ભારતના આધુનિક ઇતિહાસકાર તરીકે જાણીતા લેખક રામચંદ્ર ગુહા તેમના સંશોધનકાર્ય અર્થે અમદાવાદના સાબરમતી આશ્રમના અભિલેખાગાર(આર્કાઇવ્ઝ)ની મુલાકાતે આવ્યા હતા, તે દરમિયાન તેમની સાથે થયેલી વાતચીતના કેટલાક અંશો અહીં રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. આ વાતચીત દરમિયાન લેખક રામચંદ્ર ગુહાએ સાબરમતી આશ્રમના આર્કાઇવ્ઝ અને સાથે કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં આર્કાઇવ્ઝનુંશું મહત્ત્વ રહેલું છે, તે વિશે પોતાના વિચારો પ્રગટ કર્યા હતા.

અમદાવાદના સાબરમતી આશ્રમના આર્કાઇવ્ઝ અંગે વાતચીત કરતાં રામચંદ્ર ગુહાએ જણાવ્યું હતું કે હું અહીં લગભગ ત્રીજી અથવા ચોથી વખત મુલાકાત લઈ રહ્યો છું. અહીં આર્કાઇવ્ઝ માટેનું એક અલગ જ બિલ્ડિંગ છે અને ત્યાં કાર્યરત કર્મચારી તેમ જ સંશોધક આરામથી સંશોધનનું કાર્ય કરી શકે તેવી વ્યવસ્થા ઊભી કરવામાં આવી છે. અહીં કાર્ય કરતાં લોકો આર્કાઇવ્ઝ અને પોતાના કાર્ય અંગે માહિતગાર છે અને સાથે મદદગાર પણ છે. મારા સંશોધનના કાર્ય માટે મને ત્રિદીપભાઈ અને કિન્નરીબહેન તરફથી ખૂબ જ મદદ મળી રહી છે. સાબરમતી આશ્રમના આર્કાઇવ્ઝનું આ નવું બિલ્ડિંગ ખૂબ જ સરસ છે અને મને લાગે છે કે ભવિષ્યમાં અહીં ગાંધીજી અને તેમની સાથે સંલગ્ન વિવિધ સ્વરૂપની સામગ્રી તેમ જ ડૉક્યુમેન્ટ્સમાં વધારો થતો રહેશે. મહાત્મા ગાંધી અને તેમની સાથે જોડાયેલ તેમ જ કાર્ય કરી ચૂકેલા લોકો અને તેમના પરિવારોના પેપર્સ અને સામગ્રી અહીં લાવી શકાય તેમ છે. આ સિવાય ભવિષ્યમાં તીનમૂર્તિ  (The Nehru Memorial Museum & Library (NMML))ની પણ કેટલીક સામગ્રીનો અહીં સમાવેશ થઇ શકે તેમ છે. મેં મહાત્મા ગાંધી સાથે જોડાયેલા દેશ-વિદેશના આર્કાઇવ્ઝની મુલાકાત લીધી છે,¹ તેમાં માહિતી અને ડૉક્યુમેન્ટ્સના સંદર્ભમાં તીનમૂર્તિ અને સાબરમતી આશ્રમની આર્કાઇવ્ઝ મને શ્રેષ્ઠ લાગે છે. મહાત્મા ગાંધી વિષય આધારિત સંશોધન કરવા માટે પણ આ બંને જગ્યાઓ શ્રેષ્ઠ છે.

જો કોઈએ આર્કાઇવ્ઝ ચલાવવી હોય, તો તે માટે કઈ મુખ્ય બાબતોનું ધ્યાન રાખવું જોઈએ તે અંગે રામચંદ્ર ગુહાએ જણાવ્યું હતું કે સૌપ્રથમ તો જે ક્ષેત્ર અથવા વિષયનું આર્કાઇવ્ઝ હોય, તે માટેની જાણકારી હોવી ખૂબ જ જરૂરી છે અને બીજું પ્રતિબદ્ધતા હોવી અગત્યની છે, કારણ કે તમારી પાસે આર્કાઇવ્ઝમાં જે કોઈ ચીજવસ્તુઓ છે, તે ખૂબ જ મૂલ્યવાન છે અને ત્યાં કાર્યરત વ્યક્તિ પણ ઇતિહાસ સાથે સંકળાયેલ હોય છે, માટે આર્કાઇવ્ઝમાં કાર્ય કરવું એ માત્ર કોઈ નોકરી નથી પણ તેથી વિશેષ છે. સૌથી અગત્યનું આર્કાઇવ્ઝ તો એ જ છે કે જેમાં માહિતી ઉપલબ્ધ હોય, તે કાર્યક્ષમ હોય અને સાથે તેમાં જે કોઈ પણ ઐતિહાસિક માહિતી રજૂ કરવામાં આવે છે, તે અંગે તે માહિતગાર હોય.

કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં આર્કાઇવ્ઝની અગત્યતા વિશે વાત કરતા રામચંદ્ર ગુહાએ જણાવ્યું હતું કે જે-તે ક્ષેત્રના આર્કાઇવ્ઝમાં તેના રેકૉડ્ર્સ, લેખિત તેમ જ ઑડિયો-વિઝ્યુઅલ અને અન્ય ડૉક્યુમેન્ટ્સની જાળવણી અને સાથે તેનું ડિજિટાઇઝેશન કરવું આજના સમયમાં જરૂરી છે. તે અંગેનું ઉદાહરણ આપતાં તેઓ જણાવે છે કે ક્રિકેટના વિષયમાં તેના રેકોર્ડસ અંગેની પૂરતી જાણકારી હજુ પણ ઉપલબ્ધ જ નથી, માટે રાષ્ટ્રીય નેતાઓ સિવાય પણ અન્ય વિષય જેવા કે ક્રિકેટ, કળા, બિઝનેસ અને અન્ય તમામ ક્ષેત્રમાં આર્કાઇવ્ઝનું હોવું એ ખૂબ જ અગત્યનું છે. આર્કાઇવ્ઝમાં માત્ર પેપર્સ અને ડૉક્યુમેન્ટ્સ હોવા ઉપરાંત ભૌતિક ચીજવસ્તુઓ હોવી પણ જરૂરી છે. જેમ કે મહાત્મા ગાંધી સાથે સંલગ્ન આર્કાઇવ્ઝમાં જો ચરખો પણ રાખવામાં આવ્યો હોય તો તેનું પણ મૂલ્ય રહેલું છે. જેમ વધુમાં વધુ આર્કાઇવ્ઝની રચના થતી રહેશે, તે રીતે લોકોને પણ ભવિષ્યમાં તેનો લાભ મળતો જ રહેશે.

1. હાલ હું બૅંગલુરુ શહેરમાં રહું છું કે જ્યાંનું વાતાવરણ સરસ છે, ત્યાં સરસ ગાર્ડન્સ પણ આવેલા છે, એક ક્રિકેટ-સ્ટેડિયમ પણ છે અને સાથે દેશનો સૌથી સારો સેકન્ડ હેન્ડ બૂકસ્ટોર પણ આવેલો છે, પરંતુ આ શહેરમાં કોઈ ચોક્કસ આર્કાઇવ્ઝની વ્યવસ્થા નથી. એટલે હું મારા કાર્ય માટે ચોક્કસ સમયના અંતરે અન્ય શહેરની મુલાકાત લઉં છું અને મારી જાત સાથે જૂના પત્રો તેમ જ મૅન્યુિસ્ક્રપ્ટ્સમાં લીન થઈ જાઉં છું. મેં ભારતમાં સંશોધનના કાર્ય માટે અત્યાર સુધી દિલ્હી, દેહરાદુન, નૈનિતાલ, લખનઉ, મુંબઈ, પૂના, અમદાવાદ અને ચેન્નાઈના આર્કાઇવ્ઝની મુલાકાત લીધેલી છે. મોટા ભાગના ઇતિહાસકારોનું માનવું છે કે તેઓને લખવાના કાર્ય કરતાં સંશોધનના કાર્યમાં વધારે મજા આવે છે. આક્રાઇવ્ઝમાં ઉપલબ્ધ ડૉક્યુમેન્ટ્સ આધારિત કાર્ય કરવામાં એક પ્રકારનો રોમાંચ રહેલો છે અને એવા ડૉક્યુમેન્ટ્સ જે વર્ષોથી સચવાયેલા હોય અને જે અગાઉ ક્યારે ય કોઈએ જોયા પણ ના હોય તેવું કાર્ય માત્ર આર્કાઇવ્ઝ થકી જ શક્ય બની શકે છે.

(19 ડિસેમ્બર, 2015ના રોજ હિન્દસ્તાન ટાઇમ્સમાં પ્રકાશિત એક લેખમાં આક્રાઇવ્ઝ અંગે તેમની નોંધ)

E-mail : nbhavsar1990@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 નવેમ્બર 2016; પૃ. 17

હું એક અભ્યાસી છું, કર્મશીલ કે રચનાત્મક કાર્યકર નથી. હાલમાં હું ગાંધીજીના જીવન અંગે બે ભાગમાં પ્રકાશિત થનાર પુસ્તકના લેખનમાં રોકાયેલો છું. ગાંધીજીનાં દક્ષિણ આફ્રિકામાં વીતેલાં વર્ષો અંગેના પહેલા ભાગ પછી, હવે બીજા ભાગમાં તેઓ જાન્યુઆરી ૧૯૧૫માં પરત આવ્યાથી માંડીને ૩૩ વર્ષ બાદ તેમની હત્યા થઈ તે અંગેની વિગતો છે.

ગાંધીનાં જીવન અને સંઘર્ષ અંગેનાં મારાં સંશોધન તેમ જ અનેક વિદ્યમાન ગાંધીજનોની મુલાકાતના આધારે આ પ્રવચનમાં હું આપનું ધ્યાન દોરવા માગું છું કે, ગાંધીનું જીવન ન માત્ર ગાંધીના વતન ગુજરાતમાં બલકે ભારતમાં અને સમગ્ર વિશ્વમાં આજે આપણને શું કહી રહ્યું છે.

પ્રવચનનો પ્રારંભ હું વિશ્વના નજીકના ઇતિહાસમાંથી એક જાણીતી અને આજના સમયમાં કુખ્યાત(!) તારીખ ૯/૧૧થી કરવા ઇચ્છું છું. આ એક એવી તારીખ છે કે જેની સાથે ન્યુયૉર્ક શહેરના લોકોની લાગણી અને ભાવનાઓ પ્રબળપણે જોડાયેલી છે. આ દિવસ અને તારીખની નોંધ વિશ્વમાં યાદ કરવામાં આવે છે. ૯/૧૧ એક એવો દિવસ છે, એક એવી તારીખ છે, જે મનુષ્યની બર્બરતા અને તેના જુસ્સાની ચરમસીમાનું પ્રતીક છે. બર્બરતાનું પ્રતિનિધિત્વ જેણે વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટર પર હુમલો કર્યો તેનું છે, અને જુસ્સાનું પ્રતિનિધિત્વ વિવિધ નાગરિકતા ધરાવતાં સ્ત્રીપુરુષો જેમણે પોતાનાં પ્રિયજનોને ગુમાવ્યાં હોવા છતાં અસાધારણ ધૈર્ય અને હિંમત રાખીને પોતાના નવજીવનની શરૂઆત કરી.

અલબત્ત, હું એક બીજી ૯/૧૧ અંગે આપનું ધ્યાન દોરવા માગું છું. જે ઘટના એક બીજા શહેરમાં અને બીજા ખંડમાં થઈ હતી. હું એ ૯/૧૧ અંગે વાત કરી રહ્યો છું, જેમાં વિનાશના સ્થાને નવસર્જન, મનુષ્યના જીવનના અવમૂલ્યન અને વિસ્થાપનની સામે વિકાસ અને માનવગૌરવ જળવાય તે માટે સંઘર્ષ થયો હતો. આ એ ૯/૧૧ છે, જેનો સંદેશો આપણે જો સાચા અર્થમાં સમજીએ અને અમલમાં મૂકીએ, તો તેનામાં લોકશાહીને મજબૂત કરવાની, હિંસાનું નિર્મૂલન કરવાની અને ન્યાયિક તથા પરસ્પરનું ધ્યાન રાખે તેવા સમાજની રચના કરવાની તાકાત અને ક્ષમતા છે.

૧૯૦૬ના સપ્ટેમ્બર મહિનાની ૧૧ તારીખ ને રવિવાર પર નજર કરીએ. આ ૧૧ સપ્ટેમ્બર હાલ વધુ જાણીતી ૯/૧૧ કરતાં ૯૫ વર્ષ પૂર્વેની હતી. જોહાનિસબર્ગના ઍમ્પાયર થિયેટરમાં લગભગ ૩,૦૦૦ સ્ત્રીપુરુષો એકઠાં થયાં હતાં, જેમાંનાં મોટા ભાગનાં ભારતીયો અને ચીની હતાં. એ લોકો ટ્રાન્સવાલ સરકાર દ્વારા લાગુ પાડવામાં આવેલા એ નવા વંશીય કાયદાનો વિરોધ કરવા એકત્ર થયાં હતાં, જેમાં અશ્વેત લોકોના નાગરિકત્વના પ્રાથમિક અધિકારને નકારવામાં આવ્યો હતો.

એ દિવસોમાં ટ્રાન્સવાલની સરકારે એક વટહુકમ જાહેર કરેલો, જેને કારણે એશિયન કાયમી વસાહતી પર સખત પ્રતિબંધ અને નિવાસી એશિયનો ઉપરનાં નિયંત્રણ કડક બને. તેમને આંગળાની છાપ આપવી પડતી, દરેક વખતે ઓળખપત્ર સાથે રાખવું પડતું. તેમને એવો હુકમ પણ હતો કે તેઓએ તેમના નિર્ધારિત વિસ્તારોમાં જ રહેવું, જેથી કરીને તેઓ ત્યાંના સત્તાધારી ‘શ્વેત’ લોકોને ‘પ્રદૂષિત ન કરે’. મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધીના નેતૃત્વમાં આ હુકમનો વિરોધ થયો. એક જમાનાના વકીલ ગાંધી હવે સંપૂર્ણપણે એક કર્મશીલ આંદોલનકારી હતા, જેઓ નિવાસી વસાહતીઓમાં અધિકૃતતા ધરાવતી વ્યક્તિ હતી.

આ વટહુકમનો વિરોધ કરવા ટ્રાન્સવાલના ભારતીયોએ ૧૧મી સપ્ટેમ્બરે એક જાહેરસભાનું આયોજન કર્યું હતું. ભારતીયો દ્વારા ચલાવાતી તમામ દુકાનો સવારે ૧૦ વાગ્યાથી બંધ કરી દેવામાં આવી હતી. બપોરે ત્રણ વાગે સભાની શરૂઆત થઈ. જો કે બપોરથી જ દરવાજા તો ખુલ્લા જ રાખવામાં આવ્યા હતા, જેથી પરાં અને દૂરનાં ગામડાંઓમાંથી આવતા લોકો તેમાં પોતાની જગ્યા લઈ શકે. દોઢ વાગે તો આખો હૉલ ભરાઈ ગયો. એ સમયના ‘રેન્ડ ડેઇલી મેઇલ’ અખબારના પ્રતિનિધિએ કરેલું અંદરના દૃશ્યનું વર્ણન આ મુજબ છે :

“એના સુવર્ણકાળમાં પણ (પત્રકારે લખ્યા મુજબ) આ જૂના થિયેટરમાં ક્યારે ય આટલી મોટી સંખ્યામાં લોકો આવ્યાં નહોતાં, જેટલા ગઈ કાલે આવ્યાં હતાં. ગૅલરીની છેલ્લામાં છેલ્લી હારથી લઈને આગલી હરોળ સુધીની તમામ બેઠકોમાંથી એક પણ બેઠક ખાલી ન હતી. બૉક્સમાં પણ ક્યારે ય ન જોઈ હોય, તેવી ભીડ જોવા મળતી હતી. સ્ટેજ પર પણ ચડીને લોકો બેસી ગયાં હતાં. જ્યાં નજર પડે ત્યાં ફેંટા અને પાઘડી નજરે પડતાં હતાં. આ બધા જોહાનિસબર્ગથી હજારો કિલોમીટર દૂર આવેલી જગ્યાએ એકત્રિત થયેલા ભારતીયો હતા, જેમના હૃદયમાં કોઈએ આશા જગાવી હતી.”

બેઠકમાં પાંચ ઠરાવો રજૂ થયા અને મંજૂર થયા હતા. રજૂ થયેલ ઠરાવમાંથી એકમાં વટહુકમમાં જે વાંધાજનક હતું તે કહેવાયું હતું. બીજા ઠરાવમાં ટ્રાન્સવાલ સરકારને તે પાછો ખેંચી લેવાનું કહેવામાં આવ્યું હતું. બીજા બે ઠરાવમાં લોકોની ઘવાયેલી લાગણી અંગે લંડનસ્થિત રાજસત્તાને જણાવવામાં આવ્યું હતું. સૌથી મહત્ત્વના ઠરાવમાં હાજર રહેલા લોકોને માંગ પૂરી ન થાય તેવી સ્થિતિમાં ધરપકડ વહોરવા માટે જણાવાયું હતું.

“ધારાસભા, સ્થાનિક સરકાર તથા રાજકીય સત્તાધીશો એશિયન કાયદામાં સુધારા માટેના વટહુકમના મુસદ્દા અંગે ટ્રાન્સવાલના બ્રિટિશ ભારતીય સમુદાયની નમ્ર અરજ ન સ્વીકારે, તો અહીં એકત્રિત થયેલ બ્રિટિશ ભારતીયોની સમૂહસભા એકી અવાજે અત્યંત દુઃખ સાથે ઠરાવે છે કે, આ મુસદ્દામાં રહેલી ચિંતાજનક, તાનાશાહીયુક્ત અને બિનબ્રિટિશ જરૂરિયાતોને તાબે થવાના સ્થાને ટ્રાન્સવાલમાં વસતા બ્રિટિશ ભારતીયો કારાવાસ પસંદ કરશે અને જ્યાં સુધી મહામહિમ રાજા આ દૂર નહિ કરે, ત્યાં સુધી કારાવાસમાં જવાનું ચાલુ રાખશે.”

સભાને સંબોધિત કરતાં ગાંધીએ કહ્યું કે લોકોને જેલમાં જવાની સલાહ આપવા માટે પોતે જવાબદાર છે. ‘આ પગલું ગંભીર પણ અનિવાર્ય છે’. તેમણે ઉમેર્યું કે, ’આમ કરવાથી આપણે ધમકી નથી આપતા, પરંતુ જણાવીએ છે કે, ભાષણો કરવા અને પિટિશન જમા કરાવવા ઉપરાંત આ સમય કરી બતાવવાનો છે.’ તેમણે ઉમેર્યું કે, ’તેમને દેશવાસીઓમાં પૂર્ણ વિશ્વાસ છે.’ તેઓ જાણતા હતા કે ‘તેમનામાં વિશ્વાસ મૂકી શકું છું અને મને એ પણ ખબર છે કે વીરતાપૂર્ણ પગલાં માટેનો પ્રસંગ આવે પ્રત્યેક વ્યક્તિ તેમ કરી શકશે’.

ગાંધી સાથે સાથે સાથીદારોને મુશ્કેલીઓ અંગે ચેતવણી આપતા રહેતા. તેઓ કહેતા કે ‘એ શક્ય છે કે, જેમણે પ્રતિજ્ઞા લીધી છે તેમાંના કેટલાક પહેલા તબક્કામાં જ નબળા પડી જાય. કારણ કે આપણે કદાચ ભૂખ્યા રહેવું પડે અને આકરાં ટાઢ-તાપ સહન કરવાં પડે, જેલમાં આપણી ઉપર સખત મજૂરી કરવાનું લાદવામાં આવે, વૉર્ડન આપણું દમન કરી શકે.’ તેમ છતાં ગાંધી તેમના સાથીદારોને જોડાવાની વિનંતી કરતા. ‘આપણે નબળા પડ્યા વગર આપણી વાતને રજૂ કરવા સારુ આ બધું સહન કરવું જ પડશે.’ એ નેતા (ગાંધી) સ્પષ્ટ હતા કે, ‘લડત લાંબી ચાલવાની છે’, પણ જો આખી વસાહત વીરતાપૂર્વક આ કટોકટીનો સામનો કરે તો – એના નેતાને ખાતરી હતી કે, ‘આ સંઘર્ષનો એક જ અંત છે, અને તે માત્ર વિજય જ.’

અત્યાર સુધી દક્ષિણ આફ્રિકામાં વસાહતી ભારતીયોને ન્યાય અપાવવા માટે સંપૂર્ણપણે ચુસ્ત ન્યાયિક અને કાયદાકીય રસ્તો જ અપનાવવામાં આવ્યો હતોઃ પત્રો, અરજી, કોર્ટ કેસ, પ્રતિનિધિ સભ્યોનું મંડળ મોકલવું. ગાંધી અને તેમના સાથીદારોએ અયોગ્ય રીતે લાદવામાં આવેલી નીતિઓને પડકારવાનો પ્રયત્ન કર્યો હતો. હવે તેઓ નવા કાયદાઓનો પ્રતિકાર કરવા માટે જેલમાં જવા પણ તૈયાર હતા.

૧૯૦૬ સપ્ટેમ્બર ૧૧ની એ બેઠકમાં પિટિશન લખનારાઓની સાવચેતીપૂર્વક આગળ વધવાની નીતિને ફગાવી દેવામાં આવી. પણ તેણે એ હિંસક હુમલાની પ્રવૃત્તિનો પણ વિરોધ કર્યો, જે એ દિવસોમાં તત્કાલીન ક્રાંતિકારીઓમાં અત્યંત પ્રચલિત હતી. યુરોપમાં અરાજકતાવાદીઓ અને સામ્યવાદીઓ, રાજાઓ, સેનાપતિઓ કે વડાપ્રધાનોની હત્યા કરીને રાજકીય પરિવર્તન લાવવા માંગતા હતા. આ પદ્ધતિઓનું એ દિવસોમાં ભારતમાં પણ અનુકરણ થતું હતું. ક્રાંતિકારીઓ અને અંતિમવાદી યુવાઓ એ જ રીતે ઉપખંડના વહીવટદારોની હત્યા કરીને અંગ્રેજોને દેશ છોડી દેવાની ધમકી આપતા હતા. જ્યારે ટ્રાન્સવાલ સરકારે નમતું જોખવાની ના પાડી દીધી, ત્યારે ગાંધી અને તેમના સહયોગીઓએ ધરપકડ વહોરી. તેમણે પાસ સાથે રાખવાનો ઇનકાર કર્યો કે પછી તેને બાળી નાંખ્યા, રાતના કફ્ર્યુ પાળવાનો વિરોધ કર્યો, દુકાન ચલાવવા માટેનો પરવાનો લેવાની ના પાડી દીધી અને ખુલ્લેઆમ ફરવાનું શરૂ કર્યું. ૧૯૦૭થી ૧૯૧૪ દરમિયાન દક્ષિણ આફ્રિકામાં સત્તાધીશો દ્વારા હજારો ભારતીયોને જેલમાં પૂરવામાં આવ્યા. ગાંધીએ ખુદ ત્રણ લાંબા કારાવાસ ભોગવ્યા.

૯/૧૧ના રોજ વિરોધ પ્રદર્શિત કરવાની એટલે કે – પહેલી ૯/૧૧ના રોજ વિરોધ કરવાની – આ રીતનું ગાંધીએ વિશેષ નામાભિધાન કર્યું ‘સત્યાગ્રહ’. ‘સત્યનું બળ’. ૧૯૧૫માં ભારત પરત ફર્યા બાદ રાજકીય આઝાદી મેળવવા માટે સત્યાગ્રહનો તેમણે વધુ જુસ્સાથી પ્રયોગ કર્યો. ગાંધીએ અંગ્રેજ રાજ સામે ત્રણ મોટાં નાગરિક અસહકાર આંદોલનોનું નેતૃત્વ કર્યું, જેણે હિંસાના મહત્ત્વને લગભગ ખતમ કરી નાખ્યું. લાખો ભારતીયો આ આંદોલનમાં જોડાયા. આ આંદોલનમાં અંગ્રેજ સરકારની જેલો ઊભરાઈ ગઈ. સમાજના તમામ સ્તરના લોકો સાથે મળીને વિરોધમાં જોડાયા. વકીલો અને ખેડૂતો, કારીગરો અને મિલમાલિકો સૌ ખભેખભા મિલાવીને લડ્યા.

(૨)

ભારતમાં ગાંધી ‘રાષ્ટ્રપિતા’ તરીકે ઓળખાય છે. બીજા કોઈ પણ કરી શકે તેના કરતાં વધુ સઘન રીતે તેમણે ભારતીયોને આઝાદી માટે તૈયાર કર્યા. તેમને ધર્મ, નાતજાત અને લિંગના ભેદભાવોથી અવગત કરાવ્યા. લોકશાહી અને ભારતીય બંધારણની આચારસંહિતા માટે કેળવ્યા. ભારત પર ગાંધીનું અત્યંત ઋણ છે અને ગાંધી સ્વયં ભારત ઉપરાંત અનેક દેશોના ઋણી છે. અહિંસાના સ્થાનિક, પરંપરાગત સાધનથી પ્રભાવિત થયેલા ગાંધીના વિચાર રશિયન લીઓ ટૉલ્સ્ટૉય, અંગ્રેજ જ્હૉન રસ્કિન અને અમેરિકન હેન્રી ડેવિડ થોરોના લખાણના વાચનથી વધુ સ્પષ્ટ અને વેધક થયા. એ દક્ષિણ આફ્રિકા હતું, ભારત નહિ – જે ગાંધીના અહિંસક વિરોધ કરવાના પ્રયોગોની પ્રથમ મહત્ત્વની ખરલ બન્યું.

ગાંધી સાચા અર્થમાં વૈશ્વિક પ્રતિભા હતા અને છે. તેમના વિચારોની અને કામગીરીની આંતરદેશીય સ્તરે પહોંચ હતી. તેમના મૃત્યુ બાદ અહિંસક વિરોધની તેમની પ્રયુક્તિઓ કેટલાક ખંડોમાં સફળતાપૂર્વક વપરાઈ છે. અમેરિકન સરકારને નૈતિક રીતે શરમમાં નાંખવા, વંશીય ભેદભાવની નીતિ સામે માર્ટીન લ્યુથર કિંગ અને તેમના સાથીદારોએ સત્યબળનો ઉપયોગ કર્યો. સોવિયેત સંઘના તાબામાં રહેલા પૂર્વ યુરોપના દેશોમાં લેચ વાલેસા, વોક્લેવ હોવેલ અને તેમના સાથીઓએ પણ સામ્યવાદી સરકારોને ઉથલાવીને લોકશાહી રાજ્યની સ્થાપના કરવા અહિંસાના સાધનનો ઉપયોગ કર્યો. ગાંધીના વારસા અને પદ્ધતિનો ઉપયોગ આરબ દેશોમાં નજીકના ભૂતકાળમાં થયેલાં લોક-આંદોલનોમાં થયો છે. ભારતની આસપાસના દેશોમાં જોઈએ તો, સ્વતંત્રતા અને ગૌરવ માટેની ઑંગ સાન સૂ ચી અને દલાઈ લામાની લડતમાં પણ એ જોઈ શકાય છે.

જોહાનિસબર્ગની ૧૯૦૬ના સપ્ટેમ્બરની એ બેઠકે સમગ્ર વિશ્વમાં સંસ્થાનવાદી સત્તાનાં અને અંગ્રેજ સામ્રાજ્યનાં મૂળ ઉખાડવા માટેની લડતનાં અને લોકશાહીની સ્થાપના માટેનાં બીજ ઠેકઠેકાણે રોપ્યાં; ઉપરાંત જે દેશ અધિકૃત રીતે આઝાદ હોય અને ઔપચારિક રીતે લોકશાહી હોય, ત્યાં પણ અહિંસા અન્યાય અને ભેદભાવની સામે વિરોધ નોંધાવવામાં મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવી શકે છે. ૧૯૫૦ અને ’૬૦ના દાયકામાં અમેરિકામાં આવું જ થયું. આફ્રિકી મૂળના અમેરિકનોને સમાન નાગરિક – અધિકાર આપવાનો ઇનકાર થયો, ત્યારે પણ અહિંસક માર્ગે જ લડત જીતવામાં આવી. આજે ભારતમાં પણ કંઈક એવી જ સ્થિતિ છે. જ્યાં બહુપક્ષીય લોકશાહી છે અને એક સ્વતંત્ર ન્યાય-વ્યવસ્થા તમામ વિકૃત સામાજિક અસમાનતાઓની લગોલગ અસ્તિત્વ ધરાવે છે.

ગાંધીના ખુદના દેશમાં ગાંધીના સત્યાગ્રહના સાધનનો અનેક વાર જુદા-જુદા સંજોગોમાં જુદી-જુદી રીતે ઉપયોગ થયો છે. ૧૯૭૦માં હિમાલય વિસ્તારમાં ખેડૂતોએ ચિપકો આંદોલન છેડ્યું, જેમાં લાકડાના વેપારીઓ દ્વારા કરાઈ રહેલા જંગલછેદનની સામે વૃક્ષોને ભેટીને વિરોધ દર્શાવ્યો. ૧૯૮૦માં મધ્ય ભારતમાં ખેડૂતોએ આદિવાસી વિસ્તારમાં બંધાઈ રહેલા વિશાળ બંધના વિરોધમાં તથા ડૂબમાં જતાં પોતાનાં મકાન, ગામ, ખેતીલાયક જમીન, ધર્મસ્થળ વગેરેને બચાવવા માટે તથા વિશાળ જંગલોના રક્ષણ માટે સત્યાગ્રહનો આશ્રય લીધો. અને હાલમાં જ, ૨૦૧૧માં, દિલ્હીમાં દેશના રાજકીય વર્ગ દ્વારા મોટા પાયે થતા ભ્રષ્ટાચારનો વિરોધ કરવા માટે વિશાળ સંખ્યામાં રેલી અને ધરણાં કરવામાં આવ્યાં. આ તમામ આંદોલનોએ ગાંધીમાંથી પ્રેરણા લીધી. તેમનાં ચિત્રો-તસવીરો લઈને ચાલ્યાં, તેમને ગમતાં ભજનો-ધૂનો ગાયાં. તેમના જન્મદિન ૨ ઑક્ટોબરે કે તેમના મૃત્યુિદન ૩૦ જાન્યુઆરીએ પોતાના કાર્યક્રમોનો પ્રારંભ કર્યો અથવા પૂર્ણાહુતિ કરી.

બે દિવસો દરેક વ્યક્તિના જીવન માટે મહત્ત્વના હોય છે; તેનો જન્મદિવસ અને મૃત્યુિદવસ, એ પછી જાણીતી હોય કે અજાણી. પરંતુ ભૂતકાળમાં મહત્ત્વ અને વર્તમાનમાં પ્રસ્તુતતા ધરાવતી ઐતિહાસિક વ્યક્તિ એવા ગાંધી માટે આ ત્રીજો દિવસ પણ તેટલા જ મહત્ત્વનો દિવસ છે. એટલે ૧૯૦૬ સપ્ટેમ્બરની ૧૧મી તારીખ કે જ્યારે વેપારીઓ, ફેરિયાઓ, મજૂરોની સામે જોહાનિસબર્ગની એ સભામાં ગાંધીએ અન્યાયી કાયદાઓ અને સત્તાધારીઓનો વિરોધ કરવા માટે અહિંસક રીતે પ્રતિકારના વિચારને જન્મ આપ્યો.

૯/૧૧ કે જ્યારે વર્લ્ડ ટ્રેડ સેન્ટરને ધ્વસ્ત કરી નંખાયું, એવું ફરીથી ન થાય. પરંતુ એ ૯/૧૧ના; કે જેનાં વલયો અને પડઘાએ રંગભેદનો ઝડપથી અંત લાવવામાં મદદ કરી, ભારતને આઝાદીની ભેટ આપી, આફ્રિકી-અમેરિકનોને સમાન અધિકારોનો દાવો કરવા સક્ષમ બનાવ્યા, પૂર્વ યુરોપમાં સામ્યવાદી સત્તાનો અહિંસક માર્ગે અંત આણ્યો; તે લોકોની સ્મૃિતમાં જીવંત રહો અને લોકશાહી અને સામાજિક ન્યાય જ્યાં અનિવાર્ય છે, એવા આપણા અપૂર્ણ અને અસલામત વિશ્વમાં અહિંસક સંઘર્ષને જીવંત રાખો.

(૩)

નિઃશંકપણે જાહેરજીવનમાં અહિંસાના સિદ્ધાંત અને વ્યવહાર એ ગાંધીનું સૌથી મહત્ત્વનું પ્રદાન છે. જો કે અન્ય એટલાં જ મહત્ત્વનાં કહી શકાય તેવાં પ્રદાન પણ છે જ. જેમાંનું એક એટલે આંતરિક શાંતિ અને આંતરધર્મીય સંવાદિતાનો સિદ્ધાંત અને વ્યવહાર. ગાંધીનો જન્મ થયો ૧૮૬૯માં. ચાર્લ્સ ડાર્વિને લખેલ પુસ્તક ‘ધ ઓરિજીન ઑફ સ્પેસીઝ’ના પ્રકાશનને એક દસકો થયા બાદ યુરોપમાં શિક્ષિત વર્ગમાં મોટા પાયે સંશયવાદ પ્રવર્તતો હતો. થોમસ હાર્ડીના કાવ્ય ‘ગૉડ’ઝ ફ્યૂનરલ’માં આ લાગણી પ્રગટ થઈ છે. યુરોપ બહાર આ સમય સઘન મિશનરી પ્રવૃત્તિનો હતો. આફ્રિકા અને એશિયામાંનાં તેમનાં નવાં સંસ્થાનોમાં યુરોપિયન પાદરીઓ અસભ્ય સમાજને ખ્રિસ્તીધર્મના વિવિધ વાડામાં લાવવા માટે ખેંચતાણ કરતા હતા.

પોતાના પક્ષે ગાંધીએ બૌદ્ધિકોની નાસ્તિકતા અને મિશનરીઓના અહંકારને નકાર્યા. એ એવું નહોતા વિચારતા કે જગતનાં તમામ રહસ્યોનો વિજ્ઞાન પાસે ઉત્તર છે. મનુષ્યની ઊંડાણની જરૂરિયાતોનો જવાબ શ્રદ્ધા છે. તેમ છતાં ગાંધી નહોતા વિચારતા કે ઈશ્વર સુધી પહોંચવાનો કોઈ એક વિશેષ માર્ગ છે. તેઓ માનતા કે ધાર્મિક પરંપરાઓ સત્યો અને ભૂલોનું બનેલું અસ્થાયી મિશ્રણ છે. આ ત્રણ માન્યતાઓને આધારે ચોથી માન્યતા ઘડાઈ. ગાંધીએ ધર્માંતર અને મિશનરી કામનો અસ્વીકાર કર્યો. એમણે આંતરધર્મીય સંવાદને પ્રોત્સાહન આપ્યું, જેથી વ્યક્તિઓ સ્વધર્મને અન્યની ટીકા દ્વારા સમજી શકે.

ગાંધીએ પોતાની શ્રદ્ધા અંગે એક વાર કહ્યું હતું કે, “મારા હિંદુધર્મનો વિસ્તાર હું અન્ય ધર્મોને મારા ધર્મ જેટલો જ પ્રેમ કરીને કરી શકું.” તેમણે આંતરધર્મીય પ્રાર્થનાસભાઓનો પ્રારંભ કર્યો, જ્યાં વિવિધ ધર્મોના લોકો વચ્ચે સર્વધર્મનાં લખાણો ગાવા-વાંચવામાં આવતાં. જાન્યુઆરી, ૧૯૨૮માં સાબરમતી આશ્રમ ખાતે આંતરધર્મીય સમભાવ પરિષદ યોજાઈ. તેમાં તેમણે જણાવ્યું હતું કે, “આપણે માત્ર પ્રાર્થના કરીએ. જો આપણે હિંદુ હોઈએ તો નહિ કે ખ્રિસ્તી હિંદુ બને અથવા જો આપણે મુસલમાન હોઈએ તો હિંદુ કે ખ્રિસ્તી મુસલમાન બને. આપણે મનમાં પ્રાર્થના નહિ કરીએ કે કોઈ પણ (આપણા) ધર્મમાં ધર્મપરિવર્તન કરે. પરંતુ આપણી અંદરની પ્રાર્થના એવી હોવી જોઈએ કે હિંદુ સારો હિંદુ બને, મુસલમાન સારો મુસલમાન બને અને ખ્રિસ્તી સારો ખ્રિસ્તી. ભાઈચારાનું આ મૂળભૂત સત્ય છે.”

વધુ સારા હિંદુ-મુસલમાન કે ખ્રિસ્તી હોવું એટલે શું? બધા જ ધર્મનાં પુસ્તકોમાં વિરોધાભાસી પ્રવાહો અને લાગણીઓ રહેલી છે, જે એક વાતને સમર્થન આપે છે, તો તેનાથી તદ્દન વિરોધી વાતને પણ. ગાંધી કહે છે કે, ‘જે પ્રવાહો હિંસા અને ભેદભાવનો વિરોધ કરે અથવા અહિંસા અને ન્યાયને પ્રોત્સાહન આપે, તેનું સમર્થન કરીએ.’ હિંદુ ધર્માચાર્યો દલીલ કરે છે કે અસ્પૃશ્યતાનો વ્યવહાર ધર્મગ્રંથોએ પણ માન્ય કરેલ છે. આ કિસ્સામાં ગાંધી જવાબ આપે છે, “ધર્મગ્રંથો શ્રદ્ધા અને વિશ્વાસની સાચી પરંપરાનું પ્રતિનિધિત્વ કરતા નથી. ઇસ્લામિક લખાણોમાં ક્યાંક સ્ત્રીઓ અંગે વાંધાજનક શબ્દો વપરાયા છે, તો બીજે ઠેકાણે સ્ત્રીઓ માટે માન-સન્માનભરી રીતે લખાયું છે. ન્યાયપ્રિય મુસ્લિમો સ્વાભાવિક રીતે જ બીજો વિકલ્પ પસંદ કરશે. એ જ રીતે ખ્રિસ્તીઓ પણ બાઇબલમાં જણાવ્યા મુજબ વિધર્મી સાથે વેર રાખવાને બદલે ઈસુના શાંતિના સંદેશાને જ મહત્ત્વનો માનશે.”

ગાંધીનાં જીવન અને કવનમાં ધાર્મિક બહુલતા વચ્ચે અતૂટ સંબંધ રહેલો છે. ૧૯૩૦ના અંતિમ દાયકામાં યહૂદી વસાહતીઓ અને પેલેસ્ટાઇનના ખેડૂતો વચ્ચે હિંસક તોફાનો થયાં હતાં. બંને તેમના ધર્મના નામે લડવા ઊતરી પડ્યા હતા. ગાંધી એ અંગે નોંધે છે કે, “બંદૂકની અણીએ કે બૉમ્બ વડે ધર્મનું પાલન કરાવી શકાય નહિ.” એક દાયકા બાદ ગાંધી ૭૭ વર્ષની વયે કોમી હુલ્લડોથી ક્ષત-વિક્ષત થયેલા પૂર્વ બંગાળના લોકોના ઘા પર મલમ લગાડવા પહોંચી જાય છે. જ્યારે ઑગસ્ટમાં આઝાદી આવી ત્યારે ગાંધી તેની ઉજવણીનો વિરોધ કરે છે, કેમ કે રાજકીય આઝાદી સાંપ્રદાયિક હિંસાની પીઠે સવાર થઈને આવી હતી. જ્યારે હિંસા કાબૂમાં આવતી નહોતી, ત્યારે ગાંધીએ કોલકાતામાં આમરણ ઉપવાસ શરૂ કરી દીધા. તેમના આ પગલાથી લોકો વિક્ષુબ્ધ થઈ ગયા, શરમાયા અને ધીમે-ધીમે શાણા થયા. હિંદુ અને મુસ્લિમ જૂથના પ્રતિનિધિઓ “શાંતિ અને સુલેહની કોલકાતામાં પુનઃ સ્થાપના થશે,” એવી એક લેખિત બાંયધરી સાથે તેમને મળ્યા. તેમણે બાંયધરીમાં ઉમેર્યું કે, “અમે હવે શહેરમાં ક્યારે ય કોમી હિંસા થવા દઈશું નહિ અને એને રોકવા માટે અમે મરણિયા પ્રયાસ કરીશું.”

ગાંધીએ તેમના ઉપવાસ છોડ્યા અને દિલ્હી તરફ રવાના થયા. અહીં શહેરના ૯ મુસ્લિમો ઉપર હિંદુઓ અને શીખોએ ક્રૂર હુમલો કર્યો હતો. પાકિસ્તાનમાં તેમના સમધર્મીઓ પરના હુમલાના વળતા પ્રહાર રૂપે આ હતું. ગાંધીએ બદલા અને વળતા પ્રહારના આ રાજકારણને વખોડી કાઢ્યું. તેમણે તેના વિરોધમાં પુનઃ ઉપવાસ આદર્યા. તેમની તબિયત ઝડપથી લથડવા લાગી. બધા જ રાજકીય પક્ષોના આગેવાનોએ તેમને ઉપવાસ છોડવા વિનંતી કરી. તેમણે બાંયધરી આપી કે, “દિલ્હીમાં મુસલમાનોની મિલકત, જીવન અને ધાર્મિક આસ્થાનું અમે રક્ષણ કરીશું અને તેને નુકસાન પહોંચાડતા જે પ્રસંગો થયા છે, તે હવે ભવિષ્યમાં થશે નહીં, તેની ખાતરી આપીએ છીએ.’

એક વૃદ્ધ, અશક્ત પુરુષ નૈતિક બળથી બે મોટાં શહેરોમાં શાંતિ લાવવામાં મદદરૂપ થાય છે. હવે તેમની ઇચ્છા પંજાબ જવાની હતી, જ્યાં કોમી રમખાણોએ વિકરાળ સ્વરૂપ લીધું હતું. તેઓ જઈ શકે તે પહેલાં એક ધર્મઝનૂની વ્યક્તિ દ્વારા તેમની હત્યા કરાઈ. પરંતુ તેમનું જીવન, ઉદાહરણ અને સિદ્ધિઓ આપણી સામે છે. આજે હવે આપણે ઉદ્ધત નાસ્તિકતા અને કટ્ટર ધર્માંધતાના સમયમાં જીવી રહ્યા છીએ. પુસ્તકોની દુકાનો ‘ઈશ્વર છે જ નહિ’ એવાં પુસ્તકોથી ઊભરાઈ રહી છે. કટ્ટરવાદીઓની સ્પર્ધાથી શેરીઓ લોહિયાળ થઈ ગઈ છે. અહીં જે લોકો જુદા-જુદા ઈશ્વરને ભજે છે, તેમની વચ્ચે કે જેઓ ઈશ્વરમાં જરા ય માનતા નથી, તેમની વચ્ચે ગાંધીની આસ્થા શાંતિ અને સંવાદિતા સ્થાપવા સહાયરૂપ બની શકે.

૧૯૧૯માં જઈએ. બે મોટાં ધાર્મિક જૂથો વચ્ચે મૈત્રીપૂર્ણ કરાર થાય તે માટેની ધીમી પણ મક્કમ શરૂઆત કરાવતી વેળાએ ગાંધીએ તેમની પાસે સંયુક્તપણે આ મુજબની પ્રતિજ્ઞા કરાવી :

“ઈશ્વર-ખુદાને નજર સમક્ષ રાખીને અમે પ્રતિજ્ઞા કરીએ છીએ કે, અમે હિંદુ અને મુસલમાનને સગા ભાઈની જેમ ગણીને બંને માટે જરા પણ ભેદભાવ નહિ રાખીએ. અમે એકબીજાને દુઃખે દુઃખી થઈશું અને દુઃખના નિવારણ કાજે અમારી શક્તિ મુજબ સંપૂર્ણપણે ભાગ લઈશું. અમે એકબીજાના ધર્મનો કોઈ પણ રીતે વિરોધ નહીં કરીએ, એકબીજાની ધાર્મિક લાગણીઓ નહિ દુઃભવીએ, એકબીજાના ધર્મના પાલનમાં વચ્ચે નહિ આવીએ અને એકબીજા તરફ માનપૂર્વક વર્તીશું. અમે પરસ્પર ધર્મના નામે થતી હિંસાથી દૂર રહીશું.”

અહીં મારે એટલું જ ઉમેરવાનું છે કે, ગાંધીએ જે હિંદુ અને મુસલમાનોને ભારતમાં ૧૯૧૯માં કહ્યું એ આજે તેમણે ફરીથી કહેવાની જરૂર છે. યહૂદીઓ અને આરબોને પેલેસ્ટાઇનમાં, હિંદુ અને બૌદ્ધોને શ્રીલંકામાં તથા ખ્રિસ્તી અને મુસલમાનોને યુરોપ, ઉત્તર અમેરિકા, મધ્ય-પૂર્વના દેશો અને આફ્રિકાના દેશોના લોકોને પણ આ જ વાત કહેવાની જરૂર છે.

(૪)

આમ કહી શકાય કે, ગાંધી એક બહુઆયામી સમાધાનકારી હતા. તેમણે હિંદુ અને મુસલમાનોનો પરસ્પર સુમેળ કરાવ્યો, તથા સ્ત્રીઓ અને પુરુષોનો, ઉચ્ચ અને નિમ્ન જાતિઓનો અને ઉત્તર અને દક્ષિણ ભારતીયોનો પણ મેળ કરાવ્યો. સત્યાગ્રહની ઝુંબેશ મારફતે કોઈ પણ આધુનિક રાજકારણી કરતાં વધુ મોટી સંખ્યામાં તેઓ મહિલાઓને જાહેરજીવનમાં લાવ્યા. મહાન દલિત નેતા આંબેડકરને બાદ કરતાં ભાગ્યે જ કોઈ હશે કે જેણે અસ્પૃશ્યતા અયોગ્ય ઠેરવવા માટે ગાંધીએ કર્યું તેટલું કામ કર્યું હશે. ને ગાંધીએ સાથોસાથ ભાષાકીય બહુલતાને તો પ્રોત્સાહન આપ્યું જ છે.

આજે ભારત એક અનેક ભૂલો કરી ચૂકેલો લોકશાહી દેશ છે, પરંતુ તે લોકશાહી તો છે જ. અન્ય પૂર્વસંસ્થાનોની સરખામણીમાં ભારત સરકાર નિયમિત રીતે મુક્ત અને ન્યાયી ચૂંટણી યોજે છે, મહિલાઓને બંધારણમાં સમાન અધિકાર મળ્યા છે, અહીં ભાષાકીય વૈવિધ્ય સફળતાપૂર્વક કેળવાયું છે. રાજ્ય કોઈ એક ધર્મવિશેષની ઓળખ બન્યું નથી. અને આ દેશ વંચિતો અને ગરીબો માટે હકારાત્મક અને સઘન કાર્યક્રમો કરે છે. આ સર્વે સિદ્ધિઓ રાષ્ટ્રનિર્માણમાં રહેલા નેતાઓની એક પેઢીના કારણે પ્રાપ્ત થઈ છે, જેના ગાંધી પૂર્વસૂરિ હતા.

ભારતના બહુ મોટા વિસ્તારમાં ફેલાયેલી ગરીબી, મોટા પ્રમાણમાં પર્યાવરણીય અવનતિ, રાજકીય ભ્રષ્ટાચાર, અને વધતા જતા મૂડીવાદ જેવી ઘટનાઓને અવગણવાનું દુનિયાના ઘણા દેશો પસંદ કરે, પરંતુ તેઓ ભારતની સિદ્ધિઓમાંથી હજુ પણ એકબે પદાર્થપાઠ લઈ શકે છે. જો કે કેટલાક શીખ્યા પણ છે. ૧૯૧૨માં સ્થાપના બાદનાં પચાસ વર્ષે આફ્રિકન નેશનલ કૉંગ્રેસે પણ અહિંસાનો માર્ગ અપનાવીને આઝાદી મેળવી હતી. આ માર્ગ થોડી આનાકાની અને લાંબી ચર્ચા બાદ નક્કી કરાયો અને નિર્ણય લેવાયો કે, શ્વેતવંશીય સત્તાનાં મૂળિયાં એટલાં ઊંડાં છે કે માત્ર સત્યાગ્રહ દ્વારા હલી શકે નહિ. તેમ છતાં આફ્રિકન નેશનલ કૉંગ્રેસે જેટલી પણ હિંસાનો ઉપયોગ કર્યો, તે ખૂબ જ લક્ષિત હતી, તે વિચારપૂર્વક કરાયેલી હતી ને મનુષ્યજીવનનું ન્યૂનતમ નુકસાન કરનારી હતી. સરકારી કચેરીઓ અને આંતરમાળખાકીય પ્રકલ્પો પર હુમલો કરાયો; પણ રાજ્યના અધિકારી કે નાગરિકો પર હુમલા કરાયા નહિ. ૩૫ વર્ષના આ સશસ્ત્ર સંઘર્ષમાં કદાચ સોએક લોકો મૃત્યુ પામ્યા. આ હિંસા નહોતી, દાયકાઓની લોકચળવળની સંચયી અસર હતી કે જેના કારણે રંગભેદની નીતિનો અંત આવ્યો અને લોકશાહી રાજકીય વ્યવસ્થાની સ્થાપના થઈ.

વિરોધકર્તા તરીકે નેલ્સન મંડેલાએ ગાંધીની જ પદ્ધતિઓનો ચુસ્તપણે ઉપયોગ કર્યો નહોતો, પણ એક શાસક તરીકે જરૂર. રંગભેદની નીતિનો અંત આવ્યા બાદ નેલ્સન મંડેલાએ શ્વેત પ્રજા સાથે પુનઃ સુમેળના પ્રયાસ શરૂ કર્યા અને દક્ષિણ આફ્રિકાના વિવિધ લોકોને મળવાનું ચાલુ રાખ્યું. પ્રજાસત્તાક આફ્રિકાનું બંધારણ કોઈ પણ જાતિ, ધર્મ કે ભાષાકીય જૂથના વિશેષાધિકારને નકારે છે. ભારતીય અથવા ગાંધીના અનુભવના આધારે આનો અસ્વીકાર થયો છે.

સુમેળ સાથેની આઝાદી અને ન્યાય – આ જ સંદેશો છે ગાંધી અને મંડેલાનો, કિંગ અને હોવેલનો, દલાઈ લામા અને ઓંગ સાન સૂચીનો. સરમુખત્યારશાહી અને ધાર્મિક કટ્ટરતામાંથી હાલમાં જ મુક્ત થયેલા લોકશાહી ધરાવતા એશિયાઈ અને આફ્રિકી દેશો માટે આ જ સંદેશ છે.

(૫)

૧૯૯૮માં ટાઇમ મૅગેઝિનના તંત્રીઓએ વૈજ્ઞાનિક આલ્બર્ટ આઇન્સ્ટાઇનને ‘પર્સન ઑફ સેન્ચ્યુરી’ તરીકે જાહેર કર્યા. તેમણે ફ્રેંક્રલિન રુઝવેલ્ટ સાથે ગાંધીને બીજા ક્રમે મૂક્યા. રુઝવેલ્ટ વિશે તો કહી ન શકાય, પણ ગાંધીથી આગલા ક્રમે મુકાતાં આઇન્સ્ટાઇન આઘાત અને શરમની લાગણી અનુભવે અને પોતાને ગાંધીથી આગળ કેમ મૂક્યા તે અંગે અપીલ પણ કરી દે. ગાંધી માટે આઇન્સ્ટાઇનને ખૂબ જ પૂજ્યભાવ હતો. ૧૯૩૧ના સપ્ટેમ્બરમાં તેમણે ગાંધીને લખ્યું કે,

“જે લોકો હજુ હિંસા છોડી શક્યા નથી, તે લોકોને આપે આપના કામ દ્વારા સાબિત કરી આપ્યું છે કે, અહિંસક માર્ગે કામ કરવાથી સફળ થઈ શકાય છે. અમે આશા રાખીએ છીએ કે આપના કામની ખ્યાતિ સરહદો વળોટીને દેશપરદેશ સુધી પહોંચે અને યુદ્ધ અને મતભેદના સ્થાને સમગ્ર વિશ્વમાં આપણે સૌને માટે આદર સ્થાપિત કરી શકીએ.”

લાગે છે કે આ પત્રની અંતિમ લીટીઓ સંયુક્ત રાષ્ટ્રસંઘના સર્જનની દિશા ચીંધે છે. આઠ વર્ષ બાદ આઇન્સ્ટાઇને આથી પણ વધુ સુંદર પત્ર ગાંધીજીની પ્રશંસામાં લખ્યોઃ “પોતાના લોકોનો એ નેતા, જેને બહારની સત્તાનો ટેકો નથી; એક રાજકારણી, જેની સફળતાનો આધાર હોશિયારી કે તક્નિક સાધનોની નિપુણતા ઉપર નહિ, પરંતુ લોકોને સમજાવવાની તેની આવડત ઉપર હતો; એક વિજયી યોદ્ધો જે બળપ્રયોગને હંમેશાં અવગણીને આગળ વધતો રહ્યો, માનવતા અને શાણપણ ધરાવતો, એ મનુષ્ય જે દૃઢનિશ્ચયો અને સાતત્ય ધરાવતો હતો, જેને પોતાની સંપૂર્ણ શક્તિ પોતાના લોકોના ઉદ્ધાર અને તેમના જીવનધોરણને સુધારવા માટે ખર્ચી નાંખી, એ મનુષ્ય કે જેણે યુરોપની અમાનવીયતાનો સામનો સામાન્ય માણસના ગૌરવ માટે કર્યો અને સદાકાળ ઊંચે ને ઊંચે જ ઊઠતો રહ્યો.

“આવનારી સદીઓમાં ભાગ્યેજ કોઈ માનશે કે હાડમાંસનો બનેલો આવો કોઈ માનવી સાચ્ચે જ આ પૃથ્વી પર વિચર્યો હશે.”

આઇન્સ્ટાઇનને કોઈ જ શંકા નહોતી કે ગાંધી તેમના સમયના જ નહિ, પરંતુ કોઈ પણ સમયના સૌથી મહાન નેતા હતા. ૧૯૩૦નાં શરૂઆતનાં વર્ષોમાં તેઓ (આઇન્સ્ટાઇન) બર્લિનમાં ભણાવતા હતા, ત્યારે તેમના અભ્યાસખંડમાં વિશ્વની ત્રણ મહાન પ્રતિભાની તસવીરો રહેતી હતી. તે હતા ભૌતિકશાસ્ત્રી મેક્સ પ્લાંક, માઇકલ ફેરેડે અને મોહનદાસ ક. ગાંધી. ૧૯૫૦ના દાયકામાં આઇન્સ્ટાઇન ક્રિસ્ટન આવ્યા. ત્યારે તેમની ઑફિસમાં ગાંધીની તસવીર તો હતી જ; મેક્સ પ્લાંક અને માઇકલ ફેરેડે અદૃશ્ય હતા. આ અંગે જ્યારે તેમને પૂછવામાં આવ્યું, ત્યારે તેમણે જણાવ્યું કે હાલમાં ભૌતિકશાસ્ત્રની શોધનાં પરિણામો એટમબૉમ્બ સ્વરૂપે આવ્યાં છે જ્યારે બીજા પક્ષે ગાંધીની પ્રતિભા ઉત્તરોત્તર વધતી જ જાય છે.

ગાંધીનું આજે શું શેષ રહ્યું છે ? ગાંધીનું શું શેષ રહેવું જોઈએ ? તેમણે શીખવેલી કેટલીક વાતો તદ્દન અપ્રસ્તુત છે. જેમ કે ખોરાક અંગેનો તેમનો ખ્યાલ (તેઓ ખોરાકમાં મુખ્યત્વે ફળ, બાફેલાં શાકભાજી અને સૂકો મેવો લેતા હતા), દવાઓ (તેમણે કૅન્સરના દર્દીઓની પાણીના સ્નાનથી સારવાર કરાવી હતી) અને જાતીયતા (તેમણે તેમના અનુયાયીઓ ઉપર કઠોર બ્રહ્મચર્ય લાદ્યું હતું). આ વાતોની ભાગ્યે જ કોઈ તરફેણ કરશે. તેમ છતાં, આટલું કહ્યા પછી પણ, વર્તમાન સમયમાં ઓછામાં ઓછાં ચાર એવાં ક્ષેત્ર છે, જ્યાં ગાંધીની કહેલી વાત આજે પણ રસપ્રદ અને મહત્ત્વની બની રહેલ છે.

સૌથી પહેલું અને કદાચ સૌથી મહત્ત્વનું ક્ષેત્ર એટલે અહિંસક પ્રતિરોધ. અહિંસક માર્ગે આવેલું સામાજિક પરિવર્તન ઓછું નુકસાનકારક અને સંપોષિત હોય છે. દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધ બાદ લોકશાહી વ્યવસ્થામાં સંક્રાંત થયેલા લગભગ ૬૦ દેશોના ફ્રીડમ વિચાર જૂથે કરેલા અભ્યાસ અનુસાર પરિવર્તનનો આધાર સામાન્ય સમજણ કરતાં અલગ એવો વિસ્તૃત અહિંસક નાગરિક પ્રતિકાર હોય છે; જેમાં બહિષ્કાર, સમૂહ વિરોધ, નાકાબંધી, હડતાલ અને નાગરિક અસહકારની પ્રયુક્તિઓ દ્વારા શાસકોની સત્તાને ગેરકાયદાકીય, તેમના આધારનો સ્રોત તેમ જ સૈન્યની વફાદારીને ઓછી કરવા માટે અસરકારક બની રહે છે. અલબત્ત, વિરોધની આ બધી પ્રયુક્તિઓનો પ્રારંભ ગાંધીએ જ કર્યો હતો.

બીજું ક્ષેત્ર આસ્થા. ગાંધી બંનેનો વિરોધ કરે છે; એક તો બિનસાંપ્રદાયિકો કે જેઓ દૃઢતાપૂર્વક ઈશ્વરની અંતિમ ક્રિયાની રાહ જુએ છે અને બીજા એકેશ્વરવાદીઓ કે જેઓ ભારપૂર્વક જણાવે છે કે પોતાનો ઈશ્વર એકમાત્ર અને સાચો ઈશ્વર છે. ગાંધી માને છે કે કોઈ પણ ધર્મનો સત્ય ઉપર એકાધિકાર નથી. તેઓ દલીલ કરે છે કે પોતે જે ધર્મમાં જન્મ્યા હોઈએ, તેનો આદર કરવો જોઈએ. (એથી સ્તો તેઓ સામાન્યપણે ધર્મપરિવર્તનના વિરોધી છે.) અને અત્યંત ખુલ્લા મનથી અને અહિંસક રીતે તેનું પાલન કરવું જોઈએ. તેમણે આંતરધર્મીય મિત્રતાને સક્રિય પ્રોત્સાહન આપ્યું. ખુદ તેમના પ્રિય મિત્ર સી.એફ. ઍન્ડ્રૂઝ એક ખ્રિસ્તી પાદરી હતા. તેમના વિચાર વિચિત્ર લાગ્યા, પરંતુ પાછા વળીને જોતાં અગમચેતીપૂર્વકના જણાય છે. જ્યારે વિશ્વ ધાર્મિક ગેરસમજના આ સમયમાં દોરવાયું છે, ત્યારે પારસ્પરિક સન્માન અને ઓળખ માટે અને મતભેદ અને હિંસાના નિર્મૂલન માટે તે મદદરૂપ થઈ શકે.

ત્રીજું ક્ષેત્ર એટલે પર્યાવરણ. ચીન અને ભારતનો ઉદય એક લાંબા સમયથી દબાયેલા અને મૂળભૂત ગાંધીય પ્રશ્નને કેન્દ્રમાં ઉપસ્થિત કરે છેઃ “એક માણસે કેટલી વપરાશ કરવી જોઈએ?” જ્યાં સુધી પશ્ચિમનો આધુનિક જીવનશૈલી પર એકાધિકાર છે, ત્યા ંસુધી આ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત ન થવો જોઈએ, પરંતુ મોટા ભાગના ચીની અને ભારતીય જો બહુમતી અમેરિકન અને અંગ્રેજોની જેમ પોતાની માલિકીની મોટર ચલાવે, તો આ પૃથ્વી પર અસહ્ય બોજો આવે.

૧૯૨૮માં ગાંધીએ પશ્ચિમના દેશોની ઉત્પાદન અને ઉપભોગની તરેહ વૈશ્વિક સ્તરે બિનસંપોષિત હોવાની ચેતવણી આપી હતી “પશ્ચિમના આંધળા અનુકરણથી ભારતને ઈશ્વર બચાવે”. તેમણે કહ્યું કે, “એક નાનકડા ટાપુ રાજ્ય(ઇંગ્લૅન્ડ)ના આર્થિક સામ્રાજ્યવાદે વિશ્વને જંજીરોમાં જકડી રાખ્યું છે. જો ભારતના ૩૦ કરોડ લોકો આવા આર્થિક શોષણનો સહારો લેશે, તો વિશ્વને તીડની પેઠે ભરખી જશે.”

આજે આપણે જે રીતે રહીએ છીએ અને પર્યાવરણ સાથે સંકળાયા છીએ, તેમાં ‘ગાંધીના જીવન અને વારસા’ના પ્રબળ સૂચિતાર્થો છે. ગાંધીના નામે જાણીતું થયેલું સૂત્ર છે કે “પૃથ્વી પાસે દરેકની જરૂરિયાતને પહોંચી વળવા માટે ઘણું છે પણ કોઈના લોભને પહોંચી વળવા માટે પર્યાપ્ત નથી.” આજે કેટલાક અભ્યાસીઓએ શોધી કાઢ્યું છે કે, ગાંધીએ શબ્દશઃ આવું જણાવ્યું ન હતું. અલબત્ત, તેમાં વ્યક્ત થયેલી લાગણી અને વિચાર નિઃશંકપણે તેમનાં છે.

ગાંધીના અન્ય ધર્મ, વંશ અને પ્રજાતિ પ્રત્યેનો આદર તેમના અહિંસાનાં દર્શન (અને વ્યવહાર) સાથે નિકટતાથી સંકળાયેલો હતો. એ અન્યાય અને આપખુદશાહીનો વિરોધ કરે છે, પણ શસ્ત્રો વગર. પૂરતા આદર અને સમજણ સાથે બીજા ધર્મના લોકો સુધી તે પહોંચે છે. જ્યારે ધર્માંતર કરાવનાર મૂર્તિપૂજકો સમક્ષ ધર્મનું પુસ્તક બંદૂક અથવા બૉમ્બ સાથે લઈ જાય, ત્યારે ગાંધી હિંદુ ધર્મગ્રંથોની જેમ જ મુસ્લિમ અને ખ્રિસ્તી ધર્મગ્રંથોનો ખુલ્લા અને અલોચનાત્મક મન સાથે અભ્યાસ કરવાનું પસંદ કરતા હતા. કુદરતી સંસાધનનો બચાવ કરતી જીવનશૈલીને પ્રોત્સાહિત કરી ગાંધી પૃથ્વી પરની હિંસાને પણ ઓછી કરતા હતા.

ગાંધીની નિસબતનું ચોથું ક્ષેત્ર એટલે જાહેર જીવન. જ્યૉર્જ ઓરવેલ પોતાના પુસ્તક ‘રિફ્લેક્શન ઑન ગાંધી’માં કહે છે, “સામાન્ય રીતે રાજકારણી તરીકે જાણીતા અને આપણા સમયના આગળ પડતા રાજકારણીઓ સાથે જેની તુલના થતી હતી” તેવા ગાંધી તેમની પાછળ એક નિર્ભેળ સુવાસ મૂકી જવાનું કેવી રીતે કરી શક્યા હશે ?” એ ભયાવહ સમયમાં રાજકારણીઓ ગાંધીની જેમ ખુલ્લેઆમ રહી શકતા નહોતા. એમના આશ્રમની બહાર કોઈ ચોકીદાર રાખવામાં આવતો નહોતો. કોઈ પણ જાતિ અને રાષ્ટ્રીયતાના મુલાકાતીઓ ઇચ્છે, ત્યારે એમને મળવા આવી શકતા હતા. જો કે આજના રાજકારણીઓને તેમના ઢાંકપિછોડા વગરના અને ‘ફેરવી તોળવા’ પરના મદાર પર સંપૂર્ણ ભરોસો ન હોય તેવું જીવન જીવવાનું અનુકરણ કરી શકે. એમના સવિનય કાનૂનભંગનાં  આંદોલનોની હંમેશાં આગોતરી જાહેરાત કરવામાં આવતી. એમના સામાજિક પ્રયોગની બહુ સૂક્ષ્મતાથી ટીકા થતી અને તેમના અખબારમાં એમના લેખની લગોલગ એને પ્રકાશિત કરવામાં આવતી. જે લોકો દુનિયાને બદલવા માંગે છે, તેમના માટે ગાંધીના રાજકીય પ્રયોગો સન્માનનીય પ્રકરણો છે. ગાંધીએ એક વાર પોતાની ‘હિમાલય જેવડી ભૂલ’ અંગે વાત કરી હતી. આજના જમાનામાં રાજકારણીઓ કે કર્મશીલો ભાગ્યે જ પોતાની ભૂલ કબૂલ કરવાની હિંમત કરી શકે. એમને ભૂલ કબૂલ કરવાનું ક્યારે ય ગમતું નથી. ગાંધીની પ્રદીપ્ત સ્વજાગૃતિ અને પોતાની ટીકા માટેનું ખુલ્લાપણું આજના જમાનાના સત્તાધીશો સામે એક નજરે ચડે તેવો વિરોધાભાસ છે : એમણે કુખ્યાત ૯/૧૧ના એક દાયકા બાદ બદલા અને ધિક્કારની નીતિઓને પ્રોત્સાહન આપ્યું છે. હિંસા અને પ્રતિહિંસાના ચક્રને વધુ વેગવંતું બનાવ્યુ ં છે જે કદાચ લાંબું ચાલે પણ ખરું. કદાચ આ એ બીજા ૯/૧૧(જોહાનિસબર્ગ)ને યાદ કરવાનો અવસર છે, જેમાં આંદોલનકારીઓએ વિરોધીઓને ક્રૂર કે દુશ્મનો તરીકે દર્શાવ્યા ન હતા. પરંતુ માનવ અને તેમાં પણ તેમની જેમ ભૂલ કરી શકે, તેવા માનવ તરીકે જોયા હતા.

ગાંધી એક પયંગબર હતા, પણ આનંદવિહોણા નહીં. ૧૯૩૧માં તેમની લંડન મુલાકાત સમયે તેઓ બ્રિટિશ રાજાને પહેલી અને છેલ્લી વાર મળ્યા. જ્યૉર્જ છઠ્ઠાને મળીને તેઓ બકિંગહામ પૅલેસની બહાર નીકળી રહ્યા હતા, ત્યારે એક પત્રકારે તેમને પૂછ્યું, કે તેમને માત્ર લંગોટીમાં ઠંડી ન લાગી? ગાંધીએ જવાબ આપ્યો, “રાજાએ એમને બંનેને થઈ રહે તેટલાં કપડાં પહેર્યાં હતાં.” બીજી રીતે ગાંધી કહે છે કે “રાજાએ ચાર વધારાનાં પહેર્યા હતાં અને મેં ચાર ઓછાં.” આમ, પોતાની ટીખળ કરતી આ ગમ્મતમાં બહુ મોટું સત્ય છે, જેમાં આજે પણ પ્રસ્તુત હોય તેવું ડાહપણ છુપાયેલું છે.

એમના મૃત્યુને ૬૦થી વધુ વર્ષ થઈ ગયાં છે. ગાંધી પ્રસ્તુત છે વિરોધ માટેના તેમના અહિંસાના શસ્ત્ર માટે, ‘સત્યાગ્રહ’ માટે, ધર્મસહિષ્ણુતા અને સર્વધર્મસમભાવ સારુ પોતાની જાતને હોમી દેવા માટે, વિશ્વની દરેક વ્યક્તિ અને પૃથ્વીના તેમના આદર માટે : પોતાના અંગત અને જાહેરજીવનમાં પારદર્શિતા અને ઇમાનદારી માટે, આ અને આના જેવાં અનેક કારણો સારુ ગાંધી આજે પણ પ્રસ્તુત છે.

ગૂજરાત વિદ્યાપીઠ ખાતે દીક્ષાન્ત અભિભાષણ (૧૮-૧૦-૨૦૧૬)માંથી સાભાર

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 નવેમ્બર 2016; પૃ. 03 થી 07 તેમ જ પૃ. 13 

આપણી એક વિરલ સંસ્થા, ફાર્બસ ગુજરાતી સભાની સાર્ધ શતાબ્દી નિમિત્તે હાથ ધરાયેલ એક ઉપક્રમ તરીકે મીમાંસાપર્વ – ૧, ૨, ૩ રૂપે ત્રૈમાસિકનો વિશેષાંક હમણાં જ પ્રકાશિત થયો છે. રાહ જોવી, મોડું થયાની ફરિયાદ કરવી, એ બધું જ ભૂલી જવાય એવો રાજીપો એમાંથી પસાર થતા અનુભવાય છે. દેશમાં અને ગુજરાતમાં વિમર્શની જે પરિપાટી અને ધોરણો અપેક્ષિત છે એ દૃષ્ટિએ અહીં સુલભ સામગ્રી સેવવા (અને કાલવવા) જોગ છે. ગાંધી જેપીલોહિયા પખવાડિયામાં – અને, અલબત્ત, ગોમાત્રિ દિવસોમાં – ત્રૈમાસિકના સાર્ધશતાબ્દી વિશેષાંક(૩)માંથી અહીં ભીખુ પારેખનું આ વક્તવ્ય સાભિપ્રાય ઉતારીએ છીએ. સાહિત્ય અને સમાજના સંદર્ભમાં વ્યાપક વૈચારિક પૃષ્ઠભૂની ખાસી સામગ્રી એમાં પડેલી છે. દાયકાઓ પર ઉમાશંકર જોશીના આગ્રહી સૂચનથી ભીખુભાઈએ માર્ક્સવાદ અને સૌન્દર્યશાસ્ત્ર પર ગુજરાતીમાં એક વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. (સાથી વક્તાઓમાં ગુલામ મોહમ્મદ શેખ અને હી-ઑલ્સો-રેન જેવો આ તંત્રી પણ હતો.) તે પછી, ભીખુભાઈનું આ બીજું, સિતાંશુ યશશ્ચંદ્રના આગ્રહથી અપાયેલું એક અર્થમાં પ્રવર્તક કહી શકાય એવું ગુજરાતી વ્યાખ્યાન છે. એમાંના મુદ્દાઓ અને ઇંગિતો, આશા છે, હાલના માહોલમાં સંબલ બની રહેશે. આ અંક ટપાલ થશે તે પૂર્વે એમણે ‘ડિબેટિંગ ઇન્ડિયા’ બાબતે દર્શક વ્યાખ્યાન નિમિત્તે વ્યક્ત કરેલા વિચારો હવે પછી સુલભ કરવાનો ખયાલ છે જેથી વિમર્શશોધન અનિરૂદ્ધ રહે.

— તંત્રી, “નિરીક્ષક”

સિતાંશુભાઈ, અમિત ધોળકિયા, અત્રે ઉપસ્થિત થયેલાં સજ્જનો અને સન્નારીઓ, હું મારું વક્તવ્ય, જો કે વક્તવ્ય શબ્દ જરા વધારે પડતો મોટો થઈ ગયો, શરૂ કરું એ પહેલાં બે કારણસર માફી માગી લેવી જરૂરી છે. પહેલું તો એ કે સિતાંશુએ જેમ કહ્યું તેમ ગુજરાતીમાં બોલવાની ટેવ મેં ઘણાં વર્ષોથી છોડી છે. છેલ્લું ગુજરાતીમાં મેં પ્રવચન આપ્યું’તું એક સિરિયસ વિષય ઉપર, ૧૯૮૩માં. કાર્લ માર્ક્સની શતાબ્દી હતી. મારું માર્ક્સ વિશેનું પુસ્તક, ‘માર્ક્સિઝ થિયરી ઑફ આઇડિયોલૉજી’ તે જ વખતે પ્રસિદ્ધ થયું હતું. અને ‘ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયા’માં શામલાલે એનો સેન્ટર પેઇજ ઉપર મોટો અને સુંદર રિવ્યૂ કર્યો અને કહ્યું હતું કે માર્ક્સ ઉપર ઘણાં પુસ્તકો લખાયાં છે પણ અત્યાર સુધી distinctively Indian perspective મળ્યો નથી. ફ્રૅન્ચ પર્સ્પેક્ટિવ આલ્થુઝરે આપ્યો છે, ચાઇનીઝ પર્સ્પેક્ટિવ માઓ ત્સે તુન્ગે આપ્યો છે, પણ ઇન્ડિયન પર્સ્પેક્ટિવ નથી. જ્યારે આ ચોપડીમાં ઇન્ડિયન પર્સ્પેક્ટિવ દેખાય છે, એમ શામલાલે લખ્યું. મને આશ્ચર્ય થયું કે આટલાં બધાં વર્ષો વિદેશમાં રહ્યા પછી ઇન્ડિયન પર્સ્પેક્ટિવ ક્યાં રહ્યો ? અને કોક-કોક વાર એમણે એમ પણ કહ્યું’તું કે ‘બ્રાહ્મેનિકલ ઍન્ગલ’ છે. ત્યારે મને થયું કે મારા જેવો સોનીનો દીકરો ‘બ્રાહ્મેનિકલ ઍન્ગલ’ ક્યાંથી લાવ્યો ? છતાં ય, એ ઉમાશંકરભાઈએ વાંચ્યું’તું ને ખૂબ ખુશ થયા. મને ચોપડી આપો મારે વાંચવી છે. આપી. ઘણી ગમી એમને. પછી મને કહ્યું એ આ માર્ક્સવાદ અને સૌંદર્યશાસ્ત્ર ઉપર તમે લેક્ચર આપો. ને એક શરતે કે ગુજરાતીમાં બોલવું પડશે. મેં એમને કહ્યું કે એક શરતની સામે મારી બીજી સામી શરત એ છે કે અડધું અંગ્રેજી, અડધું ગુજરાતી – compromise કરીએ! તૈયાર થયા. ત્યારથી  સિતાંશુએ મને કહ્યું કે એક દિવસ તમારી પાસે સંપૂર્ણ ગુજરાતીમાં બોલાવીશ. મને ડર હતો કે કદાચ જો સિતાંશુ સત્યાગ્રહ કરે તો મારી પાસે એનો પ્રત્યુત્તર નથી. એટલે મેં હા પાડી. અને ત્રીસ વર્ષ પછી પહેલી વાર આ રીતે ગુજરાતીમાં એક ઊંડા વિષય ઉપર કે જે ખૂબ ચિંતન માગી લે છે, એ વિષય ઉપર ગુજરાતીમાં બોલી રહ્યો છું. જ્યારે મારી આખી વૈચારિક ભૂમિકા જે છે conceptual framework જે આ વિષય ઉપર ઍપ્લાય કરીશ એ આખું અંગ્રેજીમાં ઘડાયેલું છે. કોક-કોક વાર જો કંઈક લાગે કે આ માણસ કંઈક વિચિત્ર બોલે છે, તો ભાષાનો વાંક છે. મારો વાંક નથી.

બીજું એ કે સાહિત્ય એ મારો વિષય નથી. સાહિત્યથી કોઈ દૂર ન રહી શકે. સાહિત્યના ઉપભોક્તા આપણે બધા જ છીએ. પણ સાહિત્યમાં મેં કંઈ આજ સુધીમાં નિબંધો લખ્યા હશે – પણ નથી કવિતા લખી કે વાર્તા. એટલે સાહિત્યમાં કદાચ લાગે કે જેટલું ઊંડાણમાં જવું જોઈએ એટલો ઊંડો હું ગયો નથી, તેથી તેની હું પહેલેથી જ માફી માંગી લઉં છું.

આજનો વિષય છે, સિતાંશુએ કહ્યું એમ, ‘ગાંધી, ગુજરાત અને સાહિત્યની જવાબદારી.’ આ જવાબદારી શબ્દ જરાક પથ્થર જેવો લાગે છે, હેવી, ઑથોરિટેરિયન. કારણ કે સાહિત્યકાર જે-શબ્દના મિજાજનો માણસ છે, એની જવાબદારી ન હોઈ શકે. મને બીજો કોઈ શબ્દ મળ્યો નહીં. ‘ફરજ’ જરા હેવી થયો. તો સાહિત્યકારની responsibility. અંગ્રેજીમાં એટલું બધું heavy નથી, પણ જ્યારે એનો આપણે ગુજરાતીમાં અનુવાદ કરીએ છીએ, ત્યારે ‘જવાબદારી’ આવીને ઊભી રહે છે ! અને જવાબદારીનો અર્થ અંગ્રેજીમાં accountability, એવો થાય; responsibility નહીં. એટલે ‘જવાબદારી’ શબ્દને જો અહીં વાપરીશું, responsibilityના અર્થમાં વાપરવાનો થશે, accountabilityના અર્થમાં નહીં.

આ વિષયમાંથી ત્રણ પ્રશ્નો ઊભા થાય છે : પહેલો, ગાંધીનો ગુજરાત જોડેનો સંબંધ શું ? બીજું ગાંધીજીના સાહિત્ય પ્રત્યેના વિચારો શું ? અને ત્રીજું એ કે મારી દૃષ્ટિએ, આજના ગુજરાતમાં સાહિત્યકારે શું કરવું જોઈએ? જવાબદારી શબ્દને જેમ બને તેમ આપણે હાંસિયામાં મૂકીએ છીએ. સાહિત્યકારે શું કરવું જોઈએ? – એ ત્રણ સવાલો એક પછી એક આ ક્રમમાં લેવા માગું છું.

પહેલો સવાલ જે હું ઝડપમાં બાજુએ મૂકી દઈશ, કારણ કે બાકીના બે સવાલો મારે માટે વધારે મહત્ત્વના છે. આપણે ઘણી વાર કહીએ છીએ, ગાંધીનું ગુજરાત – આ વાક્ય મને ખૂબ મૂંઝવે છે. ગુજરાતને ગાંધીનો કેદી બનાવી દેવામાં આવે છે. ગાંધીનું ગુજરાત એટલે જો હિંસા થઈ હોય  કોમી તો કહે કે ગાંધીના ગુજરાતમાં તો આવું ન થાય! અરે ભાઈ, ગાંધીનો ઇજારો છે, ગુજરાત પર? ગાંધીના ગુજરાતમાં નશાબંધી તો હોવી જ જોઈએ? શું કામ ? ગુજરાતમાં હોવી જોઈએ એ જુદી વસ્તુ છે. પણ ગાંધીના ગુજરાતમાં? એટલે એમ કહેવાથી ‘ગાંધી’, ગુજરાતને મુક્ત કરવાને બદલે ‘ગુજરાત’નું બંધન થઈ પડે. એટલે ‘ગાંધીનું ગુજરાત’એ વાક્યનું વિશ્લેષણ, અંગ્રેજીમાં કહીએ તો એનું deconstruction શું ? એનો અર્થ શું ? અને એનો અને એની સાથે આવતો સવાલ : ગુજરાતમાં ગાંધીપણું, ગાંધીમાં ગુજરાતીપણું કેટલું હતું ? આજ સુધીમાં મારી નજરે એના આ બે વિષયો ઉપર એક પણ લેખ લખાયો નથી, એનું શું કારણ ? એ તો સાહિત્યકાર જ જવાબ આપશે. પણ એ અંગે મારે સહેજ અંગુલિનિર્દેશ કરવો છે. ગાંધીમાં એવું શું દેખાય છે કે આપણે કહીએ કે આ તો ગુજરાતી વાણિયા છે અથવા તો આ ગુજરાતની જ પેદાશ હોઈ શકે. મારું એવું માનવું છે કે ગાંધીજીની અંદર ગુજરાતીની અસર હોવાની જ. જીવનનાં પહેલાં સત્તર વર્ષ એમણે ગુજરાતમાં ગાળ્યાં, રાજકોટ અને પોરબંદરની વચ્ચે. એને લઈને ગુજરાતની સંસ્કૃિત જે હોય, ગુજરાતની સમાજપદ્ધતિ, વર્ણવ્યવસ્થા, ગુજરાતની ધાર્મિકતા, ખાસ કરીને એમની માતાનો પ્રણામી સંપ્રદાય કે જેમાં આપણા હિંદુઓનો ધર્મ અને મુસલમાનોનો ધર્મ, બંનેને સરખી રીતે સ્વીકારવામાં આવે છે, એણે એમના પર ઊંડી અસર કરેલી. એટલે આ ગુજરાત એ એમની સાથે જોડાય છે પાયા રૂપે. પણ એમના ઘડતરમાં આનો ફાળો બહુ મર્યાદિત છે. ઇંગ્લૅન્ડ જાય છે ત્યારે કંઈક અંશે ઇંગ્લૅન્ડ, લંડનનો. કંઈક વધારે અંશે દક્ષિણ આફ્રિકાનો કે જ્યાં એમણે એકવીસ વર્ષ ગાળ્યાં. જેટલાં સૌરાષ્ટ્રમાં ગાળ્યાં હતાં, પછી એના કરતાં વધારે તેમણે દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગાળ્યાં. લંડનમાં જ્યારે જાય છે, ત્યારે ત્યાં મૅડમ બ્લેવેેટ્સ્કીની થિયોસૉફીની મોટી મૂવમેન્ટ ચાલતી હતી. ત્યાં ગાંધીને અવારનવાર પૂછવામાં આવતું કે આ મોક્ષ એટલે શું ? તમારો ધર્મ શું કહે છે? આટલા બધા ઈશ્વર તમારી પાસે ? એમની પાસે કોઈ જાતનો જવાબ ન હતો. અને એમણે એમની આત્મકથામાં લખ્યું છે કે હિંદુધર્મ વિશે સામાન્ય માણસ, સામાન્ય હિંદુ જે થોડું ઘણું બા-બાપુજી પાસેથી મેળવતો હોય છે, એ સિવાય મારી પાસે બીજું કંઈ હતું નહીં. ત્રિમૂર્તિ એટલે શું છે? ક્રિશ્ચિયનોની trinity છે. God the Father, God the Son, God the Holy Spirit. બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ એ પ્રકારના છે કે બીજું કંઈક છે ? શું છે ? કંઈ કરતાં કંઈ ખ્યાલ નહીં. પહેલી જ વાર ત્યાં Edwin Arnold-નો The Light of Asia, જે ‘ગીતા’નો અંગ્રેજીમાં અનુવાદ છે (અને ગાંધીજીએ છેલ્લે સુધી કહ્યુું હતું કે ‘ગીતા’નો અંગ્રેજીમાં કોઈએ સારામાં સારો અનુવાદ કર્યો હોય તો આ) – એ અનુવાદ વાંચે છે. પોતાના ધર્મ વિશે પહેલી વાર અભિમાન અને સદ્ભાવ જાગે છે. એમણે લંડનમાં એમ પણ કહ્યું છે કે લંડનના શરૂઆતના મહિનામાં તો મેં મારો ધર્મ ગુમાવ્યો. મારો ઈશ્વર ગુમાવ્યો. વિશ્વાસ જ નહોતો બેસતો અને ખાસ કરીને હિંદુ તરીકે મારી જે મજાક ઉડાવવામાં આવતી’તી, ટીકાઓ થતી’તી ત્યારે મને થયું કે આ ધર્મમાં હું ક્યાંથી જન્મ્યો? – તેને બદલે એમાંથી ધીરે ધીરે બહાર નીકળે છે. અને પોતે હિંદુ છે તેનું અભિમાન કોને લઈને? પેલા બહારના માણસો કહે છે એટલે. બહારના માણસો એમની પાસે જે વંચાવે છે. તે વાંચીને અભિમાન આવે છે. પણ એ જ ગાળામાં, જ્યારે પોતાનો ધર્મ એ શોધે છે તે જ વખતે ખ્રિસ્તી ધર્મની પણ અસર થતી જાય છે. અને ગાંધીજીના જીવનમાં હિંદુ ધર્મ અને ખ્રિસ્તીની નજરે જુએ છે અને ખ્રિસ્તી ધર્મને હિંદુની નજરે જુએ છે. એટલી હદ સુધી કે છેલ્લે સુધી કોઈ કહી શકતું નથી કે આ માણસ સાચા અર્થમાં હિંદુ છે કે ખ્રિસ્તી હિંદુ છે. તમને ખ્યાલ હશે ૧૯૩૬માં શંકરાચાર્યે મોટી ચળવળ શરૂ કરી હતી. બ્રિટિશ ગવર્નમેન્ટની સામે દોઢ લાખ માણસોની અરજી રજૂ કરી હતી કે ગાંધીજીને નોન હિંદુ તરીકે જાહેર કરો. ગાંધી સાઉથ આફ્રિકા જાય છે ત્યારે, ત્યાં જે નહોતી એ રાજકીય શક્તિ એમનામાં આવે છે. રંગભેદ અનુભવ એમને થાય છે. લડવું જરૂરી છે. સત્યાગ્રહની શોધ થાય છે. અને આ બધી સામગ્રી લંડન, સાઉથ આફ્રિકાથી લઈને આવી આ માણસ ભારતમાં ફરતો ફરતો, ભારતમાંથી ઊભો થાય છે. દુનિયાને શોધે છે. અને એ દુનિયામાંથી શોધેલું લઈને હિન્દુસ્તાનમાં આવે છે અને ત્યાર પછી ગાંધી કદી હિન્દુસ્તાન છોડતા નથી. સિવાય ‘રાઉન્ડ ટેબલ કોન્ફરન્સ’ માટે એક વાર; અને તમે જે ટાગોરનો ઉલ્લેખ કર્યો એ તો સમજવા જેવો છે કે આપણા દેશના નેતાઓમાં મને કોઈ પણ એવો નેતા મારા ધ્યાનમાં નથી કે દુનિયાની જેણે આટલી બધી મુસાફરી કરી હોય. દર વર્ષે ક્યાંક ને ક્યાંક ટાગોર વિદેશ જતા. ગાંધીજી ક્યાં ય નહીં. આજ મારી કર્મભૂમિ છે. અહીંયા જ મારે રહેવાનું છે. ખૂબ આગ્રહ કર્યો ત્યારે ૧૯૩૧ની અંદર એ ‘રાઉન્ડ ટેબલ કોન્ફરન્સ’માં લંડન ગયા. બાકી આઈન્સ્ટાઇનનું આમંત્રણ આવ્યું. જે વિશે મેં લખ્યું છે. આઇન્સ્ટાઈનના Archivesમાં એમની અને ગાંધીજી વચ્ચેનો સુંદર કોરસ્પોન્ડન્સ છે. ‘તમે આવો અહીંયાં’ – તો ગાંધીજી કહે છે કે ‘હું તો મારો દેશ છોડતો નથી, કારણ કે મારા જીવનની એકેક સેકન્ડ હું મારા દેશને ગિરવે આપી ચૂક્યો છું. પણ તમે આવશો તો આનંદ થશે : એ શરતે કે મારા આશ્રમમાં આપણે જામીન ઉપર સુઈશું.’ માણસ દેશ છોડતો જ નથી. જે જોવાનું તે જોઈ લીધું છે.

બીજો એનો જે કોરિલેટિવ સવાલ છે કે ગુજરાત ગાંધીમાં કેટલું પણ ગાંધી ગુજરાતને શું આપતા ગયા? ગુજરાતે ગાંધીને શું આપ્યું એ મોટો સવાલ છે. પણ સાથોસાથ ગાંધીએ ગુજરાતને નશાબંધી સિવાય બીજું કંઈ આપ્યું છે, તે શું આપ્યું છે? લગભગ ત્રીસ-બત્રીસ વર્ષ પહેલાં મેં ઉમાશંકરભાઈને પૂછ્યું કે ‘ગુજરાતીઓની લાક્ષણિકતાઓ શું?’ બંગાળીઓ, યુપીવાળાઓ, તામિલ, કશ્મીરીઓ એ બધાની સરખામણીમાં ગુજરાતી કઈ રીતે જુદો પડે છે?’ એમણે કહ્યું કે ‘એ મોટો વિષય છે. પણ એટલું કહી શકું કે કાઠિયાવાડીઓની શું લાક્ષણિકતા છે.’ હા, એ ચાલશે !’ કાઠિયાવાડની ત્રણ લાક્ષણિકતાઓ છે : સંતો, મુત્સદ્દી અને બહારવટિયા. કાઠિયાવાડીએ આ ત્રણ પેદા કર્યા છે, ગાંધીને સમજવા હોય તો એક વસ્તુ સમજવી જરૂરી છે. એ માણસ ત્રણેય હતો. બહારવટિયોય હતો, સંતેય હતો – એ એની મહાનતા. એટલે ગુજરાત એને પકડી ન શકે. તમે જો એને ગુજરાતી તરીકે જોવા જશો તો એ પેલો સાદો, practical, વ્યવહારુ ગુજરાતી નથી દેખાતો. પણ એ બહારવટિયો છે. જ્યારે કૉંગ્રેસની અંદર ચળવળ ચાલતી હતી, આપણે સત્યાગ્રહ કરવો કે ન કરવો? મોહમ્મદ અલી ઝીણા, ગોખલે, બધાએ કહ્યું કે આ constitutional method નથી. ગાંધીજીએ કહ્યું કે સત્યાગ્રહ જ કરવો. ચળવળ-ચળવળ. ક્યાંય તમે કોઈ પણ એની પ્રવૃત્તિ જુઓ તો એ ચાલતા જ હોય. શાંત સ્થિર બેઠા હોય એવું જે બુદ્ધમાં જોવા મળે છે, એ ગાંધીજીમાં બહુ ઓછું જોવામાં આવે છે. એમણે આખી જનરેશન ઊભી કરી. સોશ્યલ ઍક્ટિવિઝમ આજે ગુજરાતમાં ઘણું છે. એન.જી.ઓ. મૂવમેન્ટ તો જવા દઈએ. પણ સોશ્યલ ઍક્ટિવિઝમ, સિવિક ઍક્ટિવિઝમ – એ ગાંધીજીનો વારસો છે અને એ જ રીતે એમ અલગ અલગ ધર્મોમાંથી લઈને એમણે જે પોતાનો ધર્મ ઊભો કર્યો એ જાતની સોફ્ટ, ઓપન માઈન્ડેડ રિલિજીયોસિટી જેને કહીએ, એ ગાંધીજી ગુજરાતને આપતા ગયા અથવા તો ગુજરાતે એમની પાસેથી લીધું. તો પહેલો સવાલ જે મેં રજૂ કર્યો તો ‘ગાંધીમાં ગુજરાતને ગુજરાતમાં ગાંધી’ એનો આ એક સાત મિનિટમાં જવાબ.

પછીનો સવાલ જે છે, ગાંધીજીના સાહિત્ય વિશેના શું વિચારો? એમાં ઘણું સમાયેલું છે. ઘણા ઓછા માણસોને ખબર છે કે ગાંધીજીને સાહિત્યમાં કેટલો બધો રસ હતો. લંડન ગયા તો મોટા ભાગના પૈસાનો એમણે ઉપયોગ કર્યો નાટકો જોવામાં. દર અઠવાડિયે કોક ને કોક નાટક હોય તો જુએ. ખાસ કરીને શેક્સપિયરના અને મોટા મોટા શેક્સપિયરના જે બધા ડાયલોગ્ઝ હતા તે તેમણે કંઠસ્થ કર્યા અને બોલ્યે રાખે. એકલા હોય તો બોલ્યે રાખે. ‘ઇનર ટેમ્પલ’માં ભણે. તો ઘરેથી જતા હોય તો પેલો ડાયલોગ બોલતા હોય. મને લાગે છે કે આ માણસની અંદર સેન્સ ઑફ થિએટર બીજા બધા પોલિટીશિયન્સની સરખામણીમાં વધારે. જ્યાં જાય ત્યાં એક નાટક ઊભું કરવું. દાંડી માર્ચ જે છે તે એની નિશાની છે. કપડાં જે છે તે એની નિશાની છે. હું આ ધોતિયું પહેરીશ. અથવા તો આ જાતનું ધોતિયું પહેરીશ. કોઈએ એને કહ્યું કે તમે તો loin cloth પહેરો છો. તો એમણે કહ્યું, ‘If that’s what you want to call it, you may. But it is not that. Whatever it is, it is the dress of my mission. કે મારું લાઇફમાં જે મિશન છે એનું પ્રતીક છે. મર્યા તો’યે થિએટ્રીકલી મર્યા. ન ઓર્ડિનરી જીવન કે ન ઓર્ડિનરી મૃત્યુ. Walter Scott અને ઘણા માણસોને વાંચ્યા. અને ૧૯૩૧માં કોઈએ એમને પૂછ્યું, તમે રાજકારણમાં આટલા બધા પરોવાયા છો એને લઈને જીવનમાં તમે શું ગુમાવ્યું? સૌથી મોટો સેક્રિફાઈસ કર્યો? તેમણે કહ્યું કે સાહિત્યમાં જેમને ખૂબ જ રસ હતો તે રસ હું કેળવી ન શક્યો.

એટલે ઘણાએક કહે છે, અમર્ત્ય સેન કહે છે, ગાંધી અને ટાગોરની વચ્ચેની સરખામણીમાં, કે પેલો સાહિત્યનો માણસ છે. એ ખોટી વાત છે, કારણ કે ગાંધીજી એટલા જ સાહિત્યના માણસ હતા. એટલો જ એમનો ઊંડો રસ હતો. એટલું જ નહીં પણ એ માણસે છ પુસ્તકો લખ્યાં. માત્ર સાહિત્યનો રસ જ ન હતો, એમણે પણ છ પુસ્તકો લખ્યાં. એમાં ‘હિંદ સ્વરાજ’ છે કે ‘દક્ષિણ આફ્રિકાના સત્યાગ્રહનો ઇતિહાસ’ છે કે ‘ગીતાબોધ’ છે. આ બધું એમણે ગુજરાતીમાં લખેલું. એ બધું લખ્યું એમણે. એટલું જ નહીં પણ એમણે અનુવાદો કેટલા બધા કર્યા. એ પણ એક સમજવા જેવું છે કે આ માણસ જિંદગીભર અનુવાદો કરતા રહ્યા છે. શું કામ? એની એક મિનિટમાં તપાસ કરું છું. પણ વિલિયમ સોલ્ટનું એક પુસ્તક હતું, ‘Ethical Religion’ એનો મુદ્દો એ છે કે કોઈ પણ religionનું હૃદય જે છે તે તેના એથિક્સમાં, મેટાફિઝિક્સમાં નથી. ગાંધીજીને ગમ્યું તરત એમણે કર્યો ગુજરાતીમાં અનુવાદ. Ruskinનું ‘Unto this Last’ – ગુજરાતીમાં અનુવાદ! ‘સર્વોદય.’ પ્લેટોની ‘Apology’. એ પુસ્તકમાં સોક્રેટિસને સત્તાવાળા લોકો હેમલોક ઝેર પીવાનું કહે છે. સોક્રેટિસ પોતાની જાતનો બચાવ કરે છે. આ લોકોને કહ્યું કે તારા દેશની ટીકા કરવા બદલ તારે ક્યાં તો મરવું પડશે, ક્યાં તો દેશ છોડીને ચાલ્યો જા. દેશ તો હું ન છોડી શકું. મરીશ તો અહીંયા. આ જ મારું છે ઘર. એ પ્લેટોની Apologyનો એમણે ગુજરાતીમાં અનુવાદ કર્યો. સારું કોઈ વાંચવાનું આપે તો તે તરત એનો ગુજરાતીમાં અનુવાદ. ક્યાં તો પુસ્તકરૂપે, ક્યાં તો એમના ‘Young India’ કે ‘નવજીવન’ કે ‘Indian Opinion’ એમાં લેખો રૂપે અનુવાદ કરતા રહે.

તો બે પ્રશ્નો ઊભા થાય છે. એમનો ગુજરાતી ઉપરનો કાબૂ હું અત્યારે જેવું ગુજરાતી બોલું છું એવો. બહુ સારો નહીં. નગીનભાઈ પારેખે ‘સંસ્કૃિત’માં અને ‘બુદ્ધિપ્રકાશ’માં બે લેખો લખ્યા છે, ગાંધીજીના ગુજરાતી વિશે. એમાં એ કહે છે કે ગુજરાતી સાહિત્ય ભણેલા નહીં એટલે થોડું ઘણું સૌરાષ્ટ્રમાં પિક અપ કરેલું. પછી દક્ષિણ આફ્રિકામાં જઈને સૌરાષ્ટ્રના મુસલમાનો જોડે સતત કોન્ટેક્ટ એટલે જે કંઈ અડધું-પડધું શીખેલા એ એમનું ગુજરાતી. એવા ગુજરાતીમાં લખે. જોડણીના કે વ્યાકરણનાં કંઈ ઠેકાણાં ન હોય. એમ છતાં, એમનો આગ્રહ ગુજરાતીમાં લખવાનો કેમ ? ગુજરાતીમાં સતત અનુવાદો કેમ કરે રાખે છે? એના પર આજ સુધીમાં મારા ધ્યાન પ્રમાણે સાહિત્યકારોએ કંઈ કામ કર્યું નથી.

એથી આગળ જઈને ત્રીજો સવાલ ઊભો થાય છે કે અનુવાદ કરે છે, તો કયા પ્રકારના અનુવાદ કરે છે? અનુવાદ તો ઘણી રીતે હોઈ શકે. પોતાની આત્મકથાને ગુજરાતીમાં કહે છે ‘સત્યના પ્રયોગો અથવા આત્મકથા’; અંગ્રેજીમાં અનુવાદ થાય છે તે એનો Autobiography of Experiments of Truth તો Experiments તો પાછળ આવે છે, પહેલાં નથી આવતું. ગુજરાતીમાં સત્યના પ્રયોગો પહેલાં આવે છે.

ગાંધીજીના અનુવાદમાં પણ જે વિચક્ષણતા છે તે જેને ઘણીવાર આપણે ભૂલી જઈએ છીએ. એ વિચક્ષણતાનો પ્લેટોના પુસ્તક Apologyમાં આપણને ખ્યાલ આવે. એ સરખાવવા જેવું છે. Plato’s Apology : તમને ખ્યાલ છે શું પુસ્તક છે ? અનુવાદમાં એનું ટાઈટલ ઘણી રીતે આપી શક્યા હોત. ગાંધીજીએ એનું ગુજરાતીમાં શીર્ષક શું આપ્યું? ‘એક સત્યવીરની કથા.’ પણ સાથેસાથે ખરેખરું જે ટાઈટલ છે એ તો કહેવું જ પડે. એટલે કહ્યું ‘અથવા સોક્રેટિસનો બચાવ’ જો કેવી રીતે શરૂ કરે છે માણસ. ‘એક સત્યવીરની કથા અથવા સોક્રેટિસનો બચાવ.’ અને પછી તેમાં શું શબ્દો વાપરે છે? સોક્રેટિસ કોણ હતા? બહુ મોટો માણસ. ત્યાં ગાંધી અટકતા નથી, પહેલી જ વાર (અને એમાં ય આપણે લોકોએ જરા ય ઊંડી તપાસ કરી નથી,) એ સોક્રેટિસને ‘મહાત્મા’ કહે છે. એ શબ્દ એમને માટે વપરાય છે તે પહેલાં આ શબ્દ તે બીજાને માટે વાપરી ચૂક્યા છે. એ સોક્રેટિસને ‘મહાત્મા’ કહે છે. એટલું જ નહીં, પણ એ ‘મહાત્મા’ શબ્દ હોમર માટે વાપરે છે. ‘મહાત્મા હોમર’. તો કેટલી છૂટછાટ લે છે અને શું કહેવા માગે છે? આગળ જાય છે અને જે અંગ્રેજીમાં છે એને ગુજરાતીના જે પરિચિત લઢણો છે એના માધ્યમમાં વ્યક્ત કરે છે. એટલે મારા શબ્દોમાં જો કહું તો એ તરજુમો નથી કરતા. ભાષાંતર નથી કરતા. અનુવાદ કરે છે. આ અનુવાદના શબ્દો આવ્યા ક્યાંથી? આપણે ત્યાં એવું છે કે જ્યારે જાહેર ચર્ચા થતી હોય ત્યારે વાદી જે છે એની અમુક જવાબદારીઓ ગણાય છે. વાદીની પોઝીશન પ્રતિવાદી એવી રીતે પોતાના શબ્દોમાં રજૂ કરે જેથી કરીને પ્રતિવાદી વાદીની પોઝિશન પોતાના શબ્દોમાં એ રીતે રજૂ કરે જેથી કરીને વાદી કહે કે હા, ખરેખર હું આ જ કહેવા માગું છું. અનુવાદ, મારો વાદ છે તમારી પાછળ પાછળ. કહીશ મારા શબ્દોમાં પણ એ રીતે કે તમે પોતે પણ કહો તો કે ના, આ તો બરાબર છે. હું આ જ કહેવા માગું છું. ભલે શબ્દોમાં પણ એ રીતે કે તમે પોતે પણ કહો તો કે ના, આ તો બરાબર છે. હું આ જ કહેવા માગું છું. ભલે શબ્દો તમે બીજા વાપર્યા. આ અનુ-વાદ. ગાંધીજી આ અનુવાદ કરે છે. એમને બિચારાને જ જમાનામાં સંસ્કૃતનો ખ્યાલ ન હતો એ જમાનામાં પણ અનુવાદ કરે છે. પ્લેટોને કહે છે કે તું જે કહેવા માગે છે એ જ હું કહીશ. તારી પાછળ પાછળ પણ મારા શબ્દોમાં. મારી ઇમેજ વાપરીને. પણ એ રીતે કહીશ કે તું પોતે જ જો વાંચતો થાય, વાંચી શકે તો તું કહેશે કે હું બરાબર આ જ કહેવા માગતો હતો. એનો અર્થ એમ થયો કે ભાષાથી કંઈ ફરક પડતો નથી. એક જ વસ્તુ એ જ ભાષામાં કહી શકાય છે એ જ વસ્તુ બીજી ભાષામાં કહી શકાય છે. એ આખું જે linguistic equivalentનું એઝમશન છે.

આ અનુવાદ એ શા માટે કરે છે અને ગુજરાતીમાં શું કામ લખે છે ? એનાં બે કારણો છે … એની દક્ષિણ આફ્રિકામાં શરૂઆત થાય છે. ગુજરાતીમાં લખે છે અને ગુજરાતીમાં અનુવાદ કરે છે. એક તો એ કે આ મારી ભાષા છે. ભાષા પ્રત્યે જાણે માત્ર સ્વમાનનો સવાલ નથી પણ સ્વાભિમાનનો સવાલ છે. બીજું જે એક-બે વાક્યોમાં કહે છે તે એ, – અને એ મહત્ત્વની વસ્તુ છે, – કે મને જે કાંઈ જાણવામાં આવ્યું છે એ ખજાનો મારે મારી પ્રજા પાસે લઈ જવો છે. એને માટે ‘હિંદ સ્વરાજ’માં ‘પ્રજાપ્રેમ’ શબ્દ વાપર્યો છે. બોગસ નૅશનાલિઝમ નહીં. એ ન મળે ગાંધીમાં કે ન ટાગોરમાં. બોગસ રાષ્ટ્રભક્તિ, રાષ્ટ્રવાદ બધું બકવાસ છે. એ તો એ રાષ્ટ્ર શું છે ? જીવતા-જાગતા મારા સમાજના જે માણસો છે એનો પ્રત્યેનો પ્રેમ. રાષ્ટ્ર પ્રતિ પ્રેમ હોઈ ન શકે. એ તો ઇમ્પર્સનલ વસ્તુ છે. જમીન માટે કંઈ લડાતું હશે? જમીન થોડી જીવિત છે ? જીવતા માણસો માટે મારે જાન આપી દેવો. ‘Wipe away every tear from every eye.’ જે ગાંધીજી કહેતા હતા. એ પ્રજાપ્રેમને લઈને પોતાની જ ભાષામાં લખે છે. પ્રજાપ્રેમને લઈને હું વખતોવખત અનુવાદ કરીશ, જેથી કરીને મારી પ્રજાને કંઈક આપતો જઈશ. એમાંથી સાહિત્યની કલ્પના જાગે છે.

એટલે આ સવાલ મેં રજૂ કર્યો કે ગાંધીજીનો સાહિત્ય પ્રત્યેનો ખ્યાલ શું? તો સાહિત્ય પ્રત્યેનો ખ્યાલ આમાંથી ઊભો થાય છે કે સાહિત્યનું ઉદ્ભવ સ્થાન પ્રજાપ્રેમ. મારી પ્રજા છે. મારાં માણસો છે. મારો સમાજ છે. એ મારા સમાજને મારે કંઈક કહેવું છે. બધા સમજી શકે એ રીતે, એમની ભાષામાં. જે મારી ભાષા છે. અને દુનિયાનો કોઈ ખજાનો હોય તો મારે એમની પાસે લાવવો છે. તે સાહિત્ય પ્રજાપ્રેમમાંથી જન્મે છે. અને પ્રજાપ્રેમ માટે આપણે ત્યાં શબ્દ નથી. મેં એક શોધ્યો છે. પણ અંગ્રેજીમાં તે જરા ડલ થઈ જાય છે. ‘Demophilia’. ‘Demos’ એટલે People. Phil/feel એટલે Love. મારાં લખાણોમાં આ શબ્દ પ્રચલિત કર્યો છે. Patroitism નહીં, બોગસ. Nationalism એથી વધારે બોગસ. પણ Demophilia કે મારા માણસો છે – એ પ્રજાપ્રેમ છે. અથવા તો જેને ટાગોર કહેતા’તા, ‘સ્વદેશચિંતા’. રાષ્ટ્રવાદ નહીં; ‘સ્વદેશચિંતા’. અથવા તો ગાંધીજી, પંડિત નેહરુ કોઈ વાર શબ્દ વાપરતા ‘સ્વદેશભાવના’. આવા શબ્દો ગાંધીજીની સાહિત્યની થિયરીને સારી રીતે સમજાવી શકે. તો આ પ્રજાપ્રેમમાંથી જન્મેલું સાહિત્ય – એની લાક્ષણિકતા. કેવું સાહિત્ય હોવું જોઈએ? કે જેમાં તમને વાક્યે-વાક્યે પ્રજાપ્રેમ દેખાય. તો ગાંધીજી કહે છે કે એ સાહિત્ય જે છે પ્રજાપ્રેમમાંથી જન્મેલું હોય એમાં આટલાં પાંચ કે છ ચિહ્નો અથવા લાક્ષણિકતાઓ હોવી જોઈએ. એક તો એ કે પ્રજાનું હિત એમાં જળવાવું જોઈએ. ગાંધીજીએ શબ્દ વાપર્યો ‘uplift’. સાહિત્ય તેને જ કહેવાય કે જે તમને lift up કરે, uplift કરે. જે તમને નીચે લઈ જાય તે ‘પોર્નોગ્રાફી’ થયું. બીજું કે પ્રજાને ‘વાચા’ આપે છે. કે પ્રજાપ્રેમ છે માટે. પ્રજામાં એવી લાગણીઓ હશે કે જે વ્યક્ત નથી થતી. અથવા એવા લોકો હશે કે જે બિચારા બોલી શકતા નથી. દલિતો હોઈ શકે. નીચલી જ્ઞાતિઓ હોઈ શકે. માઇનોરીટીઝ હોઈ શકે. ગભરાય છે. બોલી શકતા નથી. અને બોલે તો બુલંદ અવાજે નથી બોલી શકતા. તો to give voice to the voiceless. જે મૂંગા છે તેને બોલાવવા. પણ એમાં ગાંધીજી ચોખ્ખું કહે છે ને તેમાં મારી નજરમાં ગાંધીયુગના આપણે ત્યાં લેખકો છે તે ભૂલ કરે છે. સવાલ એ નથી કે તમે ગરીબો વિશે કે દલિતો વિશે લખો છો કે નહીં. સવાલ એ છે કે તમારા લખાણમાં ગરીબો બોલે છે કે નહીં ? દલિતો બોલે છે કે નહીં ?

માર્ક્સવાદીઓ પણ લખે છે. માર્ક્સવાદીઓથી ગાંધી જુદા ક્યાં પડે છે ? કે ગરીબો એ પરાયા નથી. Distant નથી. Object નથી, subject છે. તમે એને વાચા આપો છો, એ શબ્દ જ કંઈક અંશે ખોટો છે. તમે વાચા આપો છો એનો અર્થ કે મૂંગો છે. એ મૂંગો નથી, એટલું જ કે એની ભાષા જે છે એમાં એ રજૂ નથી કરી શકતો, આપણને સમજાય એ રીતે. માટે તમે એને સહેજ ‘પ્રોમટિંગ’ કરીને મદદ કરીને, એની લાગણીઓ છે એને રજૂ કરો છો. એને વિશે લખતા નથી. તમારી મારફત એ ડોકિયું કરીને અવારનવાર કહેતો રહે છે, આ બીજું.

ત્રીજું કે પ્રજાને એક કરવી છે. પ્રજાનાં જે અલગ અલગ ગ્રુપ છે. તો કશુંક એવી રીતે કરવું કે જેથી કરીને એક ગ્રુપ બીજા ગ્રુપને સમજી શકે. અંગ્રેજીમાં કહું તો ‘interprete one group to the other.’ લોકોને ખરાં લાગે એવાં પાત્રો મૂકીને સમજાવો કે આ લોકો કઈ રીતે જીવન જીવે છે. મુસલમાનોને સમજાવો કે હિંદુઓ કઈ રીતે, ગુજરાતીને સમજાવો કે બંગાળી કઈ રીતે ખરેખર જીવે છે. એકબીજાને આ રીતે ઇન્ટરપ્રીટ કરવાનું કામ સાહિત્યકાર કરે. એ દુભાષિયો છે, સાહિત્યકાર. એટલે એક અલગ અલગ ગ્રુપો જે એકબીજા જોડે બોલતાં નથી, દીવાલ ઊભી કરી છે, એને એકબીજા જોડે બોલતાંકરે. અને મારા શબ્દોમાં કહું તો ‘conversational space’ ઊભી કરવી. એણે બારણાં બંધ કરી દીધાં છે, મગજનાં. એને સહેજ હલાવીને એવી જગ્યા ઊભી કરવી કે જ્યાં બંને હાથ મિલાવીને એકબીજા જોડે વાત કરી શકે.

ચોથું, સાહિત્યનું કામ જે છે તે માત્ર ‘હાઇબ્રો લિટરેચર’ જેને કહીએ ત્યાં મર્યાદિત નથી. પોપ્યુલર લિટરેચર, ફોક લિટરેચર એ ય સાહિત્ય છે. એટલું જ નહીં. પણ ગાંધીજીનાં મોટા ભાગનાં લખાણો જર્નાલિઝમમાં આવે છે. ‘He was a great journalist’, કમ્યુિનકેટર બહુ મોટો. પહેલેથી સમજ્યા કે ‘માસ કમ્યુિનકેશન’ સિવાય પોલિટિક્સમાં તમે સક્સેસફુલ ન થઈ શકો. અને માસ કમ્યુિનકેશન માટે સિમ્બલ્સ જોઈએ. નાટકો કરવાની શક્તિ – થિયેટ્રિકલ એલીમેન્ટ્સ જોઈએ. પણ સાથે સાથે એવી ભાષા પણ હોવી જોઈએ. એટલે એમણે શું કર્યું. જર્નલિઝમ શરૂ કર્યું. જર્નાલિઝમ એ પણ એક સાહિત્ય છે. એટલે સાહિત્યની આવી જે કલ્પના જે છે એ એમણે વિશાળ કરી. બીજું, ‘spoken’ અને ‘written’ કે બોલેલી ભાષા અને લખાણની ભાષા એ વિશે આપણે ત્યાં હંમેશાં કાસ્ટના સેન્ટિમેન્ટ્સ આવીને ઊભા રહે છે. જે સાહિત્યકાર હોય તે અમુક જ રીતે લખે. ઉપલા વર્ગ અને નીચલા વર્ગના માણસની વ્યાખ્યા, એ પરથી જો થાય, તો એ ભદ્રંભદ્ર ટાઇપનું થયું.

આ માણસે, ગાંધીએ, બોલેલું ગુજરાતી અને લખેલું ગુજરાતી એ બે વચ્ચેનો આખો તફાવત તોડી નાખ્યો. આ વાત એની આત્મકથામાં સંપૂર્ણપણે જોવામાં આવે છે. શરૂઆત એ જ રીતે થાય છે અને એ તમે વાંચી પણ શકો. સાહિત્ય તરીકે અને તમે મોટેથી બોલી પણ શકો. કોઈને એવું ન લાગે કે આ બોલેલું અજુગતું છે અને છેલ્લું તે પ્રજાપ્રેમમાંથી જન્મેલો સાહિત્યકાર છે. એ સેન્ટિનલ અથવા તો કોન્સિયન્સ છે, પોતાના સમાજનો. જે શબ્દ ગાંધીજીએ ઘણી વાર ટાગોરની જોડે ચર્ચામાં વાપર્યો હતો. ટાગોરને જ્યારે કહે કે ભાઈ ‘You are poet’ અને હું ? ‘I have not succeded in composing a rhyme in my life. And I look upon you as the sentinel.’ પ્રજા માટે દીવાદાંડી. ને સાહિત્યકારનું કામ દીવાદાંડી જેવું છે.

આપણે ત્યાં ‘ગાંધીયુગ’ એવો શબ્દ વાપરવામાં આવે છે. એ શબ્દ મને પૂરતો યોગ્ય નથી લાગતો. કારણ કે યુગની શરૂઆત હોય ને યુગનો અંત પણ હોય. આ તો એક વિચારધારા છે. અને અનેક આવતા યુગોમાં એ વિચારધારા રહેવાની. ગાંધીયુગમાં પણ એવા માણસો હતા કે જે ગાંધીવાદી નહોતા. એટલે ગાંધીયુગ કહીને આપણે એ ગાળો જે છે, ૧૯૨૦થી ૧૯૫૦ સુધીનો, એમાં એક મોટી યુનિટી મૂકી દઈએ છીએ. આર્ટિફિશિયલ યુનિટી. એના બદલે ‘ગાંધી વિચારધારા’ કહીએ તો વધારે યોગ્ય બને. એ ગાંધી વિચારધારા એક જમાનામાં પ્રોમિનન્ટ હતી. પછી પ્રોમિનન્ટ નથી, પણ વહે છે એક નાનકડા પ્રવાહરૂપે. આ ગાંધીનું સાહિત્ય પ્રત્યેનું વલણ અથવા તો એમની સાહિત્ય પ્રત્યેની થિયરી અને એ થિયરી જે છે એ ટાગોરની થિયરી કરતાં જુદી પડે છે. એને લઈને ગાંધીજી અને ટાગોર વચ્ચે સૌથી ભયંકર ચર્ચા થઈ હતી. એટલી આકરી, જેમાં એકબીજા જોડેનાં સંબંધો તૂટી જવાની શક્યતા હતી. ગાંધી-ટાગોરની એ ચર્ચા ઉપર બહુ ઓછું કામ થયું છે. ગાંધી-ટાગોર વચ્ચે ઘણી ચર્ચાઓ થઈ. બિહારના ધરતીકંપ ઉપર, ચરખા ઉપર, અસહકાર ઉપર. પણ એ બધી સભ્ય ચર્ચા. પણ ચર્ચામાં જ્યારે રામમોહન રાયની વાત આવી અને ગાંધીએ જ્યારે  એમના ઉપર એક રિમાર્ક કરી, ત્યારે ટાગોર એટલા બધા ગુસ્સે થયા કે એમણે ગાંધીજી વિશે લખ્યું ‘You must stop running down a great man of our own history!’ આગળ ચાલ્યા, પછી કહે, ‘I have sometimes seen great falling in love with his own ideas and I am affraid that you are becoming a victim of that.’

આવું ટાગોરે આજ સુધીમાં ન પંડિતજી વિશે. ન કોઈ વિશે કહ્યું છે. ગાંધીજી વિશે કહ્યું. શું કામ ? થયું એવું કે ગાંધીજીએ એક વાર કોઈને કહ્યું કે રામમોહન બહુ મોટા માણસ છે. જબરજસ્ત માણસ છે. બંગાળ ઉપર એની કેટલી મોટી અસર થઈ. પછી પેલાએ પૂછ્યું કે એટલા મોટા કે જેટલા આપણા ઉપનિષદના unknown authors? ત્યારે ગાંધીજીએ કહ્યું કે ‘Compared to the unknown authors of the Upnishads, Kabir and Nanak, he was a pigmy.’ – આ બધાની સરખામણીમાં તે પિગ્મી હતા. કંઈક ઉતાવળે કહ્યું અને ગાંધીજીને પછી એનો પસ્તાવો થયો. ટાગોરને કોઈએ રિપોર્ટ આપ્યો છાપામાં. બંગાળમાં તો ઊહાપોહ થઈ ગયો. રામમોહનરાય ઇઝ એ પિગ્મી, સેયઝ ધ મહાત્મા. એટલે ટાગોર અકળાયા. ટાગોર બહુ ઝડપી નારાજ થઈ જાય. ટાગોરે કાગળ લખ્યો કે આ શું છે? ગાંધીજીએ કહ્યું કે આવું મેં નહોતું કહ્યું. પણ કહ્યું તો કહ્યું; આ જાતનું કહ્યું’તું.

હું એમ કહું કે વોલ્ટર સ્કૉટ બહુ મોટો માણસ છે, પણ શેક્સપિયરની સરખામણીમાં બહુ નાનો છે. તુલનાત્મક જજમેન્ટ હતું. ટાગોર સંતોષાયા નહીં. બંને વચ્ચે ચર્ચા ચાલી. તો ગાંધીજીએ એને પિગ્મી કહ્યા અને હિસ્ટોરિકલી સવાલ ઊભો થાય છે કે કબીર અને રામમોહનરાય વચ્ચે ફેર શું ? એક બાજુ ગાંધીજી કબીર, ચૈતન્ય અને ગુરુ નાનકને મૂકે છે. બીજી બાજુ રામમોહનરાયને મૂકે છે. બે વચ્ચે શું ફેર છે ? રામમોહનરાય પણ અલગ અલગ સંસ્કૃિત, સભ્યતાને ભેગી કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આ લોકો પણ કરે છે. કબીરમાં અને રામમોહનમાં ફેર શું છે? કબીર ભક્ત. રામમોહનરાય ઇન્ટેલેક્ચ્યુઅલ. એક પિગ્મી કેમ? સાહિત્યની થિયરીમાંથી આ તફાવત જન્મે છે. બે કારણસર. એક એમ કહે રામમોહનરાય જે છે તેમાં કબીરની માફક પોતાનો પ્રજાપ્રેમ મને નથી દેખાતો. પ્રજાની ભાષામાં કેમ લખતા નથી? એક તો એ; અને બીજું કે એમનું સ્ટાર્ટિંગ પોઈન્ટ અને જે છે, તે કબીર તો કહે છે કે હું હિન્દુ છું. મુસલમાન છું. એકબીજામાંથી લે છે, ભેગું કરે છે, અને લોકોને સમજાવ્યા કરે છે. પોતાની સંસ્કૃિતથી એની શરૂઆત છે. જ્યારે રામમોહનરાય એ પોતાના સમાજને જુએ છે એ સમાજને બૂરો દેખાય છે. ક્રિશ્ચિયાનિટીમાં અમુક વસ્તુઓ સારી લાગે છે, માટે મારા સમાજને મારે બદલવો જોઈએ. એટલે એ માણસને માટે એની પોતાની સંસ્કૃિત એ સ્ટાર્ટિંગ પોઈન્ટ નથી. એનો રેફરન્સ પોઈન્ટ હંમેશાં ક્રિશ્ચિયાનિટી છે. માટે મારા ધર્મને ક્રિશ્ચિયાનિટીની જેવો સીધો કરવો છે. સેનિટાઇઝ કરવો છે. એ અરસામાં ગાંધીજીએ જે એક શબ્દ ઘણી વાર વાપર્યો છે, એનો સાચો અર્થ થતો નથી. ગાંધીજી વિવેકાનંદ પાસેથી એક વોકેબ્યૂલરી લે છે. વિવેકાનંદ કહે છે કે ‘I don’t believe in reform. I believe in growth.’ અને પછી એમ કહે છે કે ‘I am as progressive as the next man. But these two are different ways of progress.’

‘રિફોર્મ’નો અર્થ એમ થયો કે તમે બહારથી કોઈ વસ્તુ અંદર લાવો છો. ગ્રોથનો એમ થયો કે અંદરથી જ તમે એનાં જે ‘ક્રિટિકલ ડિઝાયરેબલ એલિમેન્ટ્સ’ છે એને તમે આગળ ધરો છો. તો ગાંધીજીએ કહ્યું કે રામમોહનરાય રિફોર્મમાં માનનારા હતા. ગ્રોથમાં અથવા જેને ગાંધીજી આત્મશુદ્ધિ કહે છે એમાં માનનારા નહોતા. ટાગોરની લિટરેચરની થિયરીમાં બંને બાજુએ એની ‘સિમ્પથી’ હતી. એટલે એમની અને ગાંધીજી વચ્ચે મતભેદ એમને સાહિત્યની થિયરીમાં જન્મે છે. મારી પાસે ટાઈમ નથી નહીંતર ટાગોરની લિટરેચર વિશેની થિયરી શું છે એની આપણે ચર્ચા કરી હોત. અને એ બંને જનરલી થિયોરેટિકલ લેવલ પર મૂકીને એમાંથી શું ડિડક્શન હોત તે આપણે જોઈ શક્યા હોત. પણ એ આ પ્રસંગે નહીં, કોક બીજી વાર. આ ગાંધીજીની સાહિત્યની વિભાવના. What is literature, એમાં ધીરે ધીરે તપાસીએ. એટલે અત્યારે ટીકા ય નથી કરવી, કારણ કે એ ય પ્રસંગ નથી. ડાયડેક્ટિક થઈ જાય છે. સોશિયલ થીમ વધારે મહત્ત્વનું હોય છે. સાહિત્યનું કામ જે અંદરથી ઊંડી લાગણીઓ તપાસવી. રોમેન્ટિક ફીલિંગ્સ વગેરે, એ બધું બહાર રહી જાય છે અને એ ય પાછું ગાંધી અને ટાગોરના તાજમહેલ વિશેના વિચારો છે એ તમે સરખાવો ત્યારે ફરી ધ્યાનમાં આવે છે. ગાંધી જ્યારે તાજમહેલ જુએ છે ત્યારે એમ કહે છે ‘વૅસ્ટ ઑફ મની’. આ ગરીબોનું શોષણ થયું. એટલે જ નહીં, પણ બીજો શબ્દ આપે છે. ‘Its public dispaly of private emotions’, કે મને મારી પત્ની પ્રત્યે કે મારી પ્રેયસી પ્રત્યે ખૂબ અનહદ પ્રેમ છે તે પબ્લિકમાં જાહેર  કરવાની જરૂર છે? ટાગોર શું કહે છે, ‘Its a tear drop on the cheeks of eternity.’ અને પછી કહે છે તે તાજમહેલ ‘it’s crying’ ચીસ પાડીને કહે છે, ‘I love you my darling. I love you and I will always.’

આ તાજમહેલ અને ગાંધીનો તાજમહેલ. ગાંધીના તાજમહેલની જે મર્યાદા છે એ એમની સાહિત્ય મર્યાદા છે. એને લઈને ધીરે ધીરે જેમ જેમ એ રાજકારણમાં ઊંડા પડતા જાય છે, ઉંમર વધતી જાય છે, તેમ તેમ લિટરેચરનો પહેલાં એમનો જે રસ હતો, એ ઊડી જાય છે. મને હજી પકડ નથી આવતી કે કેમ ઊડી જાય છે? એટલી હદ સુધી કે એમને બધું મળીને લગભગ ૧૬-૧૭ વર્ષ જીવનનાં જેલમાં ગાળ્યાં. મોટું રીડિંગ લિસ્ટ હતું એમનું. એ લિસ્ટમાં નોવેલ એકેય નહીં. લિટરેચરની એકેય વસ્તુ નહીં. કેટલુંક સાહિત્ય હતું તાંત્રિક દર્શનોનું હતું, કારણ કે એમને એમાં એમને રસ પડ્યો, પેલા સેલિબસીના પ્રયોગો માટે અને એપિક. જેલમાંથી નીકળીને કહે છે કે મેં ‘મહાભારત’ વાંચ્યું છે અને મહાભારત શરૂ થાય છે. જ્યારે એમની એજ્યુકેશનલ સિસ્ટમ ઊભી કરે છે, બુનિયાદી તાલીમ વિદ્યાર્થીઓ માટે, ત્યારે બુનિયાદી તાલીમમાં સાહિત્યનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. આ એમની થિયરી ઑફ લિટરેચર. જીવનમાં જ્યારે છેલ્લાં વીસ વર્ષ આવે છે ત્યારે સાહિત્યમાંથી એમનો રસ ઊડી જાય છે. એ એમની થિયરીમાં કંઈ ખામી છે અથવા તો થિયરીનું ઇન્ટરનલ લોજિક એવું છે કે જેને લઈને આ પરિણામ આવે. પણ એ જુદો સવાલ છે.

ત્રીજો અને છેલ્લો સવાલ લઈએ. આજના ગુજરાતમાં સાહિત્યકાર, સાહિત્યનું સ્થાન શું? અથવા તો પેલો ભારી શબ્દ વાપરો તો સાહિત્યકારની જવાબદારી શું ? મારી નજરે આને જવાબ આ રીતે આપી શકાય. આજનું ગુજરાત જે It’s not a fact – ગુજરાત એ હકીકત નથી. ગુજરાત તો સર્જન છે. ‘It’s an idea.’ જેમ આપણે the idea of India કહીએ છીએ તેમ ગુજરાત એક સ્વપ્ન અથવા દર્શન (vision) છે, it is an historical construction. આપણી પાસે ૪૦૦ રજવાડાંઓ હતાં. અલગ અલગ ઇતિહાસ એનો, બ્રિટિશ ઇન્ડિયા હતું. પછી મહારાષ્ટ્ર જોડેની બોર્ડર. દરેક ભાગોનો અલગ અલગ ઇતિહાસ. અલગ અલગ ભૂગોળ. આ બધાં ભેગાં કરીશું તો ગુજરાત ભેગું થશે. એટલે ગુજરાતનું તો સર્જન કરવાનું છે અને સતત રોજ રોજ થતું રહ્યું છે. કોક વાર લાગે કે ગુજરાતનો જન્મ થઈ રહ્યો છે. કોક વાર લાગે છે કે ના, એનું મૃત્યુ થઈ રહ્યું છે. આ બધા ભાગોને ભેગા કરવા, અને એક સમગ્ર ગુજરાતની કલ્પના ઊભી કરવી, એ સાહિત્યકારનું કામ છે. અને એ આખા ગુજરાતની કલ્પના કરવી કેવી હોઈ શકે કે જેમાં ગુજરાતના એકએક ભાગને પોતાનું સ્થાન હોય. જો હું અહીં એક ‘ડિફરન્ટ અન્ડરસ્ટેિન્ડગ’ની વાત કરું છું કે ગુજરાતમાં એવું છે કે આપણે બધા શેર કરી શકીએ. પણ સાથે સુરતી કહે છે ‘ના, મારો ટોન જુદો છે’. અમદાવાદી કહેશે કે ‘ના, મારો ટોન જરા જુદો છે.’ એટલે ભાષા એક જ પણ અલગ અલગ ઉચ્ચારથી બોલાય. આપણે બધા જ ગુજરાતીઓ છીએ, પણ આપણી રીતે, એટલે ગુજરાત એ રીતે ઊભું કરવાનું છે કે અંદર એક (કોમન) સમાન આઇડેન્ટિટી રહે પણ છતાં ય આ જે ડિફરન્સીસ છે, તે રહે. એ જ રીતે ગુજરાતની અંદર હિન્દુઓ પણ હોવાના, મુસલમાનો પણ હોવાના, જૈન, ખાસ કરીને, મહાજન કલ્ચર, અને ખ્રિસ્તીઓ. તો ગુજરાતની કલ્પના એવી પણ હોવી જોઈએ કે જેમાં દરેકને પોતાનું સ્થાન હોય. દરેકને એમ લાગે કે આ મારું ગુજરાત છે. એનો અર્થ એમ થયો કે જેમ સુરતી ગુજરાતી ભાષા પોતાની મેળે બોલશે, તેમ ગુજરાતનો મુસલમાન. એમાં ય પાછી મોટી ચર્ચા છે. મુસ્લિમ ગુજરાતી કે ગુજરાતી મુસ્લિમ, જેમ ‘ઇન્ડિયન મુસ્લિમ’ કે ‘મુસ્લિમ ઇન્ડિયન’. ગુજરાતી મુસલમાન જે છે અથવા તો મુસલમાન ગુજરાતી, એ એમ કહે છે કે હું ય ગુજરાતી છું. પણ મારા ગુજરાતમાં ‘આ’ને વધારે મહત્ત્વ આપવામાં આવશે. આપણે એક જ લેવલ ઉપર છીએ. પણ સહેજ ભાર જુદો. એમ્ફસિસ જુદો. આ ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે. એનો અર્થ એમ થયો કે ગુજરાત જે છે એ કંઈ ઇતિહાસે આપણને આપેલું નથી. એ કંઈ ભૌગોલિક વસ્તુ નથી. એનું તો સર્જન આપણે કરવાનું છે. કેવી રીતે કરીશું એ આપણા પર આધાર રાખે છે. એમાં સાહિત્યકારનું મોટું યોગદાન છે.

અંગ્રેજીમાં કહું. વળી પાછું આખી જે નૅશનાલિઝમની થિયરી છે, તે એમ કહે છે કે ‘Every nation is lived in the imagination of the country.’ કેરળમાં એવા લાખો ભારતીય હશે, જેમને મેં જોયા નથી. પણ ઇમેજિનેશનથી હું માનું છું કે મારા જેવા જ હશે. એ મારા દેશબંધુઓ છે, કાશ્મીરમાં મેં કોઈ માણસો ન જોયા તો ય મારા છે. કાશ્મીરથી કન્યાકુમારી સુધીમાં ૧.૩ અબજ ભારતીયો છે. એમાંથી એક ટકો પણ મેં જોયા નથી. છતાં ય એ બધાને હું મારા ગણું છું. કારણ કે મારી કલ્પના એટલી વિસ્તૃત છે કે એમાં એ લોકો આવી જાય છે. બીજા નથી આવતા. એવું જ ગુજરાતનું કે ગુજરાતની કલ્પના એ રીતે કરીએ કે બધાં ગુજરાતીઓ આવી જાય. અંદરના ભેદો છે એ મારી નજર બહાર ન જાય. હું એને સ્વીકારું, અભિવાદન કરું. પણ સાથેસાથે એક કોમન ફ્રેમવર્ક પણ હોય. આમાં એક વસ્તુ બહુ મહત્ત્વની છે અને તે એ કે આ જાતની આઇડેન્ટિટી જે છે તે એક સ્ટ્રેઇટજેકેટ થઈ જાય છે. તમે એક વ્યાખ્યા આપો જે તમારા હાથમાં એક એવું શસ્ત્ર થઈ જાય, જેને લઈને બીજા બધાને તમે તમારા માળખામાં મૂકવાનો પ્રયત્ન કરો.

માર્ગારેટ થેચર જ્યારે સત્તા ઉપર આવ્યાં ત્યારે એણે એમ કહ્યું કે આ એક નાનકડો દેશ છે, આપણે આખી દુનિયા પર રાજ કર્યું. તો આપણી એવી શું શક્તિ છે? કારણ એ કે આપણે તો entrepreneurial પ્રજા છીએ. એનો અર્થ એ થયો કે આપણામાંથી જેentrepreneurial નથી, એ સાચા અર્થમાં English નથી. એટલે આખા દેશનો જે વર્કિંગ કલાસ, ગરીબો જે છે એ બધા આપોઆપ નૅશનલ ડેફિનેશનની બહાર જાય છે. ગુજરાતમાં કહેવામાં આવે કે સાચો ગુજરાતી તો એ જ જે શુદ્ધ ગુજરાતી બોલે, ઉર્દૂ બોલે તો ગઝલમાં ભલે બોલે પણ વ્યવહારમાં નહીં, અથવા પ્રેક્ટિકલ અને સહિષ્ણુ હોય, જરા પણ અસહિષ્ણુ થયો કે કહે કે આ પ્રકૃતિજન્ય ગુજરાતી છે જ નહીં. આ ગુજરાતમાં એનું સ્થાન નથી. આઇડેન્ટિટી આ રીતે એક શસ્ત્ર બની જાય. અમર્ત્ય સેને ‘Identity and Violence’-માં સાચું કહ્યું છે કે દરેક આઇડેન્ટિટીની અંદર, જો કેરફુલ ન રહ્યાં તો, જબરદસ્ત હિંસાના મૂળ રહ્યાં છે. કારણ કે આઇડેન્ટિટીનો ઉપયોગ થશે આ બધાને આપણા માળખામાં લાવવા માટે અને સાહિત્યકારની ફરજ છે કે આઇડેન્ટિટી આપે પણ એવી ન આપે કે જેમાં હિંસાનું સ્થાન હોય.

ગુજરાતની અંદર એવું કહેવાય છે કે ‘જ્યાં જ્યાં વસે ગુજરાતી ત્યાં ત્યાં સદાકાળ ગુજરાત’, એ ખોટું છે! નહીં તો અમને ઇંગ્લૅન્ડમાંથી કાઢી મૂકવામાં આવશે!! એ અર્થમાં ગુજરાત, નાનાં-નાનાં ગુજરાત ઊભા થતાં રહે. એને સુધારવાની જરૂર છે. એટલું કહી શકાય કે ગુજરાતીઓ ગુજરાતની બહાર પણ છે. એનો અર્થ એ નહીં કે ત્યાં મેં ગુજરાત ઊભું કર્યું છે. એનો અર્થ એ કે ત્યાં રહીને પણ ગુજરાતની સંસ્કૃિતઓ અમુક અંશે જાળવી રાખી. અમુક અંશે બદલી. કેમ કે ન બદલે તો ત્યાં રહેવાય નહીં, ત્યાંના નાગરિક છીએ નહીં. પણ બહાર રહેતો જે ડાયસપોરા જે છે આખો, એ ડાયસપોરાએ ગુજરાતી સંસ્કૃિત કંઈક અંશે જાળવી રાખી છે. એનો ગુજરાત પ્રત્યેનો જે પ્રતિભાવ છે, એને ગુજરાતની અસ્મિતાની રચનામાં પૂરતો ધ્યાનમાં નથી લેવાતો. નાયપોલ ટ્રિનિડાડના ભારતીયોને જુએ, ગરીબ અને દયામણાં, ત્યારે એ પોતાને કહે છે કે આ લોકો જ્યાંથી આવે છે તે સંસ્કૃિત એટલી પાંગળી હશે કે આમને એક ઉપરછલ્લી ‘કલ્ચરલ કૅપિટલ’ પણ આપી ન શકી? એટલે ત્યાંની દૃષ્ટિએ, ત્યાંના અનુભવને ધ્યાનમાં લઈને એ ભારતને જુએ છે. અને એની જે વેદના છે. હું ક્યાંથી આવું છું અને એણે મને શું આપ્યું, આ સમાજે, અને લખે છે : ‘India, a Wounded Civilization.’

અને એ જ રીતે ગુજરાતની બહાર રહેતા ગુજરાતીઓ જ્યારે ગુજરાત પર નજર નાખે છે, ત્યારે કહે છે કે આ ગુજરાત કયું, અમને શું આપીનેે મોકલ્યા, એ અહીંયાં કામમાં આવ્યું કે ન આવ્યું ? આવ્યું હોય તો એ ગુજરાતનું ગૌરવ છે, અનેે ન આવ્યું તો ગુજરાતની મર્યાદા છે. આપણે જેને ડિસમિસિવલી ‘NRG’ કહીએ છીએ, એમને માટે વપરાતો ‘નોન રેસિડેન્ટ ગુજરાતી’, એ શબ્દ જરા વિચિત્ર છે.

ટૂંકમાં સમાવી લઈએ તો, આનો અર્થ એમ થયો કે સાહિત્યકારની જવાબદારી મારી નજરે ચાર ગણાય : એક તો, આજના અર્વાચીન ગુજરાતમાં જે પ્લુરલ આઇડેન્ટિટી છે, જે વિવિધતા છે, એને જાળવી રાખવાની. બીજી જવાબદારી તે ગુજરાતમાં જે અલગ અલગ ગ્રુપો છે, એ એકબીજાને સમજી શકે એ જાતનો એક સંવાદ છે, કોન્વર્સેશન, ઊભો કરવો. એ રીતે જે ફેમિલિયર છે તેને અનફેમિલિયર બનાવવું અને જે અનફેમિલિયર છે, તેને ફેમિલિયર બનાવવું. પણ આ એવું સિમ્પલ નથી. How do you render the familiar unfamiliar ? એટલે તમારા મગજમાં એક સભાનતા જાગે કે આવું માનતો હતો પણ આ તો એટલું સિમ્પલ નથી. હિન્દુ હોવું એટલે આ, હિન્દુઓને બધા ધર્મો પ્રત્યે સમભાવ છે. પણ ગુજરાતનો ઇતિહાસ જોતાં, ૧૯૬૯ જોતાં કે પછી જોતાં કંઈ બેસતું નથી. એટલે ફેમિલિયરને અનફેમિલિયર કરવું અને ડાઉટ ઊભો કરવો, અને જે અનફેમિલિયર છે એને પાસ લાવવું, એ સાહિત્યકારનું કામ છે. ત્રીજું કે જે મહત્ત્વની ‘વેલ્યુ’ છે, મૂલ્યો જે છે જેના વિના સાહિત્ય આગળ ચાલી જ ન શકે. ગાંધીજીએ પ્રજાપ્રેમ કહ્યું. સત્યપ્રેમ પણ એટલો જ મહત્ત્વનો છે. જ્યાં એને જૂઠાણું, હમ્બગ દેખાતાં હોય ત્યાં એમને એક્સપોઝ કરવાં અને આ બધું કરતી વખતે. ચોથી વસ્તુ : વાચકોની કલ્પનાને ખુલ્લી રાખવી. કલ્પનાનાં બારણાં જ્યારે બંધ થઈ જશે ત્યારે નવા વિચારો આવતા, નવી પ્રજા નીપજતી બંધ થઈ જશે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 અૉક્ટોબર 2016; પૃ. 03-09