(‘સાહિત્યત્વ’ (સાહિત્ય ક્ષેત્રે નોબેલ પારિતોષિક વિજેતાઓનાં વક્તવ્યોનું સંપાદન) સંપાદક : અદમ ટંકારવી અને પંચમ શુક્લ, પ્રકાશક – ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ – યુનાઈટેડ કિંગડમ, પ્રાપ્તિસ્થાન : ગ્રંથવિહાર, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, આશ્રમ માર્ગ, અમદાવાદ. ફોન:૦૭૯ – ૨૬૫૮૭૯૪૯ પ્રથમ આવૃત્તિ – એપ્રિલ, 2022, મૂલ્ય: રૂ. ૬૭૫)

સંધ્યા ભટ્ટ

યુનાઈટેડ કિંગ્ડમસ્થિત ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમીએ તાજેતરમાં એક મૂલ્યવાન કામ કર્યું છે. વર્ષ ૧૯૯૧થી ૨૦૧૬નાં વર્ષોમાં સાહિત્ય ક્ષેત્રે નોબેલ પારિતોષિક વિજેતાઓનાં વક્તવ્યોના ગુજરાતી અનુવાદનું સંપાદન સાહિત્યકાર અદમ ટંકારવી અને પંચમ શુક્લએ કરીને એક માતબર પુસ્તક પ્રકાશિત કર્યું છે. જુદા જુદા દેશોના પ્રતિભાવાન સર્જકો વિશે અહીં ઘણું જાણવા મળે છે. તેમનો ઉછેર, એક દેશ કે પ્રદેશમાંથી બીજે સ્થળે જવું, નવી ભાષા શીખવી ,જીવનસંઘર્ષ, કુટુંબજીવન – વગેરે ઘણી વાતો વાચકને ક્યારેક તો સાવ અલગ અનુભવજગતની ઓળખાણ કરાવે !

‘લેખન અને હોવાપણું’ શીર્ષક હેઠળ ૧૯૯૧માં પારિતોષિક મેળવેલ નેડીન ગોર્ડીમર કહે છે, ‘જગતમાં જે સૌંદર્ય છે એનું સંશોધન એટલે સાહિત્ય ..’ (પૃ.૩૬) ‘તમે શું કામ લખો છો?’, ‘આપણે કોને માટે લખીએ છીએ?’ જેવા પ્રશ્નો હેઠળ તેઓ લેખનના પાયામાં રહેલ હેતુ તરફ મૂળગામી એવા નિર્દેશો કરે છે અને અંતે રાજ્યસત્તા અને લેખક વચ્ચે થતી અથડામણનાં કારણો કયાં છે તેની વાત પણ કરે છે. આ જ વાતને મળતી આવતી વાત ટોની મોરિસન પણ કરે છે. વૃદ્ધાનાં હાથમાં પક્ષીના પ્રતીકથી તેઓ પોતાની ભાષા અંગેની ચિંતા વ્યક્ત કરે છે. તેમના મતે ભાષાની સૂક્ષ્મ રચના એ એક મિલકત છે અને કોઈ ખતરા કે તાબેદારી ખાતર એ જતી કરવામાં આવે તેનાથી એ ભાષાની પદ્ધતિસરની લૂંટ ચાલે છે તેમ કહી શકાય.

જાપાનીઝ સાહિત્યકાર કેન્ઝાબુરો ઓએએ ૧૯૫૭માં કલમ હાથમાં લીધી. તે પછી એમને ત્યાં દીકરાનો જન્મ થયો અને દીકરા હિકારીની જન્મગત માનસિક વિકલાંગતાની અસરે પોતાની વેદનાને વાચા આપતું લખાણ થતું રહ્યું. હિકારી બાલ્યાવસ્થામાં માત્ર વનપંખીઓના કલરવને પ્રતિસાદ આપતો હતો. એક ગ્રીષ્મ દરમિયાન જ્યારે તે છ વર્ષનો હતો અને તેઓ કન્ટ્રી કોટેજમાં રહેતા હતા ત્યારે તેણે એક વનની પાર સરોવરના કિનારે ફરતા એક જળકૂકડીનાં જોડાનો કલરવ સાંભળ્યો ને એ સાંભળતાવેંત એક ઉદ્દઘોષકના સ્વરે તેણે કહ્યું, ‘તે જળકૂકડીઓ છે.’ દીકરાના મુખથી નીકળેલા એ પ્રથમ માનવશબ્દ હતા. બસ, ત્યાર પછી તેના શાબ્દિક સંવાદનો પ્રારંભ થયો. આ લેખક અંગ્રેજી કવિ W.B.Yeatsથી પ્રભાવિત છે એટલું જ નહીં તેમનાં પ્રભાવ હેઠળ તેઓ એક કથાત્રયી લખી રહ્યા છે એવું પણ જણાવે છે. સાહિત્ય વિશે અન્ય વાતો કર્યાં પછી અંતે ફરી એક વાર હિકારી વિશે તેઓ જણાવે છે કે પક્ષીઓના કલરવ દ્વારા તે બાખ અને મોઝાર્ટની સંગીતની દુનિયામાં પ્રવેશ્યો અને પોતાની સંગીતરચનાઓનું સર્જન કરે છે. માનસિક વિકલાંગતા છતાં તેના દુષ્કર પ્રયત્નોથી મંડિત એવું તેનું સર્જકકર્મ તેના આંતરવિશ્વની ગહનતાનાં ઇંગિત આપતાં રહ્યા છે. હિકારીને પોતાનાં હ્રદયના ગહન સ્તરે વસતા કોઈ શ્યામલ વિષાદની ભાળ મળી છે જે આજ પર્યંત શબ્દની મદદથી તે પામી શક્યો નહોતો. પૂરક માહિતી અંતર્ગત જાણવા મળે છે કે હિકારીને સંગીતનાં સ્વરાંકન માટે આંતરરાષ્ટ્રીય એવોર્ડ મળ્યા છે.

પૉલિશ કવયિત્રી વિસ્લાવા સિમ્બોર્સ્કાએ પોતાનાં પ્રવચનમાં પ્રેરણા વિશે વાત કરી છે. તેઓ કહે છે, ‘.. એકંદરે પ્રેરણા એ કવિઓ કે કલાકારોને જ હિસ્સે આવેલો વિશિષ્ટ અધિકાર નથી.’(પૃ.૧૧૨) પ્રેરણા પર કવિઓના ઇજારાને નકારવા છતાં તેઓ કવિઓને ‘વસુંધરાના વહાલા’ સમુદાયમાં મૂકે છે. દારિયો ફો નામના ઇટાલિયન નાટ્યલેખક પોતાનાં વ્યક્તવ્યનું વિલક્ષણ શીર્ષક બાંધે છે – ‘વિદૂષકો કે જે ઠઠ્ઠા મશ્કરી અને અપમાન કરે છે તેના વિરોધમાં’. વળી, તેઓ વક્તવ્યની સમાંતરે પોતાનાં ચિત્રો બતાવે છે. તેઓ કહે છે, ‘કેટલાક સમયથી આ મારી ટેવ છે કે હું મારી સ્પીચ તૈયાર કરું તે પહેલાં એને ચિત્રોમાં દોરું. લખવા કરતાં એને આકૃતિ આપું. એનાથી મને છુટ્ટો દોર મળે,મારી કલ્પનાને વેગ મળે. તમે પણ એ માણી શકો.’ આ માટે તેઓ પ્રેક્ષકોમાં ચિત્રોની નાની પ્રત આપે અને તેનું પાનું ફેરવતા જવાનું કહે છે. વક્તવ્યની આ વિલક્ષણ રીત હાસ્ય પણ પ્રેરી શકે.

પોર્ટુગીઝ લેખક જોસે સરમાવો પોતાની વાત અભણ દાદા-દાદીને કેન્દ્રમાં રાખીને કરે છે. શિયાળામાં જ્યારે રાતે ઘરનાં માટલાનું પાણી પણ થીજાવી દે એટલી ટાઢ વધી જતી ત્યારે એમનાં દાદી વાડામાં જઈને ડુક્કરનાં નબળાં બચ્ચાંને ઉપાડીને પોતાની પથારીમાં લઈ આવતાં. બરછટ ધાબળા નીચે માણસોની હૂંફ આ નાનકડાં પ્રાણીઓને થીજી જવાથી થનાર નિશ્ચિત મૃત્યુથી બચાવી લેતી. દાદીએ કહેલી વાર્તાઓને તેઓ તીવ્રતાથી યાદ કરે છે.

જર્મન લેખક ગુન્ટર ગ્રાસનાં વક્તવ્યનું શીર્ષક છે, ‘વધુ, હવે પછી’ (To be continued). ધારાવાહિક નવલકથાના સુવર્ણયુગથી શરૂ થતું વક્તવ્ય વચ્ચે વચ્ચે આ જ મુદ્દા પર સમ પર આવે છે અને અંતે ઉપસંહારમાં પણ તેઓ કહે છે, ‘આપણી સર્વસાધારણ નવલકથાઓ ‘must be continued’ એ પ્રકારે ચાલતી જ રહેવી જોઈએ. જો કોઈ દિવસે લોકો લખતા કે પ્રગટ કરતાં બંધ થઈ જાય કે ફરજિયાત બંધ કરી દેવામાં આવે, જીવંત રહેવા માટે પુસ્તકો પ્રાપ્ય જ ન હોય તો પણ આપણને મુખથી કાન લગીના કૃત્રિમ શ્વાસોચ્છવાસ આપનારા વાર્તાકથકો તો મોજૂદ રહેવાના.’ (પૃ.૧૬૮) આ લેખક નાનપણથી જ વાંચવામાં અત્યંત એકાગ્ર હતા. તેમની તીવ્ર તલ્લીનતાનું નિદર્શન પાડોશણને આપવાની ઇચ્છાથી તેમની મા એવું કરે છે કે દીકરો વચ્ચે વચ્ચે જેમાંથી બટકું ભરી લેતો હતો તે ખાવાના રોલને સ્થાને પામોલિન સાબુનું ચોસલું ગોઠવી દે છે અને પછી બંને સ્ત્રીઓ – મા તો જરા ગૌરવપૂર્વક નિરીક્ષણ કરે છે કે તેઓ વચ્ચેથી સાબુ ઉઠાવતા, એમાં દાંત બેસાડતા અને ખાસ્સી વાર એને ચગળતા. (પૃ.૧૫૩-૫૪)

ચીનમાં જન્મેલા, મોટા થયેલા પણ ચીનમાં લખવા પર પ્રતિબંધને કારણે ચીન છોડી ફ્રાન્સ ગયેલા અને ફ્રેંચ ભાષામાં લખનાર ગાઓ શીન્ગજિયાન કહે છે, ‘સાહિત્યની શરૂઆત સ્વગત બોલવાથી થાય છે, બીજા સુધી પહોંચાડવા માટે ભાષાનો ઉપયોગ કરવો એ ગૌણ છે.. મારી આંતરિક એકલતા દૂર કરવા માટે મેં મારી નવલકથા ‘Soul Mountain’ લખવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે દેશમાં કડક શિસ્ત વચ્ચે લખાયેલી મારી બીજી કૃતિઓ પર પ્રતિબંધ મુકાયેલો હતો. ‘Soul Mountain’ મારા માટે જ લખી હતી અને એ વખતે એવી કોઈ આશા નહોતી કે એ પ્રકાશિત થઈ શકશે. પછીથી તેઓ એમ પણ કહે છે કે ‘લિખિત શબ્દ પણ ચમત્કારી છે. એ બે અલગ જગ્યાએ રહેલી વ્યક્તિઓને જોડે છે, ભલે ને બંનેની જાતિઓ જુદી હોય કે જીવનકાળ જુદો હોય !’ (પૃ.૧૭૩)

વી. એસ. નાયપોલ લખે છે કે સર્જનના માર્ગ પર હું જઈ શકાય એટલો આગળ ગયો. દરેક પુસ્તકથી હું આશ્ચર્યચકિત થયો છું. એ પુસ્તક લખવાની પળ સુધી હું જાણતો ન હતો કે એ કેવો આકાર લેશે. પણ સૌથી મોટો ચમત્કાર તો શરૂઆત હતી. પોતાનાં વક્તવ્યની શરૂઆત તેમણે પ્રુસ્ત(Proust)ના નિબંધ ‘અગેઈન્સ્ટ સાંત-બૂવ’થી કરી અને અંત પણ એની જ વાતથી જ કરે છે.

જેને પ્રેરણા કહી શકાય એવી કોઈ તીવ્ર ક્ષણની વાત હંગેરીના લેખક ઇમરે કરતેઝ પણ કરે છે. એવી કોઈક અનુભૂતિને તેઓ કલાત્મક સાક્ષાત્કારની શ્રેણીમાં નથી મૂકતા પણ તેને અસ્તિત્વની એક આત્મખોજ ગણે છે. તેમનાં લેખન પર બીજા વિશ્વયુદ્ધ દરમિયાનના હોલોકોસ્ટની અસર છે. તેઓ કહે છે હું કોના માટે અને શા માટે લખી રહ્યો છું તે વાતમાં મને જરા પણ રસ નહોતો. ઓળંગી ન શકાય તેવી એક રેખા તેમને સાહિત્ય અને જેના આદર્શો તથા સાહિત્યની કલ્પના સાથે સંકળાયેલા આત્માથી દૂર રાખતી હતી એ રેખાનું નામ ઓશ્વિત્ઝ ( Auschwitz – Nazi Concentration Camp ). તેઓ કહે છે, ‘મારા લખાણોમાં ‘હોલોકોસ્ટ’ ક્યારે ય પણ ભૂતકાળમાં નહીં લખાયેલું હોય.’ (પૃ.૨૦૯) પોતે યહૂદી કુટુંબમાં જન્મેલા અને યહૂદી હોવું એ તેમનાં માટે સૌથી મોખરાનો પડકાર છે. તેમનાં દાદા-દાદીના જીવન રોળાઈ ગયાં, મજૂરી કરવી પડી. પણ તેમાંથી તેઓ શીખ્યા કે દુ:ખમાં ફક્ત કડવાશ નથી રહેલી પણ અસાધારણ નૈતિક સંભાવના પણ રહેલી છે.

ભાષા પોતાની માતા છે પણ પોતાને પિતા નથી એમ કહીને જેઓ ભાષા સાથેનો પોતાનો સંબંધ વિગતે વર્ણવે છે તે ઑસ્ટ્રિયાનાં લેખિકા એલફ્રિડ યેલીનેક જર્મન ભાષામાં લખે છે અને કહે છે, ‘લેખન વાંકડિયા વાળ કરવાની દેણગી છે, વાસ્તવ સાથે વાંકડિયા વાળ વાળવાની .. જે વાસ્તવને જરી ય જાણતા જ નથી તેમની શી વલે થાય છે ? એ ખૂબ જ વીંખાયેલો છે. એને સરખો ઓળી શકે એવી કોઈ કાંસકી નથી. લેખકો હાથ ફેરવે છે અને હતોત્સાહ થઈ વાળને ભેગા કરી ભાત પાડે છે, પણ રાતે તરત એ વિફરે છે. પોતે દેખાય છે એમાં કશુંક અજુગતું છે. સુંદર રીતે ગોઠવાયેલા વાળને ફરી એની મૂળ પ્રકૃતિથી કરી શકાય, પણ કોઈ રીતે વશ કરી ન શકાય.

પ્રખ્યાત અંગ્રેજી નાટ્યલેખક અને દિગ્દર્શક હેરોલ્ડ પિન્ટરના મતે “વાસ્તવિક અને અવાસ્તવિક વચ્ચે, સાચા અને જૂઠા વચ્ચે જડબેસલાક તફાવત નથી. કોઈ બાબત અનિવાર્યપણે સાચી કે જૂઠી નથી. એ સાચી અને જૂઠી બંને હોઈ શકે. નાટયકૃતિનું સત્ય હંમેશાં છટકણું હોય છે. એ નિતાંત તમને લાધતું નથી, પણ એના માટેની ખોજ અપરિહાર્ય છે. આ ખોજ જ પ્રવૃત્ત કરે છે. આ ખોજ તમારું કર્મ છે. નાટ્યકળામાં ખરેખર તો એક જ સત્ય જડે એવું કદી નથી; ઘણાં બધાં હોય છે. આ સત્યો એકમેકને પડકારે છે, હડસેલે છે, પ્રતિબિંબિત કરે છે, એકમેકની ઉપેક્ષા કરે છે, એકમેકને ચીડવે છે, એક્મેકથી અજ્ઞાત રહે છે …” (પૃ.૨૪૦)

તુર્કી લેખક ઓરહાન પામુક ‘મારા પિતાની સૂટકેસ’ શીર્ષકથી પોતાનાં સર્જન વિશે વાત કરે છે. તેમના પિતાજીની લખેલી હસ્તપ્રતો એ સૂટકેસમાં વાંચવાનું લેખકપુત્રને કહેવામાં આવેલું. પિતાનું બાળપણ અને યુવાની આરામદાયક રીતે વીતેલાં અને સાહિત્ય માટે થઈને, લેખક થવા ખાતર અડચણો વેઠવાની તેમની તૈયારી નહોતી. એમને જિંદગી એની તમામ સુંદરતામાં વહાલી હતી. આગળ આ લેખમાં લેખક એક તુર્કી કહેવત – સોંયથી કૂવો ખોદવો – ટાંકે છે અને કહે છે, તે લેખકને ધ્યાનમાં રાખીને કહેવાઈ છે. પોતાના પિતા બાબતે, પિતાના વાચન અને લાયબ્રેરી બાબતે તથા પોતાના સર્જન બાબતે ઓરહાન પામુક રસપ્રદ વાતો કરે છે. આખા લેખમાં સૂટકેસમાં રહેલી પિતાના લેખનની હસ્તપ્રતો વિશે એક રહસ્ય અનુભવાય છે. એ વાંચ્યા પછીનો લેખકનો પ્રતિભાવ પણ રસપ્રદ છે. એક લેખકનો પિતા સાથેનો આ સંબંધ અનન્ય છે.

ઇરાનમાં જન્મેલ પણ યુવાવસ્થા ઝીમ્બાબ્વેમાં વિતાવનાર લેખિકા ડોરિસ લેસિંગ આફ્રિકાના એવાં પ્રદેશની વાત કરે છે જ્યાં શિક્ષણસંસ્થાઓમાં પણ પુસ્તકો સાવ ગેરહાજર છે. અહીં એવાં શિક્ષક છે જે છથી અઢાર વર્ષના વિદ્યાર્થીઓને પથ્થરથી ધૂળમાં લખી ભણાવે છે. અહીં વીસ વર્ષની એવી યુવતી છે જે ધૂળમાં સોટીથી એ,બી,સી,ડી લખે છે. લેખિકા કહે છે, લેખન માટે પુસ્તકોનું સાંનિધ્ય જરૂરી છે. અહીં એવા લેખકો થયા છે જે મુરબ્બાની બરણી પરની કાપલી વાંચીને વાંચતા શીખ્યા છે!!!

ફ્રાંસના જો મારી ગુસ્તાવ કલેઝિયો પોતાની તીવ્ર અનુભૂતિઓની વાત કરે છે જેમાં જંગલના અનુભવો, નાનીમા પાસેથી સાંભળેલી વાર્તાઓની અસર અને પુસ્તક-વાચનના અનુભવો છે. સ્ટિગ ડેગરમેન(સ્વીડિશ લેખક તથા પત્રકાર)નું તેમને પ્રિય એવું પુસ્તક ‘નિબંધો અને સત્ય-લખાણો’ છે જેમાં કલેઝિયોને બાળસહજ કોમળતાની સાથે સરળતા અને કટાક્ષનું સંમિશ્રણ જોવા મળે છે જેને ગ્રહણ કરવા તેઓ ઉત્સુક છે. પોતાનાં વક્તવ્યનાં શીર્ષક ‘વિરોધાભાસનું વન’ની સમજૂતી આ રીતે છે. એક તરફ દુનિયામાં સાહિત્ય કરતાં વધુ મહત્ત્વપૂર્ણ બીજું કંઈ હોઈ શકે નહીં એ રીતે વર્તવું અને બીજી તરફ જ્યાં જ્યાં દૃષ્ટિ પડે ત્યાં ક્ષુધાગ્રસ્ત અને સંઘર્ષરત માનવીઓ જોવા મળે છે અને એમને માટે તો મહિનાના અંતે થનારી કમાણીથી વધુ મહત્ત્વ કશાનું નથી હોતું – આ હકીકતને અવગણવી કઈ રીતે શક્ય છે ? અહીં જ સર્જકને એક નવા વિરોધાભાસનો સામનો કરવો પડે છે – એ ક્ષુધાર્તો માટે જ લખવા માગતો હોય છે, પણ હવે એ જાણે છે કે જેમની પાસે પેટ ભરીને ખાવાનું છે એમની પાસે જ લેખકના અસ્તિત્વની નોંધ લેવાની ફુરસદ છે. તો હવે લેખકે આ વિરોધભાસના વનમાં જ પડાવ નાખવાનો છે – આ વાતને ગૃહિત રાખીને લેખક કેટકેટલા દિગ્ગજ લેખકોની વાત કરે છે.

જર્મન લેખિકા હેરતા મ્યુલરે સત્તાની કદમપોશી ન કરી. તેઓ નોકરી કરતાં હતાં ત્યાં તેમની પર બળજબરી કરીને ખોટું લખાણ આપવાનું કહેવામાં આવ્યું પણ તેમણે તેમ ન કર્યું અને કેબિન આંચકી લેવામાં આવતા ડર્યા વગર કેબિનની બહાર પગથિયાં પર બેસીને કામ જારી રાખ્યું. નાનપણમાં તેમની મા રોજ સ્કૂલે જતી વખતે ટોકતી, ‘તેં હાથરૂમાલ લીધો?’ આ પ્રશ્ન સમગ્ર જીવન દરમિયાન જુદી જુદી રીતે તેમની કસોટી લે છે.

દક્ષિણ અમેરિકાના પેરૂ દેશના વતની મારિયો વરગાસ લોસા પછીથી સ્પેનનું નાગરિકત્વ લે છે અને સ્પેનિશ ભાષામાં સર્જનકાર્ય દ્વારા પ્રખ્યાત બને છે. તેઓ કૃતજ્ઞતાપૂર્વક એ ધરતીના લૂણનો સ્વીકાર પણ કરે છે. ફ્રેંચ લેખક પેટ્રિક મોદિયાનો નાની નવલકથાઓ લખે છે – ૧૨૦થી ૧૩૦ પાનાંની. તેમણે મોટે ભાગે યાદદાસ્ત, અવગણના-ઉપેક્ષાઓ, અસ્મિતા તેમ જ અપરાધભાવ જેવા મુદ્દાઓને કેન્દ્રમાં રાખતું નવલકથા-સાહિત્ય આપ્યું છે. તેઓ કહે છે, ‘તમે જ્યારે પુસ્તક પૂરું કરવામાં છો, ત્યારે તમને એવી લાગણી થયા કરે છે કે જાણે પુસ્તક સ્વતંત્રતાનો શ્વાસ લેવાનું શરૂ કરી દે છે ને તમારા હાથમાંથી છટકી જવાની તૈયારી કરે છે ..’(પૃ.૩૭૯)

૨૦૧૫માં રશિયન લેખિકા સ્વેતલાના એલેક્સિયેવીચને નૉબેલ પારિતોષિક મળે છે જેઓ ગામડામાં ઉછર્યા છે. તેઓ કહે છે કે બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી અમારા ગામડામાં કોઈ પુરુષને જોયાનું મને યાદ નથી. અમે બાળકો માત્ર સ્ત્રીઓની દુનિયામાં જ મોટાં થયાં છીએ. મને સૌથી વધુ એ વાત યાદ છે કે એ સ્ત્રીઓ મૃત્યુની નહીં પણ પ્રેમની વાતો કરતી. લડાઈમાં જતાં પહેલાંના આગલા દિવસે તે પોતાનાં પ્રિયજનોને કેવી રીતે વિદાય આપતી તેની વાતો તે અમને કહેતી. તેમનાં પાછા આવવાની હજી પણ તેઓ રાહ જોઈ રહી છે. ૨૦૧૬માં નૉબેલ સન્માન પ્રાપ્ત કરનાર પ્રથમ સંગીતકાર બૉબ ડિલન સુધીના લેખકોનાં વક્તવ્યો અનુવાદ દ્વારા વાંચવા મળે છે.

આ એક એવું પુસ્તક છે જેમાં જુદા જુદા દેશ અને સંસ્કૃતિના લેખકોનો અવનવો પરિવેશ જાણવા મળે છે. એમનાં વક્તવ્યોમાં એમની સાદગી, સમસંવેદના, લખવાની અને વ્યક્ત થવાની તીવ્ર અભીપ્સા, મુક્તિ માટેની ઝંખના – આવા અનેક મુદ્દાઓ આપણને વિચારતા કરી દે છે. જીવનની વ્યાપકતાનો ખ્યાલ આવે તેવાં આ વક્તવ્યો વાંચવાનો આનંદ વ્યક્ત કરું છું. 

‘સ્નેહલ’, પ્રજાપતિ વાડી સામે, ગાંધી રોડ, બારડોલી – 394 602. જિલ્લો સુરત. ગુજરાત.  

e.mail Sandhyanbhatt@gmail.com

‘આંતર ખોજ’ 

મારી ખૂબ ઈચ્છા છે કે અનુરાધા ભગવતી અને પદ્મા દેસાઈની સ્મૃતિયાત્રાઓની તંદુરસ્ત ચર્ચા દેશ-દુનિયામાં, ગુજરાતમાં અને દક્ષિણ ગુજરાતમાં તો થાય જ. આ બન્ને પુસ્તકોનો ગુજરાતી અનુવાદ પણ થવો જોઈએ. 

— બકુલા ઘાસવાલા

પદ્મા દેસાઈને વધારે સમજવાં હોય તો તારે અનુરાધાનું આત્મકથન ‘Unbecoming : A Memoir of Disobedience’ : ખાસ વાંચવું જોઈએ. મારા નિકટના સ્વજને મને ભારપૂર્વક કહ્યું. આમ પણ મેં હાલમાં જ પદ્મા દેસાઈનું આત્મકથન ‘Breaking Out : મુક્તિયાત્રા’ વાંચ્યું હતું. પદ્માબહેનને તો પદ્મભૂષણની નવાજેશ પણ થઈ છે તેનો ઉલ્લેખ એમની આત્મકથામાં નથી, કારણ કે તે આત્મકથા પ્રકાશિત થયા પછીની વાત છે. લલિતાબહેન અને કાલિદાસ દેસાઈથી અનુરાધા ભગવતીની ત્રણ પેઢીને સમજવાની સાથે મૂળસોતાં ક્ષેત્રથી આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરની વિદ્વત્તાને સમજવાનો અમૂલ્ય મોકો અહીં મળે છે. પદ્મા દેસાઈની મુક્તિયાત્રા સાથે અનુરાધાની આંતર ખોજનું અનુસંધાન થતું હોય એવું મને વાંચતી વખતે લાગતું રહ્યું હતું. અનુરાધાની સમગ્ર યાત્રામાંથી પસાર થતાં એની પેઢીનાં સંતાનો માટે ખાસ્સી સમજણ વિકસી એમ કહેવું મને વધારે ગમે છે.

અનુરાધા ભારતીય-આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે પ્રતિષ્ઠિત અર્થશાસ્ત્રી વિદ્વાન માતા-પિતા પદ્મા દેસાઈ અને જગદીશ ભગવતીની દીકરી છે, પરંતુ એ હોવાનું કે એની Reflected Gloryમાં રાચવાનું કોઈ મિથ્યાભિમાન એના પર સવાર થયું નથી. એના મનનો કોઈ અહમ્‌ પણ વાચક તરીકે મેં અનુભવ્યો નથી. આત્મકથન છે એટલે બાળપણથી પુસ્તક પ્રગટ થયું તે સમયખંડ આવરી લેવાયો છે. ૧૯૭૫માં અમેરિકામાં માતાની ૪૨-૪૩ વર્ષની વયે એનો જન્મ થયેલો. હાલ એની ઉંમર ૪૭ વર્ષની અને પુસ્તક પ્રકાશિત થયું ત્યારે ૪૪ વર્ષની. આમ તો દરેક સંતાન પોતાનાં માતાપિતા માટે અણમોલ અને અનન્ય હોય જ છે એવું આપણે માનીએ છીએ. અનુરાધા પણ એ જ રીતે જોઈતી અને વહાલા દીકરી એમ માની લઈએ. પુસ્તકમાંથી પસાર થઈએ ત્યારે ખ્યાલ આવતો જાય કે અમેરિકામાં જન્મીને મોટાં થતાં અને સ્વતંત્રતપણે વિચારતાં સંતાનો પોતે શું અનુભવે અને વ્યક્ત કરે. અનુરાધાની અનુ તરીકે ઓળખ પણ બની છે એટલે અનુ લખું તો એ અનુરાધા જ છે તે ખ્યાલ રહે એ જરૂરી છે. માતાપિતા સાથે બાળપણથી આજ પર્યંત પોતાના સંબંધો કેવા રહ્યા એ વિશે અનુ શબ્દો ચોર્યા વગર સ્પષ્ટપણે લખે છે; સાથે વયોવૃદ્ધ માતાપિતાને પોતે જે રીતે સમજ્યાં તે વિશે પણ લખે છે.

અનુની આત્મકથાની વિશિષ્ટતા એની પારદર્શકતા અને ધારદાર કલમ છે. અનુભવ્યું અને લાગ્યું તે લખ્યું, બોલી તે બોલી, જે ગમ્યું તે કર્યું, ન ગમ્યું તે છોડ્યું અને અંતે હૈયે તો હોઠે અહીં ટેરવે. નારીવાદીઓનો તકિયાકલામ ‘Personal is Political’ અનુની ગળથૂથીના સંસ્કાર છે. તે રીતે ‘મારા તન-મન-ભાવના-ધન પર મારો જ અધિકાર છે અને હું ઈચ્છીશ તે કરીશ’ એવો નિર્ધાર એનું વિશિષ્ટ પાસું છે. જો સ્વતંત્રતાનો અહેસાસ છે તો સમાંતર જવાબદારીની સભાનતા પણ છે. મને આ આત્મકથન ‘આંતર ખોજ’ તરીકે વધારે સ્પર્શ્યું છે. હકીકતે તો ઉંમરના વચલા કે મધ્યાહ્નના પડાવ પર એને ટેરવેથી આત્મકથન શબ્દાંકિત થયું છે. યેલ યુનિવર્સિટીમાં સ્નાતક તરીકેના અભ્યાસના અનુભવોથી લઈ મિલિટરીની મરીન શાખામાં લેફ્ટનન્ટ અને કેપ્ટન તરીકેની કારકિર્દી બનાવી ત્યાર પછી SWAN નામની સંસ્થાની સ્થાપના દ્વારા મિલિટરીમાં સ્ત્રી-સૈનિકો સાથે થતાં જાતીય દુર્વ્યવહારના ખુદના અને અન્યના અનુભવોને વાચા આપી મિલિટરીમાં સ્ત્રી કેન્દ્રિત વલણ-અભિગમ બદલવા અને કાયદા / ધારાધોરણ સુધારવા માટે હિમાયતી તરીકેની સક્રિય ભૂમિકા ભજવનાર અનુરાધાની આકંઠ નિસબત, પ્રતિબદ્ધતા અને અંત સુધી ધ્યેયને સમર્પિત રહેવાની અડગ નિષ્ઠાનો આલેખ એટલે એનું આત્મકથનાત્મક આલેખન ‘અસહ્ય સ્થિતિ : આજ્ઞાભંગનાં સ્મૃતિચિત્રો’ જે મારી દૃષ્ટિએ તો ‘હૈયે તે હોઠે’ તરીકે ઝિલ્યું છે. જ્યારે એણે નક્કી કર્યું કે હું મરીન શાખામાં કારકિર્દી બનાવીશ ત્યારે તો કોઈ ખ્યાલ ન હતો કે ભાવિ શું હશે પરંતુ અહીં તો ડગલું ભર્યું કે ના હઠવું એટલે કડક તાલીમ તો પછી આવી તે પહેલાં સ્નાતક હોવાથી સીધી ભરતી ઓફિસર તરીકે જ થઈ. અત્યંત મહેનતથી ભરચક તાલીમ લઈ લેફ્ટનન્ટ તરીકેના કાર્યકાળ દરમિયાન રંગભેદ અને લિંગભેદના જે કાંઈ અનુભવો થયા છે તેનો સઘળો ચિતાર પુસ્તકમાંથી પસાર થતા મળે છે. અમેરિકન નાગરિક તરીકે જન્મ, ઉછેર અને વ્યક્તિત્વનો વિકાસ છતાં કેવા અનુભવો થયા છે તે તો એમાંથી પસાર થઈએ ત્યારે જ સમજાય. પ્રેમની વિભાવના, શારીરિક અને ભાવનાત્મક જરૂરિયાતો સંદર્ભે અવારનવાર બંધાતા સંબંધો, ઓફિસરોની ક્રમિક સત્તાકીય ભાંજણી અને મિલિટરી દબદબા સાથે જન્મજાત મૌન રહેવાના સંસ્કારનો સીલસીલો છતાં એવી સરહદને અતિક્રમી જઈ નીડરતાપૂર્વક પોતે જે છે તે રીતે વ્યક્ત થવું એ બે વાક્યમાં લખાય કે સમજાય તેવી ગાથા તો ન જ હોય ને ! કારકિર્દીમાં પોતે જે ફરજો અદા કરવાની છે તે અને જાત સાથે સંઘર્ષ દ્વારા આંતર ખોજ થકી પોતે શારીરિક-માનસિક રીતે જે અનુભૂતિ કરે છે તેનું નગ્નસત્ય ઉજાગર કરવાનું અનુને સહેજ પણ કઠિન લાગ્યું નથી. મેલ બેકલેશ અને ધવલવર્ણીય અધિકારીઓ કે સહકર્મીઓનો પ્રતિઘાત કે પ્રતિક્રિયાનો સામનો કરવાનો બેવડો બોજો કેવી રીતે વેંઢાર્યો તેનું યથાવત્ વર્ણન કરવામાં અનુનાં ટેરવાંને જરાપણ હિચકિચાટ થયો નથી.

SWANની સ્થાપના અને પછી ક્રમબદ્ધ રજૂઆતો દ્વારા મુખ્ય પ્રવાહમાં મિલિટરીમાં કાર્યરત સ્ત્રીઓની સમસ્યાઓને વાચા આપવી, પ્રેસ અને પોલિટિશિયનો સાથે રહી કે સામે રહીને પણ સેનેટ સુધી રજૂઆતો કરવી, સામાજિક જાગૃતિ માટે લખી અને બોલીને અવિરત પ્રયત્નો કરવા, પીડિતોને સંગઠિત કરવા એમની કેફિયતનું દસ્તાવેજીકરણ કરવું અને સચ્ચાઈ દર્શાવવી આ કાર્ય પણ અનુએ પૂરી નિષ્ઠા અને નિસબત સાથે પ્રતિબદ્ધતાપૂર્વક કર્યું છે. સહકર્મીઓનો સહયોગ મળે તેમ એમની રોજ બ રોજની ગમતી-અણગમતી રીતભાત કે ઈર્ષ્યાનો સામનો પણ કરવો જ પડે એ કડવું સત્ય પણ અનુએ જીરવ્યું છે. મોટાભાગે બધાં જ એનો સામનો કરતાં હોય છે એ ય સાચું. ક્યારેક બે ડગલાં આગળ અને ક્યારેક બે ડગલાં પાછળ હસીને પણ પોતાની સચ્ચાઈનો અહેસાસ કરતાં ને કરાવતાં રહેવાનો સ્ત્રીયાર્થ – પુરુષાર્થ-માનવાર્થ અનુ અને એની ટીમે કર્યો છે. એમાં સફળતા સાથે નિષ્ફળતા પણ મળી. થાકી અને હારી જવાય તેવો સંઘર્ષ છતાં અનુ અડગ રહી શકે છે તો એણે તનતોડ મહેનત સાથે મનતોડ વ્યથા – હતાશા પણ ભોગવી છે અને તે માટે માનસિક સારવાર પણ લીધી છે. અનુ પોતાના દરેક અનુભવનું વર્ણન તટસ્થતાથી કરતી વખતે પોતાનો ધારદાર મિજાજ તો બતાવે જ છે પરંતુ પોતાની અનુભૂતિની હળવાશભરી અભિવ્યક્તિ પણ કરી શકે છે. જો કે એમની ટીમે જે ભીંત સાથે માથાં અફાળવાનાં છે તે અસહનીય છે તો મારા જેવા સામાન્ય વાચક માટે તો અકલ્પનીય પણ છે.

પુસ્તક વાંચતી વખતે મને કેટલાક પ્રશ્નો થતા જ હતા કે અનુએ આ મુદ્દે લખ્યું તો આ વાત કેમ ન લખી અને ત્યાં એણે લખી જ હોય જેમ કે ઘરેલુ હિંસાનો મુદ્દો. અધિકારીઓનાં બાળકો અને પત્ની વિષયક કે મિલિટરીમાં કામ કરતી સૈનિકાઓને થતાં ઘરેલુ હિંસાના અનુભવો વિષયક દાસ્તાનનું આલેખન એણે કર્યું જ છે. શિસ્તબદ્ધ કર્મશીલની જેમ સૈદ્ધાંતિક રીતે મુદ્દાસર આંકડા અને હકીકતનું બયાન તો આંખે ઊડીને વળગે એવું મને તો લાગ્યું છે. દુનિયાનો કોઈ પણ દેશ હોય અને કોઈપણ સરકાર હોય, નેતા હોય એનું અગત્યના મુદ્દા પર ધ્યાન દોરવા માટે જે જરૂરી કુશળતા જોઈએ તે SWAN ટીમે કેળવી એટલે એમને ક્યાંક સફળતા મળી તો જ્યાં ન મળી ત્યાં એનું તાર્કિક વિશ્લેષણ પણ અહીં વાંચવા મળ્યું છે. અનુએ પોતાના બંને શ્વાન અને નિકટના મૈત્રીસંબંધો વિશે લખ્યું ત્યારે મને સહજ વિચાર આવતો હતો કે એણે ક્યારેક રસોડું જોયું હશે કે ? અનુના ઉત્ક્રાંતિ આલેખમાં એની SWANમાંથી નિવૃત્તિ અને યોગ-વિપશ્યનામાં પ્રવૃત્તિ ઉપરાંત માંસાહારથી શાકાહાર જ નહીં પણ વિગન કે વેગન જેઓ દૂધનો ઉપયોગ પણ ન કરે તેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. અહીં એ યોગ શિક્ષક તો બને છે સાથે સો માણસની રસોઈ બનાવવાની ટીમમાં જોડાઈને નિષ્ણાત તરીકે આશ્ચર્યચકિત પણ કરે છે. ભારતના વડાપ્રધાન નરેન્દ્રભાઈ મોદીની યોગ ચળવળની અનુ પ્રશંસક છે તે એની વિલક્ષણતા છે.

મને એક બીજો વિચાર સતત આવ્યો છે કે આપણે માટે ભારતીય સૈનિકો ભારતમાતાના પુત્રો છે. એમની શહાદત, ત્યાગ, બલિદાનની ગાથાઓ સાંભળીને મોટાં થયાં છીએ અને બાળકો પણ મોટાં થાય છે. ભારતીય સેનામાં સ્ત્રીઓની સંખ્યા કેટલી સ્ત્રીઓ હશે ? કોઈએ ભારતની સાચી પરિસ્થિતિ વિશે અનુભવગાથા લખી હશે ? દુનિયાભરમાં નારીવાદીઓ Militarisationનો વિરોધ કરતી આવી છે. અહીં મને શર્મિલા ઈરોમની યાદ આવી. મિલિટરીમેન અને ટેરરિસ્ટોની માનસિકતા વિશે તો લખાતું પણ રહ્યું છે, ગુજરાતીમાં કેટલું સાહિત્ય છે તે વિશે મને ખાસ જાણ નથી. પરંતુ અનુએ જે લખ્યું છે તેવી હિંમતથી ભારતમાં કોઈ મિલિટરી વુમને-સ્ત્રીએ લખ્યું હોય તો મને ખબર નથી. તો પણ જુઓ કે અનુનાં વંશીય મૂળ ભારતમાં છે. અનુ તો વર્ગ, વર્ણ, જ્ઞાતિથી પર છે અને queer છે. સ્વતંત્રમિજાજી, સ્વનિર્ભર, ઉદ્દામવાદી વ્યક્તિત્વનું ઉમદા, પ્રેમાળ અને સ્થિતપ્રજ્ઞ વ્યક્તિત્વમાં રૂપાંતર થવું એ પ્રલંબ પ્રક્રિયા ભલે હોય પણ એવું પરિવર્તન શક્ય છે એ અનુની આંતરખોજનું દર્શન કરાવે છે.

ત્રીજો વિચાર એ હાવી થઈ ગયો હતો કે અનુના સ્ત્રી-પુરુષના જન્મજાત Conditioning વિશે ક્યા વિચારો હશે. કદાચ એ Conditioning શબ્દપ્રયોગ ન કરે તો પણ જે જડબેસલાક માનસિકતા રોપાઈ જતી હોય છે જે સહેલાઈથી છૂટે નહીં તે વિશે તો એણે વિચાર્યું જ હશે ! એણે એ શબ્દપ્રયોગ સાથે જ વિચાર્યું છે. પદ્મા દેસાઈની પોતાના જમાનાની માનસિકતાથી મુક્ત થઈ પોતે બળવો કરનાર પણ લાગે તે હદે વર્તન કરવાની ચેષ્ટા એક વર્તુળ પર પરિક્રમા શરૂ કરે છે. અનુ એ પરિક્રમાને પોતાના જમાના પ્રમાણે બળવો લાગે તે રીતે આગળ વધારે છે. માતા-પુત્રી પોતપોતાના હિસ્સાનો સંઘર્ષ કરે છે. ક્યાંક સફળ-નિષ્ફળ પણ જાય છે છતાં બન્ને સિદ્ધિને પણ વરે છે. અંતે અનુની ખોજ અંતર્યાત્રામાં પરિણમે છે અને એ સત્યમ્-શિવમ્-સુંદરમ્‌ના માર્ગે યોગસાધના તરફ વળીને વર્તુળની પરિક્રમા પૂર્ણ કરે છે.

આ બીજું પુસ્તક મને કિન્ડલ પર વાંચવાં મળ્યું અને મને એ ફાવી ગયું કારણ કે આઈપેડ પર ફોન્ટ્સ મોટા કરી વાંચી શકી. વાર તો લાગી પણ ગમ્યું. એમેઝોન પર મળે છે. પુસ્તક મેળવવા માટે ઈન્ટરનેટ સર્ફિંગ કરતાં હું અનુરાધા દેસાઈ ટાઈપ કરતી રહી અને અલગ વિગત મળતી રહી પછી યાદ આવ્યું કે ભગવતી ટાઈપ કરું અને તરત વિગતો મળી. પછી મને વિચાર આવ્યો કે અનુરાધા પોતાની અટક વિદ્રોહી કે ક્રાન્તિ રાખતે તો ? એવો વિચાર પણ આવ્યો કે કેટલા Facebook Friends એ વાંચ્યું હશે ? તરલિકાબહેન, રવીન્દ્ર પારેખ, ખેવના, વિભૂતિ, નંદિતા, કિરણ, મહાશ્વેતા, ગૌરાંગ, મનીષી, પ્ર.ન. શાહ, વિપુલ કલ્યાણી, ફાલ્ગુની, દિવ્યાશા ….. વાંચી હશે તેવાં અનેક નામો યાદ આવે છે એટલે હવે યાદી મૂકતી નથી ……… કોઈ મિત્ર આ પુસ્તક વિશે મંતવ્ય આપશે તો ગમશે.

સૌજન્ય : બકુલાબહેન ઘાસવાલાની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

સુરતની છોકરીની ભારતથી અમેરિકાની સંઘર્ષથી સિદ્ધિની યાત્રા એટલે અર્થશાસ્ત્રી પદ્મા દેસાઈની આત્મકથા ‘Breaking Out’ [મુક્તિયાત્રા]. પદ્મા દેસાઈનો જન્મ ૧૯૩૧ એટલે હાલ એમની વય એકાણુ વર્ષ પૂરાં. એમને દેશ છોડ્યાને ૬૪-૬૫ વર્ષ થયાં. સુરત, મુંબઈ, દિલ્હી, અમેરિકા, રશિયામાં એમણે વસવાટ કર્યો અને હાલ અમેરિકા રહે છે. તેઓ રશિયન અર્થતંત્રના અમેરિકન અભ્યાસુ અર્થશાસ્ત્રી તરીકે પ્રતિષ્ઠિત છે.

એમની આત્મકથા વાંચતાં પ્રથમ છાપ એમની અપ્રતિમ બૌદ્ધિકતા, સંવેદનશીલતા, સંઘર્ષને અતિક્રમી જઈ ફરીથી જાતને પુરવાર કરવાની ઉત્કટતા માટે અહોભાવ જગાડે છે. એમના પિતા કાલિદાસ દેસાઈ – કે.એલ. દેસાઈ સુરતની પ્રતિષ્ઠિત શિક્ષણ સંસ્થા સાર્વજનિક એજ્યુકેશન સોસાયટીના પ્રોફેસર તો હતા જ ઉપરાંત નિવૃત્તિકાળમાં સુકાની પણ બનેલા. બે બહેનો અને એક ભાઈ સાથે એમનું બાળપણ વીતેલું. ઘરમાં માતા-પિતા અને કાકી સાથે તેઓ કુલ સાત વ્યક્તિ રહેતાં અને મહેમાનો, વિદ્યાર્થીઓની અવરજવર પણ રહેતી. ઉચ્ચ મધ્યમવર્ગીય, સંપન્ન અને સમૃદ્ધ જીવનશૈલી તો હતી જ. શાળાજીવનથી જ પ્રથમ સ્થાને રહેવાની સહજતા એમને વરી હતી. ભણવામાં તો હોશિયાર હતાં જ સાથે સંસ્કૃત, વક્તૃત્વ, સંગીત પણ એમના રસના વિષયો હતા. સુરતમાં શિક્ષણ લીધા પછી અર્થશાસ્ત્રનો વધુ અભ્યાસ મુંબઈમાં કર્યો. મુંબઈ હતાં ત્યારે જ ‘આર.બી.’ના પ્રેમમાં પડેલાં અને પછી એની સાથે લગ્ન પણ કર્યાં. ત્યાર પછી દિલ્હી જોબ માટે અને અમેરિકા વધુ અભ્યાસ માટે ગયાં અને ત્યાં અર્થશાસ્ત્રમાં ડોક્ટરેટની પદવી મેળવી. આર.બી. સાથે લગ્ન ન ટક્યું. છૂટાછેડા માટે ખાસ્સી મુશ્કેલીઓનો સામનો પણ કરવો પડ્યો. આ દરમિયાન જગદીશ ભગવતી સાથે ઓળખાણ થયેલી અને નવ વર્ષના મૈત્રીસંબંધ પછી તેઓએ લગ્ન કર્યા. અમેરિકામાં એમની સરસ કારકિર્દીનું મંડાણ થયું. તેઓ હાર્વર્ડમાં ભણ્યાં. એમનાં જેવી જ તેજસ્વી કારકિર્દી જગદીશ ભગવતીની પણ રહી. ઉપર જણાવ્યું તેમ તેઓ રશિયા પણ સંશોધન પ્રકલ્પ અંતર્ગત ગયાં હતાં. અમેરિકામાં એમને એક દીકરી જન્મી જેનું નામ અનુરાધા-ક્રિસ્ટીના. આત્મકથામાં એમણે પોતાનાં સમગ્ર જીવનની વાતો અત્યંત નિખાલસતા અને પારદર્શકતાથી લખી છે.

આટલી તો એમની જીવનકથાની ઝલક. બાકી એમનું જીવન કાંઈ ખાયાપીયા અને મઝા કીયા એવું સીધુંસાદું રહ્યું નથી. બાળપણમાં પણ માતાની માનસિક હાલત અને મિજાજ પરિવર્તનનો અનુભવ કપરો જ રહેલો. મુંબઈમાં આર.બી. સાથે શરૂઆત તો સારી થયેલી, પરંતુ પછી એ જ સંબંધના કારણે જાતીય રોગનો ભોગ બનવું પડેલું. એની શારીરિક-માનસિક અસર અમેરિકા ગયા પછી પણ રહેલી. દિલ્હી અને અમેરિકાના વસવાટ દરમિયાન જગદીશ ભગવતીનો પરિચય રાહતપ્રદ રહ્યો, છતાં છૂટાછેડાની જટિલ પ્રક્રિયાએ એમને ખાસ્સી તકલીફ આપી ત્યાં સુધી કે એમણે ધર્મ પરિવર્તન કરી ખ્રિસ્તી- ક્વેકર બનવું પડ્યું. એ પ્રક્રિયા પૂરી તો કરી અને આર.બી.એ મન બદલ્યું અને છૂટાછેડા ન આપ્યા ! આ સમયખંડ જ્યારે છૂટાછેડાનો કાયદાકીય માર્ગ સરળ ન હતો ત્યારનો છે. એક સવાલ તો આજે પણ થાય કે કાયદા સરળ કેમ નથી હોતા અને તે વ્યક્તિગત ભીંસ કેમ વધારે છે ? જો કે પદ્માબહેન પોતાના ધર્મપરિવર્તનની ઘટનાને દિવ્ય આધ્યાત્મિક અનુભૂતિ તરીકે મૂલવે છે. પોતે કર્મકાંડી નથી અને ધાર્મિકતાનો પોતીકો અર્થ ધરાવે છે જેની છણાવટ એ કરતા રહે છે. જે રીતે ધર્મ એમના પર હાવી નથી તે રીતે સામાજિક બંધનોને પણ નજરઅંદાજ કરીને જીવનશૈલી ગોઠવવાની એમને ફાવટ રહી છે. અલબત્ત, એમને માનસિક રીતે જે તકલીફો પડી, એમણે એ સંદર્ભે જે સારવાર લેવી પડી, બાળક જન્મ માટે પણ જે પડકારોનો સામનો કર્યો તેનું વિશદ વર્ણન પણ એમણે કર્યું જ છે. માતાપિતા સાથેના સંબંધોમાં પિતા સાથે એમનું પ્રત્યાયન સંવાદિત રહ્યું છતાં એમને એ સંબંધો વિશે જે અનુભૂતિ રહી એનું વર્ણન પણ એમણે કર્યું જ છે, માતાની મક્કમતા અને નિર્ણયશક્તિની વારસાઈનો પણ એ ઉલ્લેખ કરે છે. ભાઈ-બહેનો સાથે સંબંધોમાં સૌહાર્દ ખરો પરંતુ સંપર્ક જ છૂટી ગયો. તો જગદીશ ભગવતી સાથેના લગ્નજીવનની સુખદ અનુભૂતિને પણ આલેખી છે. દીકરી સાથેના નિખાલસ સંબંધો અને દીકરીના નિજી જીવનનાં વલણોની સ્વીકૃતિ એ એમની અમેરિકન માનસિકતા અને જીવનશેલીને સમજવાની દૃષ્ટિનો પરિચય કરાવે છે. 

ભારત, અમેરિકા અને રશિયા, દેસાઈ  અને ભગવતી પરિવારની જીવનશૈલી, સંબંધો, પરંપરા વિશે એમનું આલેખન સમજીએ તો ભગવતી કુટુંબ સાથે સંબંધોની પરિપાટી સુગમ રહી તે સહજ દેખાઈ આવે. અમેરિકામાં  ‘મનુષ્યત્વ’ના સ્વીકાર સાથે પણ કારકિર્દીના પડકારોની સંઘર્ષકથા કાંઈ લાલ જાજમની બિછાત તો નથી જ એમ તેઓ માને છે છતાં પોતે અમેરિકામાં મોકળાશથી પોતાનું સ્થાન બનાવી શક્યાં તે પણ સ્વીકારે છે. આપબળે કારકિર્દી બનાવવી એમાં પણ આર્થિક રીતે સ્વનિર્ભર રહેવું એ તો પદ્માબહેનની યાત્રાનું અભિન્ન અંગ રહ્યું છે. વાચકે એ સમયખંડ ધ્યાનમાં રાખવો જ જોઈએ. બન્ને પરિવાર પોતપોતાના ક્ષેત્રમાં અગ્રણી છતાં કારકિર્દી બનાવવા માટે તો સ્વબળ પર જ ઝઝૂમ્યાં. પદ્માબહેન પોતાની સિદ્ધિઓ માટે તો સંયમથી જ કલમ ચલાવે છે. પોતાનું અર્થશાસ્ત્રી તરીકે વૈશ્વિક સ્તરે પણ અવ્વલ હરોળમાં હોવું ક્યારે ય એમના પર હાવી થયું હોય તેવું જણાતું નથી. પોતાના કે જગદીશ ભગવતીના નિજી સંપર્ક ભારતના તત્કાલીન વડા પ્રધાન સાથે હોય કે યુનોનાં મહામંત્રી સાથે હોય પણ પદ્માબહેન અછડતો જ ઉલ્લેખ કરે. એમણે પ્રવાસ તો ખાસ્સો કર્યો, જગદીશભાઈ સાથે પુસ્તક લખ્યું, એ વખણાયું, જર્નલ્સમાં પણ લેખો લખ્યાં, અનેક સેમિનારોમાં પેપર વાંચ્યાં, આર્થિક નીતિમાં સલાહકાર પણ રહ્યાં અને માનઅકરામ પણ મળ્યા એવી વ્યસ્ત અને સફળ  કારકિર્દી સાથે જે સંઘર્ષોનો સામનો કરવો પડ્યો તે વિશે એમણે ઉલ્લેખ કર્યો છે પણ કકળાટ નહીં. માનસિક તણાવ અને હતાશાનો દોર આવે તો પણ તેને પોતાના વ્યવસાય પર તો હાવી ન જ થવા દે એ એમનું આગવું લક્ષણ કહેવાય. તેઓ કહે છે કે એમને સંગીત અને વાંચનથી ખાસ્સો સધિયારો મળ્યો. જગદીશભાઈની ષષ્ઠીપૂર્તિ અને પોતાના અમૃત મહોત્સવની ઉજવણી આ બે અવસરથી એમને થયેલા રાજીપાની અભિવ્યક્તિ એમણે આનંદ અને ગૌરવથી કરી છે. એમની કુદરતી સૌંદર્ય પ્રતિની વિશિષ્ટ દૃષ્ટિ, માનવ સ્વભાવનાં નિરીક્ષણનો પરિચય એમના વર્ણનમાં મળે છે. ભગવતી પરિવારની હળવી રીતભાત અને ભોજનપ્રીતિને તેઓ સહજતાથી વર્ણવે છે. વાતોના વડાં જગદીશભાઈની પ્રિય પ્રવૃત્તિ હોય તેમ એનું વર્ણન તેઓ આ રીતે કરે છે કે ત્રણેક વર્ષની અનુરાધાને એનાં ટીચરે પૂછ્યું કે તારા પિતા શું કરે છે તો અનુરાધાએ જવાબ આપેલો કે He talks ! એક વાર નાનકી અનુરાધા એના મામા સાથે ફરી આવી અને પછી કહે કે હું તો ઝૂમાં જઈ આવી ! પદ્માબહેન લખે છે કે વિવિધ મંદિરોમાં દેવીદેવતાઓના જુદા જુદા વાહનો જોઈ આવેલી એટલે જેમ કે શિવનો પોઠિયો, ગણપતિનો ઉંદર, સરસ્વતીનો હંસ…… ! આમ પોતાની ગંભીર અનુભૂતિને આલેખવાની હથોટી એમને છે તો આ રીતે એમની લેખિનીમાં હળવાશ પણ છે. મને એક જ મુદ્દે નવાઈ લાગી કે ૧૯૩૧માં જન્મેલાં પદ્માબહેનની કથામાં આઝાદી આંદોલન વિશે કે ત્યાર પછીના નવનિર્માણ જેવી ચળવળ વિશે ખાસ ઉલ્લેખ નથી. યુવાન અનુરાધાની અમેરિકન વ્યક્તિગત સ્વતંત્રતાનો તેઓ આદર કરે છે છતાં જ્યારે અનુરાધા એમને સજાતીય સંબંધનો ઉલ્લેખ કરી સવાલ પૂછે છે ત્યારે પોતાના પહેલાં તાત્કાલિક પ્રતિભાવ માટે પાછળથી એમને અફસોસ પણ થાય છે તે કબૂલાત પણ તેઓ કરે છે. પદ્માબહેને પોતાનાં કાકીની વિધવા તરીકેની પરાધીન જિંદગીથી લઈ પોતાની, દીકરીની અને અન્ય ભારતીય – અમેરિકન સ્ત્રીઓની જિંદગીના ચડાવ-ઉતરાવ જોયાં છે તે સંદર્ભે એમની અનુભવયાત્રાનું સ્ત્રીઓનો સામાજિક દરજ્જો, હક્કો, ફરજો વગેરેની દૃષ્ટિએ મૂલ્યાંકન કરવા જેવું છે.

સમાપનમાં તેઓ અમેરિકન અને ભારતીય જીવનનું મૂલ્યાંકન કરે છે ત્યારે આપણને મુક્તિની સાચી વિભાવનાનો અહેસાસ થાય છે. એ અહેસાસ માટે તો પુસ્તક વાંચવું રહ્યું. મને તો અનાવિલ સ્ત્રી તરીકે પણ એમનો પરિવેશ અને અનુભવનું એમણે કરેલું અર્થઘટન પોતીકું લાગે છે. જો કે એઓ તો નાતજાતને અતિક્રમીને વૈશ્વિક માનુષી જ બની રહ્યાં છે. આ પુસ્તક Kindle પર વાંચીને મે પણ એક નવો અનુભવ લીધો.

Publisher  :  Viking; 2012th edition (28 April 2012)

Language  :  English : kindle edition ₹296/80 Hard Cover ₹480 / 00