પુસ્તક પરિચય

સંજય ભાવે

‘સત્યનું કાવ્ય : બાપુ: 75 ગાંધી કાવ્ય’ સચિત્ર, સુરુચિપૂર્ણ અને તાજગીસભર સંચય છે. તે અમરેલી જિલ્લાના નાનકડા ગામ બાબાપુરની શ્રી સર્વોદય વિદ્યા મંદિર સંસ્થાએ, પોતાના અમૃતમહોત્સવી વર્ષના આરંભે, ફેબ્રુઆરીમાં પ્રસિદ્ધ કર્યો છે, પણ તેનું પ્રકાશન ‘યજ્ઞ’એ કર્યું છે.

સંગ્રહની રચનાઓમાં ગાંધીજીના પ્રભાવ અને અભાવ, તેમના વ્યક્તિત્વ અને મહત્ત્વને અનેકવિધ રીતે અભિવ્યક્ત કર્યા છે. તેમાં એકાદ સદીથી બિલકુલ અત્યાર સુધીના સમયગાળાના કવિઓનો સમાવેશ છે. એટલે તેમાંના સહુથી વરિષ્ઠ કવિ પિંગળશી ગઢવી અને અરદેશર ખબરદાર છે. સાહિત્યના ઇતિહાસના ગાંધીયુગ અને અનુગાંધી યુગના સાહિત્યકારો હોય એ સ્વાભાવિક છે.

સંગ્રહની વિશેષતા બિલકુલ અત્યારે કવિતાઓ લખતા-લખતા વાંચતા હોય તેવા ભાવેશ ભટ્ટ અને પારુલ ખખ્ખરની રચનાઓના સમાવેશમાં છે. સાથે તેમનાં પહેલાંની તાજેતરની પેઢીના ઉદયન ઠક્કર અને હરીશ મીનાશ્રુ પણ છે. આવી નોંધપાત્ર સમકાલીનતામાંથી આવતી નજરિયાની તેમ જ રચનારરીતિની નવીનતા સંગ્રહને તાજગી આપે છે. પદ્યરચનાની એકંદર વિવિધતા પણ નોંધપાત્ર છે.

સંગ્રહના સંપાદકો અમિત ચાવડા, અખિલ દવે અને મનીષા રીબડિયા બાબાપુરની નીવડેલી સંસ્થાના પૂર્વ વિદ્યાર્થીઓ અને અત્યારે અન્યત્ર શિક્ષકો છે. ગાંધી માટેની તેમની આસ્થા અને સાહિત્યિક સૂઝ સંગ્રહમાં દેખાય છે. જો કે ‘અગાઉના સંપાદનોની મોટા ભાગની કવિતાઓ લેવામાં આવી નથી’ એવું વિધાન વિચારણીય છે.

ગાંધીનું મહાત્મ્ય ઉજાગર કરવા માટેની કવિઓની એક દુ:ખદ પ્રેરણા ગાંધીહત્યા છે. તેનાથી અવિનાશ વ્યાસને ‘ઝૂકી પડ્યો હિમાલય’ અને સ્નેહરશ્મિને ‘મોટા ઘરનો મોભ તૂટ્યો આ’ એમ લાગે છે. કવિ ખબરદાર ગાંધીનાં ‘ફૂલવિસર્જન’ વેળાની જનતાની વેદનાની કવિતા લખે છે.

જો કે ઉપેન્દ્ર પંડ્યા માટે હત્યા ‘મહાત્માનું મહાપ્રસ્થાન’ છે. અમીન આઝાદ માટે ગાંધીના મૃત્યુએ અહિંસાને અમર બનાવી છે. મકરંદ દવે કહે છે કે ગાંધીનો અંત અમરોને પણ ઇર્ષાથી બાળે તેવો છે. બ.ક. ઠાકોર ‘ગાંધીજીની શહીદી (પંડિતજીની નભોવાણી)’ નામની રચના કરે છે. 

ગાંધીજીની સમાધિની મુલાકાત અનિરુદ્ધ બ્રહ્મભટ્ટની ત્રણ પંક્તિમાં મૂકાયેલા 16 શબ્દોની કવિતાનો વિષય છે. સંગ્રહની આ સહુથી ટૂંકી કવિતા, કવિઓના નામના કક્કાવારી મુજબ ગોઠવાયેલા સંગ્રહની પહેલી રચના છે. ઉશનસ્‌ રાજઘાટે મંદાક્રાન્તામાં પૂછે છે : ‘કેવી સહેલી સરલ ભૂલવા કેરી આ રીત,ગાંધી !’ યોસેફ મેકવાન પણ ‘રાજઘાટ જોતાં’ કવિતા લખે છે. 

ગોળમેજી પરિષદમાંથી ગાંધીજી ‘હતાશ હૈયે’ પાછાં વળ્યાં તે વિશે ઝવેરચંદ મેઘાણી ‘માતા ! તારો બેટડો આવે  રે..’ નામનું લાંબું ગીત ‘શિવાજીનું હાલરડું’ના તાલે લખે છે. અત્યારના ઉદયન ગોળમેજી વખતે બાપુને ઇંગ્લેંડના ગરીબો, મજૂરો અને બાળકોએ આપેલા પ્રેમની વાત કરે છે. કલ્પનો સાથેની ત્રણ નાની પંક્તિઓની અગિયાર કડીની કવિતાને અંતે તેઓ પૂછે છે : ‘… તમે કહો છો કે ગોળમેજીથી / ગાંધી આવેલા ખાલી હાથે ?’ 

નલીન રાવળની કવિતામાં રંભા દાઈએ આપેલા રામનામના મંત્રથી ડર ભગાડનાર ‘નાનો મોહન’ દક્ષિણ આફ્રિકાના અંધારાંમાં અને નોઆખલીની આગમાં અભયપદ જાળવી રાખે છે. પ્રવીણ ગઢવી ચોટદાર રીતે લખે છે કે રામથી હો ચિ મિન્હ સુધીના નાયકો પદો પર બિરાજ્યાં પણ ‘એકલો ગાંધી કેવળ તું, તાજ ઓ તખ્ત વિહીન’.

‘ગાંધીને પત્ર’માં હિતેન આનંદપરા ફોટા, તેમના નામના રસ્તા, ઇમારતો, ટ્રસ્ટો, પુસ્તકો, વેબસાઈટ ઇત્યાદિ થકી થતાં મહાત્માના મહિમામંડનની વચ્ચે ગાંધી ‘ક્યાં ય નથી’ તેવો કટાક્ષ વિકસાવે છે. સિંતાશુ યશશ્ચન્દ્રની ત્રણ પાનાંની, સાદ્યંત મધ્ય ગુજરાતની બોલીમાં લખાયેલી અઘરી વ્યંજનાત્મક ‘દૂધ’ કવિતા પૂછે છે : ‘ચઈ બચરીનું પીવે દૂધ, ગોંધીડો ?’ 

સંગ્રહની સહુથી લાંબી ચાર પાનાંની કવિતા ‘ગાંધીને માથે કાગડો’ હરીશ મીનાશ્રુની છે. તેમાં સાંપ્રત દેશકાળનું કંઈ કેટલું ય છે – વિદ્યાપીઠ, રિવરફ્રન્ટ, ન્યુ નૉર્મલ, ન્યૂઝ ચૅનલ, સાર્થ જોડણીકોશ, ડેમૉક્રસી, રાફેલ, રાષ્ટ્રવાદ, સુડા બહોતેરી, ફેન્ગ શુઇ, ક્રોમેટોલોજિ, પૉલિટિકલી કરેક્ટ – આવા સંદર્ભોની યાદી લાંબી થઈ શકે.

અંતે પ્રશ્ન છે કે આપણે જેને કાગડો કે બીજું કોઈ પક્ષી સમજી રહ્યા છીએ ‘એ હુમા તો નહીં હોય ને ?’ કેમ કે, ‘કિવાદંતી છે કે / જે વ્યક્તિ પર પડછાયો પડે હુમાનો / એ ચક્રવર્તી બને ભૂમાનો’. રમેશ પારેખની કવિતા ‘બાપુ બોલ્યા’માં કટાક્ષ સાથેનું હાસ્ય છે.

બાપુને કરસનદાસ માણેક ‘હરિનો ખેપિયો’ કહે છે, તો કિસ્મત કુરેશી ‘રાષ્ટ્રના બાગબાં’. એકવીસ શબ્દો અને છ લીટીમાં લાલજી કાનપરિયા લખે છે કે નજીકના ભવિષ્યમાં ‘સપ્તર્ષિ બની જશે અષ્ટર્ષી’. વિપિન પરીખ ગાંધી સાથે ઇસુને મૂકે છે, તો રાજેશ પંડ્યા કબીરને. ચશ્માં,ઘડિયાળ, ચપ્પલ, લાકડી  જેવી ગાંધીની વિવિધ વસ્તુઓમાં તેમના ગુણોના પ્રતીક જોતી એકાધિક રચનાઓ છે.

ગાંધીજનો તેમ જ ગાંધીયુગ કે વિચારની વત્તીઓછી અસર ઝીલનારાની ભાતીગળ રચનાઓ અહીં છે. પિંગળશીભાઈ અને ભૂદર લાલજી જોશી દુહા રચે છે, તો મુરલી ઠાકુર ભજન. 1913માં લખાયેલું ‘સહુથી પહેલું ગાંધીગીત’ એ ‘લલિતજી’ પાસેથી મળે છે.

કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી અને જયમિત પંડ્યાએ ગુલબંકી છંદમાં લખેલી વીરરસની કવિતાઓ છે. ગાંધી માટેની લાગણી ‘કોલક’ પૃથ્વી છંદમાં તો મનસુખલાલ ઝવેરી અને જયંત પાઠક અનુષ્ટુપમાં, અને સુંદરમ શિખરિણીમાં વ્યક્ત કરે છે. અમૃત ઘાયલ, અશોક ચાવડા, શેખાદમ આબુવાલાની ગઝલો અહીં છે.

આવરણ હકુ શાહની કૃતિનું છે, અને દરેક કવિતાને અનુરૂપ, ગુલામ મોહમદ શેખનાં ચિત્રો સહિતના, ચિત્રો મળે છે. તેનો અને પાનાં પરની મોકળાશભરી માંડણીનો યશ ‘યજ્ઞ’ના પ્રકાશન વૃંદના હંમેશના કસબીઓ પારુલબહેન દાંડીકર, આઝરાબહેન અને જ્યોતિબહેનને આપી શકાય. ચાળીસ વર્ષની આસપાસની ઉંમરના શિક્ષક-સંપાદકો માટે, અત્યારના ગાંધીવિરોધી માહોલમાં, આવો દૃષ્ટિપૂર્ણ સંચય કરવા પાછળના  ચાલકબળ અંગે કુતૂહલ રહે.

સંપાદકોની માતૃસંસ્થા શ્રી સર્વોદય વિદ્યા મંદિરનાં નિયામક તેમ જ આરઝી હકૂમત અને આઝાદી જંગના લડવૈયા દંપતી દમયંતીબહેન અને ગુણવંતરાય પુરોહિતનાં પુત્રી મંદાકિનીબહેન પુસ્તકની આરંભિક નોંધમાં લખે છે : ‘અમૃતમહોત્સવની આથી રૂડી શરૂઆત સર્વોદય માટે બીજી કઈ હોઈ શકે ?આજે જ્યારે ચારે બાજુથી સંકુચિતતા, જડતા અને સ્વાર્થનો પવન  ફુંકાઈ રહ્યો છે ત્યારે પરસ્પર સહજીવન અને સૌહાર્દ ગાંધી જ શીખવી શકે, કેમ કે અસમાનતા અને કટ્ટરતાના વિષને જનમાનસની નસોમાંથી ઉતારવાની જાદુગરી ગાંધી નામના ગારૂડી  પાસે જ છે.’

નવી પેઢીના સંપાદકો અને  ગાંધી તેમ જ સર્વોદય વિશે ઉત્તમ પુસ્તકો પ્રસિદ્ધ કરતાં રહેનાર યજ્ઞ પ્રકાશનના સુમેળથી આવેલું આ ગાંધી કાવ્ય સંપાદન વસાવવા જેવું, પાઠ્યક્રમોમાં મૂકવા જેવું છે. 

‘સત્યનું કાવ્ય’, પ્રકાશક – યજ્ઞ પ્રકાશન, પાનાં 100, રૂ. 60/-

પ્રાપ્તિસ્થાન : યજ્ઞ પ્રકાશન સમિતિ, હિંગલાજ માતાની વાડીમાં, હુજરાપાગા, વડોદરા 390 001, સંપર્ક : 0265 –  2437957, 9016479982 

01 ઑક્ટોબર 2023

[આભાર : ચંદુ મહેરિયા, તોરલબહેન પટેલ, અજય રાવલ, સરલાબહેન ભટ્ટ, હંસાબહેન પટેલ]

પ્રગટ : ‘પુસ્તક સાથે મૈત્રી’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમની સંવર્ધિત અને વિસ્તૃત આવૃત્તિ, ‘રસરંગ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 01 ઑક્ટોબર 2023

e.mail : sanjaysbhave@yahoo.com

રમેશ ઓઝા

ભારતનાં વિભાજન માટે ગાંધીજી જવાબદાર હતા એવી એક માન્યતા રૂઢ કરવામાં આવી છે અને હવે તો તમે પણ આમ માનતા હશો. કુપ્રચાર કરનારાઓને એક વાતની જાણ છે કે સામાન્ય લોકો ખાતરી કરવાની તસ્દી લેતા નથી અને જો અનેક મોઢેથી એકની એક વાત અલગ અલગ રીતે અને સતત કહેવામાં આવે તો સામાન્ય માણસને ખરાખોટાની ખાતરી કરવાની જરૂર લાગતી પણ નથી. આ તરકીબ વાપરીને હિટલરે અને હિટલરના પ્રચારમંત્રી જોસેફ ગોબેલ્સે જર્મનીને પહેલા વિશ્વયુદ્ધ પછી ફરી બેઠા થવાના વિકાસના પાટા પરથી ઉતારીને બરબાદ કરી નાખ્યું હતું.

પણ શું ભારતનું વિભાજન ગાંધીજીએ થવા દીધું હતું અને રોકવાનો કોઈ પ્રયાસ નહોતો કર્યો અથવા તેઓ મુસ્લિમ તરફી હતા એટલે અલગતાવાદી મુસલમાનોને પાકિસ્તાન આપ્યું હતું? શું ગાંધીજીએ કાઁગ્રેસના નેતાઓને પાકિસ્તાનનો સ્વીકાર કરવા મજબૂર કર્યા હતા? સત્ય શું છે?

આનો જવાબ ખુદ સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલ પાસેથી જ મળે છે. આજકાલ સરદાર હિન્દુત્વવાદીઓના લાડકા છે, પણ અહીં એક યાદ અપાવી દઉં કે નાથુરામ ગોડસે પૂનાથી ‘અગ્રણી’ નામનું એક મરાઠી સામયિક કાઢતો હતો જેમાં ૧૯૪૫નાં એક અંકમાં મુખપૃષ્ઠ પર એક કાર્ટૂન છપાયું હતું. એ કાર્ટૂનમાં હિન્દુત્વવાદીઓના આરાધ્યદેવ વિનાયક દામોદર સાવરકર અને હિંદુ મહાસભાના એ સમયના અધ્યક્ષ શ્યામા પ્રસાદ મુખર્જી દસ માથા વાળા રાવણ(ગાંધીજી)નો વધ કરે છે. એ દસ માથામાં ગાંધી, નેહરુ, મૌલાના આઝાદ, આચાર્ય કૃપાલાની, રાજાજી વગેરે તો છે જ, પણ સરદાર પટેલ અને સુભાષચંદ્ર બોઝ પણ છે. ગાંધીનો વધ કરવાનું આ કાર્ટૂન ૧૯૪૫નું છે, જ્યારે પાકિસ્તાનની માગણી તો કરવામાં આવી હતી, પણ પાકિસ્તાન હજુ ઘણું દૂર હતું. અને બીજું ૧૯૪૦માં મુસ્લિમ લીગે ભારતના વિભાજનની માગણી કરી એના ત્રણ વરસ પહેલાં ખુદ સાવરકરે હિંદુ મહાસભાના અમદાવાદ અધિવેશનમાં વિભાજનની માગણી કરી હતી. અને થોભો, હિંદુ મહાસભાના સ્થાપક લાલા લાજપત રાયે મુસ્લિમ લીગે વિભાજનની માગણી કરી એનાં ૧૬ વરસ પહેલાં ૧૯૨૪માં ભારતનાં કોમી વિભાજનની માગણી કરી હતી. પણ લોકો ખરાખોટાની ખાતરી કરતા નથી જેનો ખોટો પ્રચાર કરનારાઓ લોકો લાભ લે છે.

તો સરદાર પટેલ ૧૯૪૫માં ગાંધીજીની સાથે વધ કરવાને લાયક હતા, પણ અત્યારે આરાધ્યદેવ છે. વર્તમાનમાં હિન્દુત્વવાદીઓના આરાધ્યદેવ સરદાર પટેલને બનારસ હિંદુ યુનિવર્સિટીમાં ૨૫મી નવેમ્બર ૧૯૪૮નાં રોજ પદવીદાન સમારંભમાં બોલાવવામાં આવે છે. એમાં પોતાનું વક્તવ્ય આપતાં સરદાર કહે છે: “… હું બીજા લાખો લોકોની જેમ ગાંધીજીનો એક વફાદાર સિપાહી માત્ર છું, જેણે ગાંધીજીનો પડ્યો બોલ જીત્યો છે. એવો એક સમય હતો જ્યારે દરેક લોકો મને ગાંધીજીના આંધળા અનુયાયી તરીકે ઓળખાવતા હતા, પણ હું અને ગાંધીજી બન્ને જાણતા હતા કે અમારી વચ્ચેની સંમતિ વિચારપૂર્વકની હતી. …. ઘણાં વર્ષો સુધી ગાંધીજી અને મારા વિચાર સંપૂર્ણપણે મળતા હતા અને તેમાં એક પ્રકારની સહજતા હતી. પણ જ્યારે ભારતની આઝાદી વિશેનો મહત્ત્વનો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થયો, ત્યારે અમારી વચ્ચે મતભેદ થયા. મને એમ લાગતું હતું કે આપણે અત્યારે ને અત્યારે આઝાદી મેળવી લેવી જોઈએ, પછી ભલે દેશનું વિભાજન કબૂલ કરવું પડે. હું ભારે મનોમંથન અને ઊંડા દુ:ખ સાથે આવા તારણ પર આવ્યો હતો. જો વિભાજન કબૂલ કરવામાં ન આવે તો દેશના હજુ વધુ ટૂકડા થઈ શકે છે એમ મને લાગતું હતું. … પણ ગાંધીજી મારા અભિપ્રાય સાથે સંમત નહોતા. પરંતુ તેમણે મને એમ કહ્યું હતું કે જો તમારો અંતરાત્મા તમારા તારણને પુષ્ટિ આપતો હોય તો તમે તમારા માર્ગે આગળ વધી શકો છો. ગાંધીજીએ જેમને પોતાના વારસદાર અને ઉત્તરાધિકારી જાહેર કર્યા છે એ આપણા નેતા (જવાહરલાલ નેહરુ) પણ મારી સાથે સંમત હતા. ગાંધીજીએ અમારો (સરદાર અને નેહરુ)  વિરોધ નહોતો કર્યો અને સંમતિ પણ નહોતી આપી. આજે હું પાછા વળીને જોઉં છું તો મને મારો નિર્ણય ખોટો હતો એમ લાગતું નથી.

“એમાં કોઈ શંકા નથી કે અમે ઘણી ભૂલો કરી છે. … પરંતુ વિભાજન વિશેનો અમારો નિર્ણય ખોટો નહોતો. લોકો જાણતા નથી કે વિભાજન જો કબૂલ ન રાખ્યું હોત તો તેનું શું પરિણામ આવત. એ સાથે અમે એમ પણ માનતા થયા હતા કે જો વિદેશી શક્તિથી છૂટકારો મળતો હોય તો વિભાજન બહુ મોટી કીમત નથી. માટે અમે શરત મૂકી હતી કે જો અંગ્રેજો છથી આઠ અઠવાડિયામાં ભારત છોડે તો અમે વિભાજન સ્વીકારવા તૈયાર છીએ” (Sardar Patel—In Tune With The Millions – 1. પૃષ્ઠ; ૨૭૭-૭૮ તેમનું આખું ભાષણ શબ્દશઃ અહીં વાંચવા મળશે.)

આમ કોણ કહે છે? હિન્દુત્વવાદીઓના વર્તમાનમાં આરાધ્યદેવ સરદાર પટેલ. ક્યારે કહે છે? ૧૯૪૮ના નવેમ્બર મહિનામાં જ્યારે વિભાજનનું થરથરી જવાય એવું બર્બર પરિણામ સામે હતું અને છતાં ય સરદાર કહે છે મને મારો નિર્ણય ખોટો લાગતો નથી. અને ભારતનાં વિભાજનની બાબતે ગાંધીજી સાથે મતભેદ થયા તો એ કઈ બાબતે થયા હતા? એ મતભેદનું કારણ ગાંધીજીની અંગ્રેજમુક્ત ભૂમિકા હતી. ગાંધીજીનું કહેવાનું એમ હતું કે સાથે રહેવું કે અલગ થવું એ ભારતની પ્રજાનો પ્રશ્ન છે અને તેનો નિર્ણય પ્રજા લેશે, અંગ્રેજો શા માટે લે? પહેલાં અંગ્રેજો વિદાય લે પછી અમે અમારું ફોડી લેશું. સાચી આઝાદી આ છે. કોઈ ત્રીજો પક્ષ અને એ પણ વિદેશી તમારું ભાગ્ય નક્કી કરે એને આઝાદી ન કહેવાય. પણ સરદાર અને નેહરુ સહિત મોટાભાગના કાઁગ્રેસીઓને વિભાજનના ભોગે પણ આઝાદી જોઈતી હતી. ભલે અંગ્રેજો અમારું વિભાજન કરીને જાય. સરદારે પોતે કહ્યું છે : “અમે એમ પણ માનતા થયા હતા કે જો વિદેશી શક્તિથી છૂટકારો મળતો હોય તો વિભાજન બહુ મોટી કીમત નથી.”

એ તો જાણીતી ઘટના છે કે વિભાજનનો નિર્ણય લીધા પછી કાઁગ્રેસ કારોબારીમાં મહાત્મા ગાંધીને બોલાવવામાં આવ્યા હતા અને તેમને નિર્ણયની જાણ કરવામાં આવી હતી. અને પછી કહેવામાં આવ્યું હતું કે આપને આરામની જરૂર છે, આપ આરામ કરવા જઈ શકો છો અને એ રીતે બેઠકમાંથી વિદાય આપવામાં આવી હતી. પણ મોટાભાગના લોકો આ બધું જાણતા હોતા નથી અને જાણવાની તસ્દી લેતા નથી એટલે જૂઠાણા ફેલાવનારા લોકો તેનો લાભ લે છે. અનેકવાર બોલો, અનેક રીતે બોલો અને અને અનેક મોઢે બોલો અને પછી જુઓ, સામાન્ય માણસ ડબ્બામાં આવી જશે.

અને છેલ્લી વાત. ગાંધીજીની હત્યા શું વિભાજન માટે કરવામાં આવી હતી? નહીં. તેમને ખબર હતી કે ગાંધીજી વિભાજનનો વિરોધ કરતા હતા. જો વિભાજનના ગુના માટે હત્યા કરવી જ હોત તો તેઓ મહમ્મદ અલી ઝીણાની કરત, પણ તેમનો તો કોઈ દેશભક્ત રાષ્ટ્રવાદી હિંદુએ વાળ પણ વાંકો નહોતો કર્યો. તેઓ જેટલી ગાંધીજીને ગાળો આપે છે અને બદનામ કરે છે એટલા ઝીણાને નથી કરતા. દુ:શ્મની ગાંધીજી સાથે છે, ઝીણા સાથે નથી. આ સિવાય ઝીણાએ વિભાજનની માંગણી કરી એ પહેલા લાલા લાજપત રાય અને સાવરકરે માગણી કરી હતી. આનો અર્થ એ થયો કે તેઓ ઝીણા અને સાવરકર એક સ્થાને ઊભા હતા.

તો પછી ગાંધીજીની હત્યા અને હત્યા પહેલાં હત્યાના પ્રયાસ શા માટે કરવામાં આવ્યા? ગાંધીજીની હત્યાનો પહેલો પ્રયાસ ૧૯૩૪ની સાલમાં પૂનામાં કરવામાં આવ્યો હતો જ્યારે પાકિસ્તાન કોઈનાં સપનાંમાં પણ નહોતું. એ પછી બીજા ચાર પ્રયાસ કરવામાં આવ્યા અને છેવટે હત્યા કરવામાં આવી. આમ એક વાત નક્કી છે કે ગાંધીજીની હત્યા અને હત્યાના પ્રયાસનું કારણ ભારતનું વિભાજન નહોતું. હત્યા કરવા માટે બીજાં બે કારણ હતાં અને એ બન્ને કારણ હિંદુઓનાં પોતાનાં હતાં. એક કારણ હતું ગાંધીજીનો અસ્પૃશ્યતા નિવારણનો આગ્રહ અને તેનો ચાતુરવર્ણ્યમાં માનનારા સનાતની હિંદુઓ વિરોધ. ૧૯૩૪માં ગાંધીજીનો હત્યાનો પ્રયાસ સનાતની હિન્દુઓએ કર્યો હતો. હત્યાનું બીજું અને વધારે મહત્ત્વનું કારણ હતું જાહેરજીવનમાં માણસાઈને તેની ટોચે લઈ જવાનો ગાંધીજીનો પ્રયાસ. હિંદુ જો માણસાઈના મેરુ પર્વતના શિખરે હોય તો મુસલમાનને પાઠ કેવી રીતે ભણાવવો? જ્યાં સુધી ગાંધી સદેહે જીવે છે ત્યાં સુધી હિંદુને માણસાઈના શિખરેથી નીચે ઉતારવો મુશ્કેલ છે. માટે તેમની હત્યા કરવામાં આવી હતી. અને જ્યાં સુધી ગાંધીનું તપ અને ગાંધીના વિચારોનો પ્રભાવ રહેશે ત્યાં સુધી હિન્દુને માણસાઈના મેરુ પર્વતનાં શિખરેથી નીચે ઉતારવો મુશ્કેલ છે માટે ગાંધીજીની હત્યા કર્યા પછી તેમને બદનામ કરવામાં આવે છે.

આખો ખેલ હિંદુને માણસાઈના મેરુ પર્વત પરથી નીચે ખાઈમાં ધકેલવાનો છે જે વિવિધ ઓળખો આધારિત વિદ્વેષ, વેરઝેર, ડંખ, પ્રતિશોધથી ખદબદે છે. હિંદુ માણસાઈના મેરુ પર્વત પર રહેશે તો વિધર્મીઓનું વેર કેમ વાળશે! સાવરકર પોતે કહીને ગયા છે કે હિન્દુની માણસાઈ હિન્દુની કમજોરી છે.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 01 ઑક્ટોબર 2023

2 ઓક્ટોબર ગાંધી જયંતી

પરોણાને જોવા અમે હારદોર ઊભા હતા. મારી પાસે ઊભેલાં એક પારસી સ્ત્રી ગાંધીજીને જોવા બહુ જ અધીરાં હતાં. ગાંધીજી આવ્યા, ટૂંકું ધોતિયું, કસવાળો અંગરખો, માથે કાઠિયાવાડી ફેંટો ને ઉઘાડે પગે! મારી પારસી પડોશણ મોઢે હાથ રાખી જેમતેમ હસવું ખાળી બોલી ઊઠી : ‘આ તો ઢનો ડરજી.’

− ક.મા. મુનશી (આત્મકથા) 

થોડા દિવસ પર હું વડોદરા સરદાર ભવનમાં વસંત-રજબ ડોક્યુડ્રામાના નિર્માણ નિમિત્તે હતો. જ્યુબિલી બાગ, સુરસાગર અને રાવપુરા ટાવરના ત્રિકોણ ઇલાકામાં બાળપણનાં વરસો ગાળેલાં એટલે ત્યારનાં સંભારણાં, કેમ કે સરદાર ભવનમાં હતો એટલે વિશેષે તો રાષ્ટ્રીય અવસરોનાં, સહસા ઝંકૃત થઇ ઊઠ્યો.

અમે વાનરસેના કહો, બાળકિશોર વિદ્યાર્થીઓ કહો, ત્યારે પોળે પોળે પર્ણછાયી ગાંધીકુટિરો સજાવતા અને હોશેં હોશેં ગાંધીજયંતી મનાવતા. વચ્ચે ગાંધીજીનું કટઆઉટ કે છબી હોય. એ જ કચ્છ ટૂંકી પોતડીભેર અને ખુલ્લા ડિલે કે ચાદરભેર. આ સ્મૃતિઆંચકો વડોદરામાં આવ્યો; બાકી, એ વરસોમાં કદાચ ભારત આખાનું આ ઉત્સવચિત્ર હતું.

ટૂંકી પોતડીવાળી આ ગાંધીમુદ્રા જોવાનું બનતું ત્યારે ત્યારે હંમેશ કંઇક અભિમાન જેવું જાગતું. બલકે એક દર્પીલી, લગાર ગર્વોન્મત્ત લાગણી જાગતી કે ગાંધીજી લંડનના બકિંગહામ પેલેસમાં રાજાની પાર્ટીમાં ગયા ત્યારે ધરાર પોતડીભેર ગયેલા. રાજધારી પોષાક પ્રોટોકોલની એસીતેસી. અધૂરામાં પૂરું, બહાર નીકળ્યા ને કોઇકે આટલાં ઓછાં ને આછાં વસ્ત્રો કેમ એવું પૂછ્યું ત્યારે એમનો નર્માળો મર્માળો ઉત્તર હતો કે રાજાએ અમને બેઉને થઇ રહે એટલાં કપડાં ઠઠાવ્યાં’તાં!

જેના સામ્રાજ્યમાં સૂરજ કદી આથમતો નહોતો તે પંચમ જ્યોર્જને કેવી ચાટી ગઇ હશે એવા રાષ્ટ્રગર્વમાં અમે ત્યારે રાચતા. પણ મોટા થયા ત્યારે કંઇક જુદું જ સમજાયું. બરાબર 102 વરસ પર, સપ્ટેમ્બર 1921ના બીજા પખવાડિયામાં ગાંધીજી આ પોશાક પર ઠર્યા હતા, સમજ અને સંકલ્પપૂર્વક. એમાં લોક સાથેનું અનુસંધાન હતું. રાજાને બતાવી દેવાની નહીં પણ આમ આદમી જોડે જોડાવાની તાલાવેલી એમાં હતી. આ સમજાયું ત્યારે રાષ્ટ્રાભિમાનનો પેલો બાળચિત્તનો ભાવોદ્રેક સીધો બધી અમૂર્ત ખયાલાતોથી હટીને રાષ્ટ્ર એટલે લોકસમસ્ત એવી નીતરી સમજમાં ઠર્યો હતો.

મદ્રાસ(ચેન્નઇ)થી મદુરા જતાં ટ્રેઇનમાં સાથી પ્રવાસીઓ જોડે થયેલી વાતચીત ગાંધીજીએ સંભારી છે. ગાંધીજીએ એમને ખાદી પહેરવા વિશે કહ્યું તો સહપ્રવાસીઓ કહેવા લાગ્યા કે ખમીસ, કોટ, માથે ફેંટો/પાઘડી/બનાતવાળી ટોપી અને વળી ધોતી કે લૂંગી, એમ પૂરો પોષાક ચાલુ કરતાં ખાદીમાં ઓર મોંઘો પડે છે. ગાંધીજીને થયું કે હિંદનો સામાન્ય માણસ આવો ને આટલો ‘પૂરો પોષાક’ ભાગ્યે જ પહેરતો હોય છે. એ તો આશરે ચાર ઇંચ લાંબી અને લગભગ એટલા જ ફૂટ પહોળી લંગોટી (કચ્છ) થકી ચલાવી લેતો હોય છે. વળી માથે હું પહેલાં પાઘડી પહેરતો, હવે ટોપીથી ચલાવી લઉં છું. પણ ગુલામી જેવા શોકનાં વરસોમાં તો ઉઘાડે માથે જ રહેવાનું હોય ને. આ વિચાર પાકી ગયો ને તરતના કલાકોમાં તિરુપ્પતુરની સભામાં ગાંધીજી એમની નવી પોષાકસજાવટમાં હાજર થયા, અને પહેરવેશમાં કરેલા ફેરફારની સમજ આવતાં કહ્યું કે હિંદુસ્તાનમાં ગરીબ અને તવંગરને પૂરતા પ્રમાણમાં એકસરખી રીતે કાપડ ન મળી શકે ત્યાં સુધી હું કાપડનો એક નાનો ટુકડો જ પહેરીશ. (સપ્ટેમ્બર, 22, 1921)

તિરુપ્પતુર-લંડનના દસકાની હમણા મેં વાત કરી, પણ એમના પોષાક-પલટાનો પ્રારંભિક પરચો તો દેશજનતાને છેક 1915માં જ મળી ગયો હતો. જ્યારે દક્ષિણ આફ્રિકા છોડી કાયમ માટે વતન પાછા ફર્યા ત્યારે એમના અંગ પર બેરિસ્ટરશાઇ કોઇ વિલાયતી પોષાક નહોતો, પણ એમણે ત્યારના કાઠિયાવાડનો પ્રચલિત પોષાક પહેર્યો હતો.

1915ના અરસામાં જે ગુજરાતી તરુણો મુંબઇમાં આગળ પડતા ને સક્રિય હતા તે માંહેલી બે વ્યક્તિઓએ એમના આ વેશપ્રવેશની નોંધ પોતાપોતાની વિલક્ષણ પદ્ધતિએ લીધી છે. એક તો ક.મા. મુનશીએ, અને બીજા ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકે, પોતપોતાની આત્મકથામાં. તમે કનૈયાલાલ મુનશીની નાટ્યાત્મક રજૂઆત વાંચશો તો ખયાલ આવશે કે મુંબઇના સંભ્રાન્ત પારસી શ્રેષ્ઠી પરિવારે યોજેલ પાર્ટીમાં, સ્વાગતમિલનમાં, હકડેઠઠ સૌ જેની વાટ જોતા હતા તેને, દક્ષિણ આફ્રિકાના વિજયી વીરને, પહેલી નજરે ઓળખી શક્યા નહોતા. કારણ, એ કોઇ બેરિસ્ટર સહજ સુટેડબુટેડ ટાઇબંધા લેબાસમાં નહોતો, પણ કાઠિયાવાડી અંગરખાભેર હતો. મુનશીએ નોંધ્યું છે કે એમની પડોશમાં ઊભેલાં એક પારસી સન્નારી કેમે કરી હસવું ખાળી ધીમેથી બોલ્યાં હતાં કે આ તો ‘ઢનો ડરજી’ લાગે છે!

ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકને વળી આ લેબાસ ઉપરાંત સિંગચણાખજૂર જેવાં ખાનપાન અને ખાસ તો મોળા વક્તવ્યનોયે આંચકો લાગ્યો હતો. દોડતા નીકળ્યા અને રસ્તે મળે તેને નિરાશા વ્યક્ત કરતા ચાલ્યા. પણ મુકામે જઇ જરા ઠંડા પડતાં એમને ખયાલ આવ્યો કે ગાંધીજીએ જેમને પોતાના રાજકીય ગુરુ કહ્યા છે તે ગોખલેએ હાલ એમને કોઇ રાજકીય ભાષણ કરવા બાબત સંયમ સેવવાની, દેશમાં ચારેકોર ફરી સૌને મળ્યા-સાંભળ્યા ને બધું જોયાજાણ્યા પછી વરસને અંતે મૌનભંગ કરવાની સલાહ આપી છે. એ તો ખરું, પણ એ ઉપરાંત એમને શું સમજાયું? આ પ્રકારના મેળાવડાઓમાં વપરાતી અંગ્રેજી ભાષાને બદલે સૌ ગુજરાતીઓ વચ્ચે ગુજરાતીમાં જ વાત કરવાનો આગ્રહ, સાદો કાઠિયાવાડી પોશાક, આહારવિહારની સાદગી … આ બધાંમાં ઇન્દુલાલને કંઇક જુદી જ ક્રાન્તિનો અણસાર વરતાયો.

આ ગાંધી, લંડન ભણવા ગયા 1888માં ત્યારે બરાબર સુટેડબુટેડ ને વળી ડાન્સિંગ સ્ટેપ્સ શીખવાથી માંડી વાળ વિશિષ્ટ રીતે ઓળવા સહિતનાં એમનાં વલણો હતાં. દેશમાં પાછા ફરી દક્ષિણ આફ્રિકા જવાનું થયું ત્યારે ગોરાઓ સામે ટકી શકે એ બરની પોષાક પસંદગીનો એમનો આગ્રહ હતો. પણ જેવા લોકો વચ્ચે કામ કરવા લાગ્યા, દક્ષિણ આફ્રિકામાં એમનાં પાછલાં વરસોમાં તમે પેન્ટને બદલે ધોતી બલકે લુંગી જોશો; કેમ કે હિંદી ગિરમિટિયાનો મોટો હિસ્સો તમિલ ભાઇબહેનોનો હતો … કાશ, રાષ્ટ્રભાવનાનું આ લોકાયન સમજી શકીએ!

e.mail : prakash.nireekshak@gmail.com

પ્રગટ : ‘તવારીખની તેજછાયા’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘કળશ’ પૂર્તિ, “દિવ્ય ભાસ્કર”; 27 સપ્ટેમ્બર 2023