પિતા અને ઇલા ભારતના અન્ય ભાગોમાં મારી માતાના મોટા પરિવારની મુલાકાત લેવાં જતાં પહેલાં આશ્રમમાં થોડા દિવસ રોકાયા હતાં. પણ મારે બાપુજી સાથે આગામી બે વર્ષ રહેવાનું હતું અને પ્રવાસ કરવાનો હતો, કારણ કે હું અહીં જ બાર વર્ષના ભોળા બાળકમાંથી ચૌદ વર્ષના બુદ્ધિમાન યુવાન સુધી પહોંચ્યો હતો. તે સમયે મેં તેમની પાસેથી એવા પાઠ શીખ્યા જેણે મારા જીવનની દિશા કાયમ માટે બદલી દીધી.

બાપુજીની બાજુમાં લગભગ ચરખો રહેતો, અને મને તેમના જીવનને વાર્તાઓ અને પાઠોના સુવર્ણ દોર તરીકે સમજવાનું ગમે છે જે પેઢીઓ સુધી અંદર અને બહાર વણાટ કરવાનું ચાલુ રાખે છે, જે આપણા બધાના જીવન માટે એક મજબૂત ફેબ્રિક બનાવે છે. ઘણા લોકો હવે મારા દાદાને માત્ર ફિલ્મોથી ઓળખે છે, અથવા તેઓને એટલું યાદ છે કે તેમણે અહિંસાની ચળવળો શરૂ કરી હતી, જે આખરે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સમાં પણ પહોચી અને નાગરિક અધિકારો લાવવામાં મદદ કરી હતી. પરંતુ હું તેમને એક હૂંફથી ભરેલા, પ્રેમાળ દાદા તરીકે જાણતો હતો, જેઓ મારામાં શ્રેષ્ઠ શોધતા રહેતા હતા – અને તેથી તેને બહાર પણ લાવ્યા. તેમણે મને અને બીજા ઘણા લોકોને આપણે ક્યારે ય કલ્પના નહીં કરી હોય તેના કરતાં પણ વધુ સારા બનવાની પ્રેરણા આપી. તેમણે રાજકીય ન્યાયની કાળજી કોઈ ભવ્ય સૈદ્ધાંતિક દૃષ્ટિકોણથી નહીં, પરંતુ કારણ કે દરેક વ્યક્તિની દુર્દશાથી તેઓ પ્રભાવિત હતા. તેમણે વિચાર્યું કે આપણામાંના દરેક શક્ય તેટલું શ્રેષ્ઠ જીવન જીવવા માટે લાયક છીએ.

હવે વર્તમાનમાં આપણ બધાને પહેલા કરતાં વધુ બાપુજીના પાઠની જરૂર છે. મારા દાદા આજે દુનિયામાં જે ચાલી રહ્યું છે તે જોતા ક્રોધના ઉંડાણથી ઉદાસ હશે. પરંતુ તે નિરાશ નહીં થાય.

સમગ્ર માનવતા એક પરિવાર છે.

*****************************

“સમગ્ર માનવતા એક કુટુંબ છે,” તેમણે મને વારંવાર કહ્યું. તેમણે તેમના સમયમાં જોખમો અને તિરસ્કારનો સામનો કર્યો હતો, પરંતુ તેમની અહિંસાની વ્યવહારુ ફિલસૂફીએ ભારતને આઝાદ કરાવવામાં મદદ કરી હતી અને સમગ્ર વિશ્વમાં અધિકારોની પ્રગતિ માટેનું મોડેલ હતું.

હવે, ફરીથી, આપણે જે વાસ્તવિક જોખમોનો સામનો કરી રહ્યા છીએ તેને અસરકારક રીતે સંબોધવા માટે આપણે એકબીજા સાથે લડવાનું બંધ કરવું પડશે. સામૂહિક ગોળીબાર અને ઘાતક બોમ્બ ધડાકા અમેરિકામાં દૈનિક વાસ્તવિકતાનો ભાગ બની ગયા છે. અમે પોલીસકર્મીઓ અને શાંતિપૂર્ણ દેખાવકારોને ઠંડા કલેજે મરતા જોયા છે. શાળાઓમાં અને આપણી શેરીઓમાં બાળકોની હત્યા કરવામાં આવે છે અને સોશિયલ મીડિયા નફરત અને પૂર્વગ્રહનું મંચ બની ગયું છે. રાજકારણીઓ સામાન્ય જગ્યા બનાવવા માટે હિંસા અને ગુસ્સાને ઉશ્કેરે છે.

મારા દાદાના અહિંસાના ઉદાહરણનો અર્થ ક્યારે ય નિષ્ક્રિયતા અથવા નબળાઈનો ન હતો. વાસ્તવમાં તેમણે અહિંસાને પોતાને સમુચિત અને નૈતિક રીતે મજબૂત બનાવવા અને સમાજમાં સંવાદિતા લાવવાના ધ્યેય તરફ આગળ વધવા માટે વધુ સક્ષમ બનાવવાના માર્ગ તરીકે જોયું. જ્યારે તેઓ તેમની અહિંસા ઝુંબેશ સાથે આગળ વધી રહ્યા હતા, ત્યારે તેમણે લોકોને તેમની નવી ચળવળ માટે નામ શોધવામાં મદદ કરવા કહ્યું, અને તેમના પિતરાઈ ભાઈએ સંસ્કૃત શબ્દ સદ્દગ્રહ સૂચવ્યો, જેનો અર્થ થાય છે “સારા હેતુમાં મક્કમતા.” બાપુજીને આ શબ્દ ગમ્યો, પણ તેમણે તેમાં થોડો ફેરફાર કરીને સત્યાગ્રહ અથવા “સત્ય માટે મક્કમતા” કરવાનો નિર્ણય કર્યો. પાછળથી, લોકો ક્યારેક તેનું “આત્મબળ” તરીકે ભાષાંતર કરે છે, જે આપણને સશક્તપણે યાદ અપાવે છે કે વાસ્તવિક શક્તિ યોગ્ય મૂલ્યો રાખવાથી આવે છે કારણ કે આપણે સામાજિક પરિવર્તનની શોધ કરીએ છીએ.

હું જોઉં છું કે આપણ બધાએ અત્યારે મારા દાદાના સત્યાગ્રહ અથવા આત્માની શક્તિમાં પાછા ફરવાની જરૂર છે. તેમણે એક ચળવળની રચના કરી જેના કારણે ભારે રાજકીય ઊથલપાથલ થઈ અને કરોડો ભારતીયોને સ્વ-શાસન અપાવ્યું. પરંતુ સૌથી અગત્યનું, બાપુજીએ બતાવવાનો પ્રયાસ કર્યો કે આપણે પ્રેમ અને સત્ય દ્વારા આપણાં લક્ષ્યોને પ્રાપ્ત કરી શકીએ છીએ અને જ્યારે આપણે આપણો અવિશ્વાસ ગુમાવી દઈએ છીએ અને હકારાત્મકતા અને હિંમતમાં શક્તિ શોધીએ છીએ ત્યારે સૌથી મોટી પ્રગતિ થાય છે.

મારા દાદા લોકો વચ્ચેના લેબલો અથવા વિભાજનમાં માનતા ન હતા, અને તેઓ ઊંડે આધ્યાત્મિક હોવા છતાં, જોડાયેલા લોકોને બદલે વિભાજિત થાય ત્યારે ધર્મનો પણ વિરોધ કર્યો હતો. આશ્રમમાં અમે દરરોજ સવારે ૪:૩૦ વાગ્યે ઊઠીને ૫:૦૦ વાગ્યાની પ્રાર્થના માટે તૈયાર થતા. બાપુજીએ તમામ ધર્મોના ગ્રંથો વાંચ્યા હતા, અને તેમણે જે સર્વવ્યાપક પ્રાર્થનાઓ કરી હતી તે બધા ધર્મોમાંથી લેવામાં આવી હતી. તેઓ માનતા હતા કે દરેક ધર્મમાં થોડું સત્ય છે – અને મુશ્કેલી ત્યારે થાય છે જ્યારે આપણે વિચારીએ છીએ કે એ એક થોડું જ બધું અને માત્ર સત્ય છે.

બાપુજીએ તમામ લોકો માટે સ્વ-નિર્ણયની તરફેણમાં બ્રિટિશ શાસન વિરુદ્ધ વાત કરી હતી, અને તે માટે આ વ્યક્તિ જે ફક્ત પ્રેમ અને શાંતિ ફેલાવવા માંગતી હતી તેમણે લગભગ છ વર્ષ ભારતીય જેલોમાં વિતાવ્યાં હતા. શાંતિ અને એકતાના તેમના વિચારો ઘણા લોકો માટે એટલા જોખમી હતા કે તેઓ, તેમની પત્ની અને તેમના શ્રેષ્ઠ મિત્ર અને વિશ્વાસુ, મહાદેવ દેસાઈ, બધાને જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યાં હતાં. દેસાઈને હાર્ટ એટેક આવ્યો અને ૧૯૪૨માં જેલમાં જ તેમનું અવસાન થયું અને દાદાના ધર્મપત્ની કસ્તૂરબાઈએ આખરે ૨૨ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૪૪ના રોજ તેમના ખોળામાં માથું રાખીને દેહ છોડ્યો. તેના મૃત્યુના ત્રણ મહિના પછી, એકલા બચી ગયેલા દાદા જેલમાંથી બહાર આવ્યા. પછીના વર્ષે તેમણે મને તેમની છત્રછાયામાં લીધો અને મને સારું જીવન કેવી રીતે જીવવું તે શીખવવાનું તેમનું મિશન બનાવ્યું.

બાપુજી સાથે હું જે બે વર્ષ રહ્યો તે અમારા બંને માટે મહત્ત્વનો સમય હતો. જ્યારે હું તેમની સાથે હતો, સ્વતંત્ર ભારત માટેનું તેમનું કાર્ય ફળ્યું, પરંતુ તેની સાથે જે હિંસા અને ભાગલા આવ્યા તે તેમના સપનાંનો ભાગ ન હતા. જેમ જેમ તેણે વિશ્વના મંચ પર ફેરફારો કર્યા તેમ, હું મારી પોતાની, ઘણી વાર અણઘડ લાગણીઓ પર કાબૂ મેળવીને અને મારી સંભવિતતાને કેવી રીતે પરિપૂર્ણ કરવી અને નવી આંખો દ્વારા વિશ્વને કેવી રીતે જોવું તે શોધીને, હું મારી જાતમાં ફેરફારો કરવાનું શીખ્યો. હું એ જ સમયે ઇતિહાસનો સાક્ષી બન્યો કે બાપુજીએ મને મારા અંગત ધ્યેયો સુધી પહોંચવાના સરળ, વ્યવહારુ પાઠો આપ્યા. તે તેમની ફિલસૂફીનો સઘન અભ્યાસક્રમ હતો : “તમે વિશ્વમાં જે પરિવર્તન જોવા માંગો છો તે પરિવર્તન પોતાનામાં લાવો.”

**********************************************

આપણે અત્યારે તે પરિવર્તનની જરૂર છે, કારણ કે આપણે વિશ્વમાં હિંસા અને નફરતના અસહ્ય સ્તરે પહોંચી ગયા છીએ. લોકો પરિવર્તન માટે તલપાપડ છે પણ અસહાયતા અનુભવે છે. ભારે આર્થિક અસંતુલનનો અર્થ એ છે કે અમેરિકામાં ૧૫ મિલિયનથી વધુ બાળકો અને વિશ્વભરના લાખો લોકો પાસે એક ટંક ખાવા માટે પૂરતું નથી, જ્યારે જેઓ વિપુલતા સાથે જીવે છે તેઓને લાગે છે કે તેમની પાસે બગાડવાનું લાઇસન્સ છે. જ્યારે જમણેરી ફાસીવાદીઓએ તાજેતરમાં ઉત્તર ભારતના એક ટાઉન સ્ક્વેરમાં મારા દાદાની પ્રતિમાને વિકૃત કરી હતી, ત્યારે તેઓએ વચન આપ્યું હતું કે, “You will witness a trail of terror.”(તમે આતંકના પગેરું જોશો.) જો આપણે આ ગાંડપણનો અંત લાવવો હોય તો આપણે આપણા પોતાના જીવનમાં પરિવર્તન લાવવું પડશે.

આપણા ઇતિહાસમાં મારા દાદાને આ જ ક્ષણનો ડર હતો. તેમની હત્યાના એક અઠવાડિયા પહેલાં એક પત્રકારે તેમને પૂછ્યું હતું કે, “તમારા મૃત્યુ પછી તમારી ફિલસૂફી સાથે શું થશે એના વિશે આપને શું લાગે છે?” તેમણે ખૂબ જ ઉદાસી સાથે જવાબ આપ્યો હતો, “લોકો જીવનમાં મને અનુસરશે, મૃત્યુમાં મારી પૂજા કરશે, પરંતુ મારા કારણને તેમનું કારણ બનાવશે નહીં.” આપણે ફરી એકવાર તેમના કારણને આપણું બનાવવું જોઈએ. તેમની રોજિંદી શાણપણ આપણને આજે પણ જે સમસ્યાઓનો સામનો કરી રહ્યા છીએ, તે ઉકેલવામાં મદદ કરી શકે છે.

બાપુજીએ ઇતિહાસનો માર્ગ બદલવા માટે ગુણાતીત સત્યો અને વ્યવહારુ માર્ગદર્શનનો ઉપયોગ કર્યો. હવે આપણા બધા માટે તેનો ઉપયોગ કરવાનો સમય આવી ગયો છે.

બાપુજી પાસેથી મેં જે પાઠ શીખ્યા તે મારા જીવનમાં પરિવર્તનશીલ છે, અને હું આશા રાખું છું કે તેઓ તમને તમારામાં વધુ શાંતિ અને અર્થ શોધવામાં મદદ કરશે.

અરુણ ગાંધીકૃત ‘ધ ગિફ્ટ ઓફ એંગર – એંડ અધર લેસન્સ ફ્રોમ માય ગ્રાન્ડ ફાધર મહાત્મા ગાંધી’ પુસ્તકમાંથી સાદર 

સૌજન્ય : હિદાયત પરમારની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

“આપણે અહિંસા વિશે જેટલું વધુ જાણીએ તેટલું વધુ પ્રતીત થાય કે મોટામાં મોટા પડકારોનો અહિંસક ઉપાય હોય છે. આ એક આશાવાદી દર્શન છે અને તદ્દન વાસ્તવિક છે. અમે આશા રાખીએ કે આ સામગ્રી અને બનાવો વાચકોના વિચારોને ટેકો આપશે અને તેને પોષણ આપશે.”

(મેટા સેન્ટર ફોર નોન વાયોલન્સ)

“અહિંસા માનવ જાતના કાબૂમાં હોય તેવી સૌથી વધુ મોટી શક્તિ છે.” − ગાંધી

યુ.એસ.એ.સ્થિત મેટા સેન્ટર ફોર નોનવાયોલન્સ એજ્યુકેશન ગાંધીજીનાં મૂલ્યો, ખાસ કરીને અહિંસાનો પ્રચાર પ્રસાર અલગ અલગ માધ્યમો દ્વારા અવિરતપણે કરી રહ્યું છે. થોડા સમય પહેલા નોનવાયોલન્સ રેડિયો પર દક્ષિણ આફ્રિકાસ્થિત શાતિવાદી કર્મશીલ ઇલાબહેન ગાંધી સાથે મેટા સેન્ટર ફોર નોનવાયોલન્સ એજ્યુકેશન[Metta Center for Nonviolence Education]નાં વહીવટી નિયામક સ્ટેફની વાન હૂક અને અહિંસાના અમેરિકી કર્મશીલ ઝંડાધારી માઈકલ નાગલરે વાર્તાલાપ કર્યો તેની ઝલક પ્રસ્તુત છે.

​​ઇલાબહેન ગાંધી, મહાત્મા ગાંધીનાં પૌત્રી, પોતે એક શાંતિનાં કર્મશીલ અને અહિંસાનાં નિષ્ઠાવાન ટેકેદાર છે, તેમ જ માનવ જાતના હિત માટે આજીવન કાર્યરત રહ્યાં છે. સ્વનિર્ભરતાનાં મૂલ્યોને સમર્પિત, પ્રકૃતિ માટે ગાઢ નિસબત ધરાવનાર અને માનવ માત્રની ગરિમા જળવાય તેને પ્રોત્સાહન આપનાર ફિનિક્સ આશ્રમમાં ઇલાબહેનનો ઉછેર થયો, જે ગાંધીજીએ 1904માં સ્થાપેલ. સ્ટેફની વાન હૂક અને માઈકલ નાગલરે ઇલાબહેનનાં જીવન વિષે, સાંપ્રત ગ્રાહકવાદની કોરી ખાનારી શક્તિ વિષે તથા જીવ માત્ર પ્રત્યે કરુણા, પ્રકૃતિ તરફ ઔચિત્ય ભરી આમન્યા અને સદ્વ્યવહાર દર્શાવવાના મહત્ત્વ વિશે તેમ જ ગાંધીજીના મહત્ત્વના રચનાત્મક કાર્યક્રમ વિશે વાત કરી. સ્ટેફની વાન હૂક અને ઇલાબહેનના શબ્દોમાં આ વાર્તાલાપનો સારાંશ જોઈએ :

સ્ટેફની : આપનું નામ ઇલા ગાંધી સાંભળતાની સાથે જ લોકો આપના દાદાનાં કાર્ય સાથે આપને જોડી દે છે, પરંતુ આપનું જીવન અને કાર્ય એટલાં રસપ્રદ અને સમૃદ્ધ છે કે લોકો આપને પહેલાં ઇલાબહેન તરીકે પહેચાને અને અહિંસાના ક્ષેત્રમાં કઈ રીતે કામ કરો છો, કે જે અલબત્ત આપના દાદાજીની પ્રેરણાથી થાય છે પણ આપ તેનાથી પણ વધુ આગળ વધ્યાં છો તેના પર હું પહેલાં ધ્યાન આપવા માંગુ છું.

આપ ફિનિક્સ સેટલમેન્ટમાં જન્મેલાં. એ સ્થળ કેવું હતું અને દક્ષિણ આફિકાના સંઘર્ષમાં તેનું શું મહત્ત્વ હતું તે કહેશો ? 

ઇલાબહેન : ફિનિક્સ સેટલમેન્ટ 1904માં ગાંધીજીએ સ્થાપેલું. તે એવો સમય હતો જ્યારે તેમણે પોતાની જીવનશૈલીમાં ફેરફાર કરવાનો નિર્ણય લીધો હતો. તેમના વિચારો કેટલાક સમયથી બદલાતા હતા અને દક્ષિણ આફ્રિકા આવ્યા ત્યારે તેમનો દૃષ્ટિકોણ તદ્દન બદલાઈ ગયેલો. તમે જાણો છો કે તેઓ વકીલ તરીકે પોતાના દરજ્જા વિશે ખૂબ જાગૃત હતા. તેમને જીવન પદ્ધતિ અને સભ્યતા કેવી રીતે જળવાવી જોઈએ એ વિશે કેટલાક આગ્રહો હતા. સમય વીતતાં એમને ખ્યાલ આવ્યો કે આપણે બધા સમાન છીએ. કોઈ ખાસ પદ જેવું કશું હોતું નથી. પદ કે દરજ્જામાં કોઈ પ્રકારનો ચડતો-ઉતરતો કર્મ ન હોવો જોઈએ. તેમણે પોતાના કાર્યક્ષેત્ર વિશે કહેલું, “વકીલ તરીકે સારું કામ કરવું.” 1904 સુધીમાં તેમની આવી સમજણ વિકસી હતી.

ગાંધીજીને એ પણ પ્રતીત થવા લાગ્યું હતું કે પ્રકૃતિની નિકટ રહેવું એ બહુ મહત્ત્વનું છે. પૂરતા ખોરાકની બાંયધરી હોવી, પોતાને જરૂરી શાકભાજી અને અનાજ જાતે ઉગાડવા, સ્વાશ્રયી બનવું અને એવું જીવન જીવવું જે પોતાની મેળે જ ટકી શકે અને તો જ સભર જીવન જીવી શકાય. આથી તેમણે શહેરથી દૂર ગરીબીથી પીડાતાં લોકો વચ્ચે રહેવા માટે સ્થળ જોવાનું નક્કી કર્યું. એટલે એક તરફ ભારતથી લાવેલા ખાંડના કારખાનાઓમાં કામ કરતા બંધુઆ મઝદૂર હતા, તો બીજી બાજુ આફ્રિકાના ધાર્મિક સીમબેક સમુદાયનું થાણું હતું. ફાર્મની સામી બાજુએ દુબે સેટલમેન્ટ હતું. મી. દુબે આફ્રિકન નેશનલ કાઁગ્રેસના પ્રથમ પ્રેસિડેન્ટ હતા, જે પહેલાં નેટિવ કાઉન્સિલ તરીકે ઓળખાતું.

આમ ગાંધીજીએ વિવિધ હિત ધરાવતા લોકો વચ્ચે જઈને તેમની સાથે વાત કરી, એ લોકોની શી વિપદાઓ હતી તે શોધી કાઢ્યું. સાથે પોતાની બદલાયેલી જીવનશૈલીનો પણ ક્યાસ કાઢતા હતા. પૂરા સુખ સુવિધાવાળા સ્થળને છોડીને જ્યાં વીજળી, નળમાં પાણી કે અન્ય કોઈ પ્રકારની સગવડો નહોતી એવા તદ્દન ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં રહેવાનો નિર્ણય કર્યો.

ગાંધીજી આ નવી પરિસ્થિતિમાં કુદરતી પર્યાવરણની જાળવણી કરીને કઈ રીતે જીવતા શીખ્યા એ રસપ્રદ કહાણી હતી. સ્વાસ્થ્યમય જીવન કેવી રીતે જીવવું એ શોધતાં તેઓ સ્વાસ્થ્ય વિષે વધુ સમજતા થયા. લંડન અભ્યાસ અર્થે ગયા ત્યારે માતાને આપેલ વચનને કારણે ફરજિયાત શાકાહારી ભોજન સ્વીકારેલ એ ગાંધીજી દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા ત્યારે તેમને ખાતરી થઈ ચૂકી હતી કે શાકાહારી ખોરાક જ તંદુરસ્ત જીવન જીવવાનો એક માત્ર માર્ગ હતો.

ફિનિક્સ આશ્રમમાં બીજા પ્રયોગો થયા. કુદરતી ઉપચાર, જેમાં માટી અને પાણીના ઉપચારથી લોકોની નાની મોટી તકલીફોનો ઉપચાર કરવામાં આવતો. મારો જન્મ આ વાતાવરણમાં થયો. તેમણે આ વારસો મારા માતા-પિતાને આપ્યો અને તેઓએ એ જ જીવન પદ્ધતિ અપનાવી હતી. જન્મથી જ હું સંવેદનશીલતાનું મહત્ત્વ, પોતાના સ્વાસ્થ્યની રક્ષા કરવી, સ્વાશ્રયી બનવું વગેરે જેવાં લાક્ષણિક મૂલ્યો વચ્ચે જ ઉછરી.

સ્ટેફની : આપનું બાળપણ ઘણું રસપ્રદ રહ્યું હશે. મારા વાંચવામાં આવ્યું છે કે આશ્રમમાં તમારાં માતાએ એક શાળા શરૂ કરેલી, તો એ શિક્ષણ પદ્ધતિની અને તમે આશ્રમ શાળા શા કારણે છોડી એ કહેશો?

ઇલાબહેન : મારાં માતા ભારતના સંયોગોના શિકાર બનેલાં. તેઓ ભારતમાં જન્મેલાં. ભારતમાં ઘણા લોકોએ બ્રિટિશ શિક્ષણનો બહિષ્કાર કર્યો, મારા માતાનાં માતાએ એ શાળાઓનો બહિષ્કાર કરવાનો નિર્ધાર કર્યો, તેથી મારાં માતાએ હાઇસ્કૂલ શરૂ કરી તે પહેલાં શાળા છોડી. એ અહિંસક લડાઈનો વચગાળાનો સમય હતો.

આથી મારાં માતાને મન શિક્ષણનું ઘણું ઊંચું મૂલ્ય હતું. મારા દાદાજી અને મારા પિતાએ તેમના શિક્ષણની તમામ પ્રક્રિયામાં તેમને મદદ કરી. ત્યારબાદ તેમણે નક્કી કર્યું કે જે બાળકોને શાળાએ જવાની તક નથી મળતી તેમને માટે શિક્ષણનો રાહ બદલવો. તે વખતે શાળાઓ ઘણા ઓછા પ્રમાણમાં હતી અને ઘણાં બાળકોને શાળાએ જવાની સુવિધા નહોતી; ખાસ કરીને આફ્રિકન બાળકો, અને ભારતીય બાળકોને પણ.

મારાં માતાએ એક નાના ઓરડામાં શાળા શરૂ કરી, એમ માનીને કે તેમાં 10-15 બાળકો આવશે. પરંતુ જોતજોતામાં લગભગ 300 બાળકો આવવાં લાગ્યાં અને એમની પાસે મકાનની સવલત નહોતી. પછી સરકારની આંખ તેમના પર પડી. સરકારી અધિકારીઓએ કહ્યું, તમે આફ્રિકન બાળકોને ભણાવી નહીં શકો કેમ કે તેઓને શાળામાં અલગ રાખવામાં આવે તેવો નિયમ છે. આથી તેઓને ભારતીય બાળકો માટેની જ શાળા ચલાવવાનો વિકલ્પ માન્ય રાખવો પડ્યો કેમ કે ભારતીય લોકો માત્ર તેમનાં બાળકોની શાળા ચલાવી શકતાં. આ નિર્ણય તેમને માટે ઘણો નિરાશાજનક નીવડ્યો, કેમ કે તેમની પાસે એક સારું જૂથ જમા થયેલું. જો કે એ મકાન આટલાં બધાં વિદ્યાર્થીઓ માટે અપૂરતું હતું.

કન્યાઓને પણ શિક્ષણની તકો મેળવી જોઈએ, લિંગની સમાનતા હોવી જોઈએ એ બધી બાબતો મારા પિતાજી શીખેલા. મારાં માતા પણ ઘણા મક્કમ વિચારના હતાં, તેથી ફિનિક્સના આ સમાનતાના વાતાવરણમાં તેઓ તરત ગોઠવાઈ ગયાં. શાળાનું સંચાલન કરવા પાછળ આ એક મોટું પ્રેરણા બળ હતું. અલબત્ત મારા પિતાએ તેમને આ બધી બાબતોમાં ટેકો આપ્યો. એ લોકો એકજૂટ બનીને કામ કરતાં. તેઓ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં કામ કરતાં, જે અવિરત મહેનત માંગી લેનારું હતું. તેનું પ્રકાશન સાપ્તાહિક હતું, પરંતુ તેને માટેનું લખાણ, છપાઈ વગેરે બધાં કાર્યો રોજ ચાલતાં. ફિનિક્સમાં અમે એ બધાં કામ જાતે કરતાં. દરેક વાક્યના અક્ષરો ગોઠવવા વગેરે જેવાં કામ હાથથી કરવાં પડતા. મારાં માતા આ બધાં કામ શીખ્યાં અને આખું પ્રેસ કેમ ચલાવવું તે જાણી લીધું. મારા પિતાના અવસાન બાદ ઘણાં વર્ષો સુધી તેમણે પ્રેસનું સંચાલન સાંભળ્યું અને તેને કારણે ફિનિક્સ સેટલમેન્ટ ધબકતું રહ્યું.

સ્ટેફની : હવે, હું ઈચ્છું છું કે અમારા શ્રોતાઓ જાણે કે અહિંસા એટલે માત્ર શાળા ચલાવવી કે પ્રેસ સાંભળીને સામાયિક છાપવું એટલું જ નહોતું, બરાબર? એ જેને ‘અહિંસા’ અંતર્ગત ‘રચનાત્મક કાર્યક્રમ’ તરીકે જાણીએ છીએ તે કાર્ય હતું. જ્યારે કોઈ વ્યવસ્થા નીતિભ્રષ્ટ હોય કે બરાબર ન ચાલતી હોય તો તેનો વિકલ્પ આપવો. તેનો સામનો કે વિરોધ કરવાને બદલે તમે તેનો વિકલ્પ શોધી કાઢો. એ રચનાત્મક કાર્યક્રમને ચિરસ્થાયી બનાવવા અને વિકસાવવા તમે મદદ કરી, તો તેનું તમારે મન શું મૂલ્ય છે તેના વિષે વાત કરો તેવી મારી વિનંતી છે. 

ઇલાબહેન : ફિનિક્સ સેટલમેન્ટમાં લોકોને શાકભાજી વગેરે પાક જાતે ઉગાડવા પ્રોત્સાહન આપીએ છીએ. સ્વાશ્રયી બનવાનો અને મુખ્ય ધારાના અર્થતંત્ર પર ઓછા આધારિત બનવાનો એ એક માર્ગ છે. આ એવી આર્થિક વ્યવસ્થા ઊભી કેરવાની વાત છે જેનાથી તમે સ્વાશ્રયી બનો જેથી કરીને તમારું શોષણ કરનારા લોકો પર તમે આશ્રિત ન રહો.

બીજો મુદ્દો એ છે કે આ માર્ગે ચાલીને તમે એ શોષણકારી વ્યવસ્થાને ટેકો નથી આપતા. આ રીતે સ્વત્રંત્ર બનીને કે પોતાની જ શક્તિ પર આધાર રાખીને તમે એક નિવેદન કરો છો અને દર્શાવો છો કે આખર તેઓ ગ્રાહક તરીકે તમારા આશ્રિત છે. વર્તમાન ઉત્પાદન અને વેપારની પદ્ધતિથી લોકો સુખી નથી એ બતાવવાની આ રીત છે. અને એ તો તો જ શક્ય બને જો તમે આ પ્રકારનાં રચનાત્મક કાર્યમાં જોડાયેલા હો તથા મૂળ ધારાની અર્થવ્યવસ્થાનો સામનો કરી શકે તેવી નિજી અર્થ વ્યવસ્થા ઊભી કરી શકો. આજે આપણે એકબીજાં સાથે જોડાણ સાધવાનું વલણ જોઈ શકીએ છીએ, અને છતાં હજુ ઘણું શોષણ પણ થાય છે. અને એ શોષણને નાબૂદ કરવું રહ્યું. મને લાગે છે કે આજે પણ આપણે આત્મનિર્ભરતા સાધવા પ્રયત્નશીલ બનવું જોઈએ.

ગાંધીજીને લોકોના આ વિચારોમાં ઘણો રસ હતો. એ વસાહત કંઈ એટલી મોટી નહોતી કે દુનિયાને પ્રભાવિત કરી શકે, પણ એ એક એવો નમૂનો છે જેને દુનિયા અનુસરી શકે. એ નમૂનાના પાયા ઉપર એવો સમાજ રચી શકાય જેમાં હાલમાં છે તેના કરતાં વધુ સમાનતા હોય. અસમાનતામાં જ આધુનિક જીવનની આપત્તિના મૂળ છે.

સ્ટેફની : ઇલાબહેન, તમે ગાંધીના પહેલા આશ્રમ ફિનિક્સ આશ્રમનાં કેટલાંક મૂલ્યો અને તેની અસરની વાત કરો છો તો મને લાગે છે કે લોકોને બધા સાથે મળીને આ રીતે આશ્રમના કે કિબુત્ઝના માળખામાં રહેવાનું થોડું મુશ્કેલી ભર્યું લાગ્યું હશે. એ પ્રકારનાં વાતાવરણને સફળતાથી સંચાલિત રાખવા કયા પરિબળો હોય, એ વિશે તમારો શો અનુભવ છે? એક સાથે મળીને સ્વનિર્ભર જીવન જીવવાની ઈચ્છા હોવી એ એક ઉત્તમ આદર્શ છે, પરંતુ જ્યારે સહુ સાથે રહેવા લાગે ત્યારે આખર આપણે સાધારણ માનવી છીએ જેને પોતપોતાની સમસ્યાઓ હોય, અલગ વ્યક્તિત્વ હોય અને ઊણપો હોય. તો એવી પરિસ્થિતિમાં રહેવું કેવું લાગે અને પોતાની દૃષ્ટિને એ ઉચ્ચ લક્ષ્ય પર કેવી રીતે ટકાવી રાખવી એ વિશે કહેશો? 

ઇલાબહેન : મને લાગે છે કે ભૌતિકવાદે આ દુનિયા પર મોટી પકડ જમાવી છે. આજે આખા વિશ્વમાં લોકો વધુને વધુ વસ્તુ પ્રધાન બન્યા છે. માનવીય મૂલ્યો ભૌતિક મૂલ્યોથી દ્વિતીય નંબરે ગણવામાં આવે છે. લોકોની વાંછના વધતી જાય છે, લોકોને ઘણી વસ્તુઓ પ્રાપ્ત થાય તેવો માર્ગ જોઈએ છે.

આજે કોઈ સાથે વાત કરતાં મેં કહ્યું કે હાલમાં અહીં બેકારી ઘણી વધી છે, તો એ ગરીબી અને જીવન જરૂરિયાતની વસ્તુઓના અભાવથી પીડાતા લોકસમુદાયને ખોરાક અને અન્ય વસ્તુઓ પૂરી પાડી શકીએ તેવી કોઈ યોજના કરીએ. જ્યારે લોકોને પૂછ્યું કે તેઓને કઈ ચીજની જરૂર છે તો કેટલાક લોકોએ કહ્યું, તેમને સૌંદર્ય પ્રસાધનો જોઈએ છે. અમે વિચાર્યું, ખોરાકની વસ્તુઓ અત્યંત જરૂરી છે, પરંતુ માનવ સ્વભાવને વ્યક્ત થવા દો તો તેમને મન સૌંદર્ય પ્રસાધનો પણ એટલા જ મહત્ત્વના હોય છે. જો દાતાઓ પાસે જઈને કહો કે તમારે એ કોમના લોકો માટે સૌંદર્ય પ્રસાધનો જોઈએ છે, તો શું તેઓ તમને એ માટે દાન આપશે? ભૌતિકવાદે આવો ભરડો લીધો છે. સિક્કાની બીજી બાજુ જોઈએ તો તમે જો ગરીબ હો તો સૌંદર્ય પ્રસાધનોની ઈચ્છા હોવી એ શું ગુનો છે? સૌંદર્ય પ્રસાધનો શું માત્ર ધનિક લોકો માટે જ હોય? આ એક બીજી દલીલ છે.

આ બધાની વચ્ચે ગાંધીના સાદગી અને કુદરતે આપેલ સંપત્તિને બધાને સમાન ભાગે કેવી રીતે વિતરિત કરી શકાય એ વિચારો પડેલા છે. કેમ કે આપણી પાસે જે સંસાધનો છે તે સમાન ભાગે વહેંચી લઈએ તો બધા સારી અને સ્વાસ્થ્યયુક્ત જિંદગી જીવી શકે. આ અસમાન વહેંચણીને પરિણામે કેટલાક પાસે અઢળક સંપત્તિ છે તો બીજાને ભાગે કશું નથી. હવે પ્રાપ્ત સંપત્તિને સરખે ભાગે વહેંચવા માટે આપણે એક એવી કાર્યપદ્ધતિ શોધવી જોઈએ જે સૌંદર્ય પ્રસાધનોનું સ્થાન બીજી ચીજ ન લઇ લે. એક વખત કોઈએ ગાંધીજીને કહ્યું, હાથે કાંતેલા સૂતરને વણીને જે કાપડ બને છે એ ખૂબ જાડું હોય છે અને ભારતની ગરમ આબોહવામાં પહેરવું ન ગમે. મશીનમાં બનેલ કાપડ ઘણું બારીક અને હળવું અને પહેરવામાં ઠંડક આપે. ત્યારે ગાંધીજીએ જવાબ આપ્યો, “તમે ખૂબ ઝીણા તાર કાંતતા શીખીને હળવું કાપડ બનાવી શકો. કાંતવું એ એક કળા છે, જેનાથી અત્યંત સુંદર કાપડ બનાવી શકાય.”

હું એ કહેવા માંગુ છું કે કેટલીક વસ્તુઓ માત્ર ધનિક લોકોને પ્રાપ્ત થઇ શકે અને ગરીબ લોકોને તે મળે નહીં એવું ન હોવું જોઈએ. ગરીબ લોકોને સૌંદર્ય પ્રસાધનો જેવી ચીજો મેળવવાની સુવિધા હોવી જોઈએ. હું ધારું છું કે ગાંધીજીને સૌંદર્ય પ્રસાધનો કદાચ બહુ પસંદ ન હોત. તેમણે કહેલું, “ભગવાને તમને સુંદર ચહેરો આપ્યો છે, તેના પર બીજી વસ્તુઓ શા માટે લગાડવી જોઈએ?” પણ જે લોકોને એવી વસ્તુઓની ઝંખના હોય તેને એમ ન કહી શકો કે તવંગર લોકો એ ખરીદી શકે, પણ તમારા જેવા લોકો નહીં, કેમ કે તમે નિર્ધન છો.

સ્ટેફની : બીજા પાસે જે વસ્તુઓ હોય અને જે મેળવવાની તમને મનાઈ ફરમાવવામાં આવી હોય તે મેળવવા પાછળ એક પ્રકારનું ગૌરવ પણ અનુભવાતું હોય છે. પણ તમે એમ કહો છો કે આપણે ગૌરવ શેમાંથી મળે છે તેનું મૂલ્યાંકન ફરીથી કરવું જોઈએ. ભૌતિક વસ્તુઓ મેળવવા પાછળ દોડવાની નકલ કરવી એમાં ગૌરવ છે? પણ, માનવીના બદલાતાં મૂલ્યોને પાછાં કેમ વાળવાં? આપણી પ્રાથમિક જરૂરિયાતોને પૃથ્વી સાથે તમે જોડી આપી. આપણી ભૌતિક જરૂરિયાતો મેળવવામાં ગૌરવ અનુભવવું એ કેવી મૂર્ખામી છે? આ વિચારધારાને આપણે કેવી રીતે જુદો વળાંક આપી શકીએ?

મેં તમને એમ પણ કહેતાં સાંભળ્યાં કે વ્યક્તિ પોતાની આસપાસના લોકોનાં મૂલ્યોને આત્મસાત કરતી હોય છે. આપણે જળશોષક વાદળી જેવા છીએ. ભૌતિકવાદની અસર આપણને સહુને થાય છે કેમ કે તે આપણી આસપાસના વાતાવરણમાં છે, જેને આપણે શોષી લઈએ છીએ. આથી ચોક્કસ હેતુથી ઊભી કરેલી વસાહતો, આશ્રમો કે કિબુત્ઝમાં જુદા પ્રકારનાં મૂલ્યોને આત્મસાત કરવાની તક હોય છે જે સમાજને બદલવામાં સહાય કરે છે. આપણે શિખાઉ કાંતનાર કે વણકર જેવા અપૂર્ણ માનવી તરીકે એમાં દાખલ થઈએ તો જેમ કાંતણ-વણાટને એક કલા તરીકે વિકસાવી શકાય તેમ આ મૂલ્યોને પણ એક કળાની માફક જીવનમાં ઉતારી શકીએ. આપણે જો એ મૂલ્યોને કોઈ કામ સારી રીતે કરીએ અથવા તેમાં નિષ્ફ્ળ જઈએ એ રીતે નહીં પણ એક કલા તરીકે ગણનામાં લઈને કેળવીએ તો એ વધુ બારીક, નાજુક, છતાં વધુ શક્તિવંત બની શકે. મને લાગે છે કે આપનું જીવન ઘણી બાબતોમાં આનો નમૂનો પૂરો પડે છે.

મેં આપના વક્તવ્યોમાં કહેતાં અને આપના વિષે લખાયેલાં પુસ્તકોમાં વાંચ્યું છે કે આપ આ પદ્ધતિ બાળકોનાં શિક્ષણમાં પણ લાગુ પાડો છો. હું જાણું છું એ મુજબ કરુણાનો નમૂનો પૂરો પાડતા પુખ્તવયના લોકો વચ્ચે જો બાળકો ઉછરે તો સમાજ ઘણો જુદો થશે, તો એ પ્રકારના શિક્ષણ વિષે થોડું કહેશો?

ઇલાબહેન : હા, મેં જે સાંભળ્યું છે અને જે દૃષ્ટિ કેળવાઈ છે એ મુજબ બાળકોને જે કહેવામાં આવે છે તેમાંથી એ શીખે તેના કરતાં એ જે જુએ તેમાંથી વધુ શીખતું હોય છે. ઉદાહરણ તરીકે જો શિક્ષક કહે કે ધુમ્રપાન કરવું નુકસાનકારક છે, અને એ પોતે ધુમ્રપાન કરે તો બાળક ધુમ્રપાન કરતા શીખવાનો, કેમ કે તેને કહેવામાં આવ્યું કે એ નુકસાનકારક છે, પણ તેણે શિક્ષકને તો ધુમ્રપાન કરતા જોયો છે. તો એ નુકસાનકારક કેવી રીતે હોય? બાળકો આવી રીતે વિચારે અને શીખે. બાળકો પોતાની ઉંમરના સહાધ્યાયીઓ, માતા પિતા, કુટુંબના સભ્યો અને અન્ય લોકોને જોઈએ પાઠ શીખે. જો બાળક પોતાની આસપાસ હિંસા થતી જુએ તો એ શીખે. હાલમાં દક્ષિણ આફ્રિકામાં બાળકો ઘરેલુ હિંસા અને સમાજમાં હિંસાના બનાવોના સાક્ષી બને છે; એટલે જ્યારે તેઓ મોટા થાય ત્યારે એમ માને કે હિંસક માર્ગે જીવવું એ એક જ માત્ર રાહ જીવિત રહેવાનો છે. એ લોકો હિંસા વિના જીવી જ ન શકે.

જે લોકો બીજાને દૃષ્ટાંત પૂરો પાડી શકે તેવા લોકો આપણી આસપાસ હોવા જોઈએ, અને આ શિક્ષણ અમે આપીએ છીએ. અમે નાનાં બાળકો માટે શિક્ષણનો ખાસ કાર્યક્રમ ઘડ્યો છે કેમ કે બાળકના પહેલાં દસ વર્ષનો ગાળો તેની પાયાની સમજણ વિકસાવવા માટે ખૂબ જ મહત્ત્વનો હોય છે. ઘરમાં અને શાળામાં એ વર્ષો બાળક માટે અત્યંત મહત્ત્વના છે. એ વર્ષોમાં સારા શિક્ષકોની જરૂર હોય જે ઉત્તમ મૂલ્યો શીખવી શકે, અને એ પ્રવચનો આપવાથી ન શીખવી શકાય. એ માત્ર દૃષ્ટાંત પૂરા પાડવાથી જ બને. અમે શિક્ષકોને આ બાબત જ કહીએ છીએ. માત્ર કહેતા નથી, પણ જો શિક્ષકો પોતે એ રીતે ન વર્તે તો વિદ્યાર્થીઓ કઈ રીતે શીખે એ બતાવીએ પણ છીએ. દાખલા તરીકે જો શિક્ષકો વચ્ચે ખૂબ મતભેદ પ્રવર્તતા હોય તો બાળકો ઊંચા અવાજે બોલવું, દલીલો કરવી, અસભ્ય ભાષા વાપરવી એવું જ શીખશે. આથી જ હું માનું  છું કે તેઓએ શાળામાં અલગ રીતે વર્તવું જોઈએ. શિક્ષકોને આ રીતે તાલીમ આપ્યા બાદ અને સવિસ્તર ચર્ચા કર્યા બાદ શાળાના વાતાવરણમાં ઘણો સુધારો જોવામાં આવ્યો.

સ્ટેફની : આપે રંગભેદી નીતિનો સક્રિય સામનો કરેલો એ વિશે વાત કરશો? મેં સાંભળ્યું છે કે આપે તે મૂલ્યો વિષે વાત કરતાં કહેલું કે આપ કઈ રીતે એ સંયોગોમાં જીવન જીવતાં અને આપના પર રાજકીય પ્રવૃત્તિઓમાં ભાગ લેવા પર પ્રતિબંધ મુકાયેલો અને નજરકેદ કરવામાં આવ્યાં હતાં. એ રંગભેદી નીતિ વાળી સરકારના અમલ હેઠળ જીવવાનો અનુભવ કેવો હતો અને એ ઘાવને રૂઝાવવા આપે શો ભાગ લીધેલો એ જણાવો તેવી વિનંતી. 

ઇલાબહેન : હું ધારું છું કે વર્તમાન સ્થિતિમાં આપણે જે અનુભવી રહ્યા છીએ એ કઇંક અંશે તે સમયે જીવન કેવું હતું તેનો ખ્યાલ આપે છે. કોવિડથી બચવા લોકડાઉન કરવામાં આવ્યું, જેથી આપણી અવરજવર, પરસ્પરના સંપર્ક અને સામાજિક સંબંધો પર મર્યાદા મુકાઈ. અમારી આવી જ સ્થિતિ હતી, પણ એ ફરજિયાત લાદવામાં આવેલી. હાલમાં કોવિડ એક કુદરતી આપત્તિ છે, જેના વિશે દરેકે કાળજી રાખવી જોઈએ, એ કારણે પ્રતિબંધ મુકાયા, જ્યારે અમારા પર ન્યાય ખાતાના હુકમ લાગુ કરવામાં આવેલા. લોકડાઉનની સ્થિતિમાં જીવન કેવું દુષ્કર થયું છે તે આપણે અનુભવ્યું. અમે ઘરની બહાર નહોતા નીકળી શકતાં. હું ‘અમે’ શબ્દ વાપરું છું કેમ કે મારા પતિ પણ એ સમય દરમ્યાન નજરકેદમાં હતા. અમારાં બાળકો એ સંયોગોમાં ઉછર્યાં. એ ખૂબ કઠિન સમય હતો. અમારાં બાળકોએ ભાગ લીધો હોય એવી શાળાની પ્રવૃત્તિઓમાં અમે હાજર નહોતા રહી શકતાં. અમારાં બાળકને પહેલા વર્ગમાં દાખલ કરવા હોય તો પણ અમને શાળામાં દાખલ થવાની પરવાનગી નહોતી. અમે માત્ર બાળકનાં માતા-પિતા છીએ એવું બયાન કરતા ખત પર સહી કરીએ તો જ શાળામાં દાખલ થવા દેવામાં આવતાં. હાલમાં જેમ લોકડાઉનમાં કર્ફ્યુ હોય છે તેમ સાંજના સાત વાગ્યાથી સવારના સાત વગ્યા સુધી કટોકટીભરી સ્થિતિ હોય તો પણ અમે ઘરની બહાર નહોતા નીકળી શકતાં.

સ્ટેફની : પણ મેં તો સાંભળ્યું છે કે આપ ઘરની બહાર નીકળેલાં?

ઈલાબહેન : તમે જાણો છો કે ક્યારેક એવી તક ઝડપી લેવી પડે. હાલની સ્થિતિમાં કુદરત આપણને કહે છે કે આ લોકડાઉન કરવું જરૂરી છે, નહીં તો કોરોના વાયરસનો ઘણાને ચેપ લાગે. તે વખતે ન્યાય ખાતાનો હુકમ હતો. અમે ઘણી વખત ન્યાય ખાતાના હુકમોનું ઉલ્લંઘન કરતાં, પણ કુદરતના હુકમની અવગણના નથી કરતાં. એ બંનેમાં ફરક છે.

સ્ટેફની : આ રસ પડે તેવો પદાર્થપાઠ છે, જેની થોડી વધુ ચર્ચા કરીએ. આ તો કુદરતના નિયમો અને માનવીય મૂલ્યોનો આદર કરવાનો જ વિષય છે. સત્ય અને સમાધાનની (truth and reconciliation) પ્રક્રિયાના સંક્ર્મણ કાળ દરમ્યાન એ અસરકારક છે એમ લાગવાથી પાર્લામેન્ટના સભ્ય તરીકે અને શાંતિના કર્મશીલ હોવાને દાવે આપે કયા કાર્યમાં ભાગ લીધેલો?

ઇલાબહેન : અમે સત્ય અને સમાધાન કમિશન (Truth and Reconciliation Commission) કાર્યાન્વિત થાય તે માટે કાયદો ઘડ્યો. એટલે કે પાર્લામેન્ટે એ કમિશનના કાર્ય સંચાલનમાં ભાગ નહોતો લીધો, પરંતુ એ કમિશન કેવી રીતે કાર્ય કરે અને તેનું કાર્ય શું છે તથા કેટલીક એવી શાખા છે જે ધ્યાનમાં લેવા યોગ્ય છે તે દર્શાવવા માટે કાયદા અને નિયમો ઘડ્યા.

અમારે બીજા દેશોમાં આના જેવા પહેલ કરેલા પગલાંઓનો વિગતે અભ્યાસ કરવો પડેલો. અમે આવા નિયમો ઘડનારાઓમાં પ્રથમ નહોતા. અન્યના પ્રયોગોમાં શું સફળતા મળી, શામાં નિષ્ફ્ળતા મળી તે વિષે અભ્યાસ કરવો પડ્યો અને ત્યાર બાદ અમારી યોજના ઘડી. હવે પાછળ નજર કરતાં લાગે છે કે અમારી યોજના ઉત્તમ નહોતી. અમારા કાયદામાં ઘણી બાબતોનો સમાવેશ નહોતો કર્યો જેમ કે નુક્શાનની ભરપાઈ કરવી અને સ્વાસ્થ્યકર ન્યાય જેવા મુદ્દાઓ, કે જેની વધુ સારી સમજણ કેળવીને યોજનામાં સામેલ કરવામાં આવે જેથી સમાજને ફાયદો થાય તે સામેલ કરવામાં ચૂકી ગયા. અને સમાજને એવી જ અપેક્ષા હતી.

પાર્લામેન્ટના સભ્યપદ દરમ્યાન હું એટલું જરૂર શીખી કે તમે કાયદાઓ ઘડી શકો, પણ જો સમાજ તેનાથી સંતુષ્ટ ન હોય, એ કાયદાઓ સ્વીકારે નહીં, તો તેનો ભંગ ઘણા પ્રમાણમાં થાય અને એ કાયદાઓ માત્ર કાગળ પર રહી જાય. સમાજ તેનો હર રોજ ભંગ કરે. આથી દરેક કાયદા અને નિયમ માટે સમાજનો ટેકો હોવો ખૂબ જરૂરી છે. અને એ મળી શકે, માત્ર તમારે એ માટે ઘણી મહેનત કરવી પડે. તમારે મતવિસ્તારમાં જઈને કેટલીક બાબતો શા માટે મહત્ત્વની છે એ સમજવવી પડે. લોકોએ સમજવું જરૂરી છે, લોકો તમને એ કામ અમુક રીતે કરવું કે ન કરવું તે કહી શકે. ત્યારે જ તમને અહેસાસ થાય કે એક જ કાર્ય બીજી રીતે પણ થઇ શકે. સમાજ સાથે ચર્ચા કરવી ઘણી જરૂરી છે. શરૂઆતનાં પાંચ વર્ષ દરમ્યાન અમે બંધારણ લખવામાં અને એ ટર્મમાં પસાર કરેલા કાયદાઓ વિષે લોકો સાથે ખૂબ મંત્રણાઓ કરેલી. પણ તે પછી તેનો અમલ કરવામાં અમે તદ્દન નિષ્ફ્ળ ગયા. આથી જ તો દક્ષિણ આફ્રિકા આવી ગંભીર પરિસ્થિતિમાં આવી પડ્યું છે. અસમાનતાનું પ્રમાણ ઊંચું ગયું અને બેકારીનું પ્રમાણ વધ્યું. 25 વર્ષ બાદ હજુ ઘણાંખરાંને પ્રાથમિક જરૂરિયાતો પૂરતાં પાણી, અન્ન, શિક્ષણ, સ્વાસ્થ્યની સુવિધાઓ, આવાસ વગેરે નથી સુલભ થયાં. આ બધી સગવડો અમારે બધાને પૂરી પાડવી જોઈતી હતી.

સ્ટેફનીના આભાર દર્શન સાથે આ મુલાકાત પૂરી થઇ.

મેટા સેન્ટર ફોર નોનવાયોલન્સના સ્થાપક માઈકલ નાગલરે વાતનો દોર સંભાળતા ઇલાબહેનને પૂછ્યું, “આપ સહુએ ફિનિક્સ આશ્રમમાં આર્થિક રીતે કાર્યક્ષમ થવા માટે જે મથામણ કરી અને મહદ્દ અંશે સિદ્ધિ મેળવી તેનું સુંદર વર્ણન આપે કર્યું, તો એ મૂલ્યો અને કાર્યપદ્ધતિ આર્થિક ક્ષેત્રમાંથી તબદીલ કરીને સંઘર્ષના ક્ષેત્રમાં ઉપયોગમાં લાવી શકાય? મેં આ મુદ્દો એટલા માટે ઉઠાવ્યો કે અમારા દેશમાં એવા કેટલાક જનસમૂહ છે જે ઘર આંગણે શાંતિ જાળવી રાખવા માટે પોલીસ દળ પર આધાર રાખે છે, જેમ આખો દેશ પોતાની સુરક્ષા અને શાંતિ માટે અનેકગણા શક્તિશાળી એવા સૈન્યબળ પર આધાર રાખે છે. આપ લોકો જે પ્રયોગો ફિનિક્સમાં કરતાં હતાં તેમાં આ સમસ્યામાંથી છુટકારો થઇ શકે એવું ગર્ભિત સૂચન હતું?  

ઇલાબહેન : હા, બિલકુલ. જ્યારે ફિનિક્સમાં મારો ઉછેર થઇ રહ્યો હતો ત્યારે ત્યાં કોઈ વાડ નહોતી. એ 100 એકરની જમીન ગાંધીજીએ ખરીદેલી હતી. કોઈ એની સરહદનું ઉલ્લંઘન નહોતા કરતા. અમે બધું વહેંચીને વાપરતા. એક નદી અને એક કૂવો હતો, જ્યાંથી સહુ પાણી ભરી જતાં. એ અમારી મિલકત હતી, પણ એ કુદરતી સ્રોત પર કોઈ માલિકી ભાવ નહોતો. અમે શાકભાજી અને ફળો વાવ્યાં તો કોઈ ચોરી ન જતું. એ લોકો સમજતા કે જો બીજાં શાકભાજી વાવે, તો અમે પણ અમારી જમીન પર વાવીએ. બીજાની મિલકત શા માટે ચોરવી? તે સમયે લોકો એ પ્રકારની સમજણ ધરાવતા હતા. ‘70 અને ‘80ના દાયકા સુધી અમે ફિનિક્સ ખાતે આવું સુંદર જીવન જીવતા હતા. પછી સરકારે મોટી સંખ્યામાં લોકોને લાવીને ખેતરોને રહેણાંક વિસ્તારમાં બદલી નાખ્યા. તેને કારણે ઘણા ટંટા ફિસાદ થવા લાગ્યા. રંગભેદની નીતિની ઉશ્કેરણીથી ફિનિક્સને 1985માં આગ ચાંપવામાં આવી હતી. ‘70 પછી અમને એ બધી મર્યાદાઓ નડવા લાગી અને અમે ફરી ખેતીવાડી કરતો સમાજ ઊભો કરી ન શક્યા. હાલમાં અમે પાસ પાડોશના લોકો સાથે સારા સંબંધો કેળવીને શાકની વાડીઓ બનાવવાની કોશિશ કરીએ છીએ. પણ એ બધા નાના પ્રકલ્પો છે. ગાંધીજીના મનમાં મોટા પાયાની યોજના હતી.

માઈકલ : એક છેલ્લો પ્રશ્ન. ગાંધીજી અને અન્ય લોકોએ ફિનિક્સમાં શીખેલા પાઠ અને મૂલ્યોને 1906માં શરૂ થયેલી સત્યાગ્રહની ચળવળમાં અમલમાં મુકવા જાગૃતપણે પ્રયાસ કરેલો?

ઇલાબહેન : હા, એકદમ. 1910માં જોહાનિસબર્ગમાં જમીનની એક ટુકડો લઈને ત્યાં ટોલ્સટોય ફાર્મની એ જ મૂલ્યોને આધારે સ્થાપના કરી. એક વર્ષ બાદ ગાંધીજી ફિનિક્સ પાછા ફર્યા  કેમ કે એ શહેરથી ઘણું દૂર હતું અને ગાંધીજીને નતાલ પાછા આવવું પડતું, એવી સમસ્યાઓ હતી, એટલે ટોલ્સટોય ફાર્મ બંધ કરવો પડ્યો. પણ ફિનિક્સમાં એ જ મૂલ્યોને આગળ ધપાવવામાં આવ્યા. ત્યાં રહેલા ઘણા લોકો એમાં જ મોટા થયા અને પોતપોતાના સમાજમાં એ સાથે લઇ ગયા. એ દેખીતી રીતે દૃષ્ટિગોચર નથી થતા હોતા કેમ કે મોટા ભાગના ગાંધીને પગલે ચાલનારા ચૂપચાપ કામ કરતાં હોય છે. એ લોકો પોતાના કાર્ય વિશે ઢોલ નથી પીટતા હોતા. લોકોને એના વિશે કશું સાંભળવા નથી મળતું, એટલે દુનિયામાં શું થઈ રહ્યું છે એ આપણને જોવા નથી મળતું. તમારા આશ્રમના સ્થાપક એકનાથજી ગાંધી વિચારથી ખૂબ પ્રભાવિત હતા, માટે જ તમારો આશ્રમ બન્યો.

[મેટા સેન્ટર ફોર નોનવાયોલન્સે લીધેલી માનનીય ઇલાબહેનની મુલાકાત દ્વારા આપણને સહુને ફિનિક્સ આશ્રમનાં મૂલ્યો, આશ્રમવાસીઓનાં જીવન અને કાર્ય વિષે જાણકારી મળી. રેડિયો મુલાકાતની લેખિત પ્રતનો અનુવાદ કરવાની મંજૂરી બદલ મેટા સેન્ટર ફોર નોનવાયોલન્સના આભારી છીએ.]

e.mail : 71abuch@gmail.com