પુનઃ એ જ ધક્કા ને મુક્કાની વાતો,
અમારે નસીબ તો છે પોલીસની લાતો !
મેસેજ, ટ્વીટર, વોટ્સએપ તમને મુબારક!
સૂણે કોણ અમારી આ વીતકની વાતો?
બિચારા દયામણા આ ચહેરા પૂછે છે:
કયા ભવનો બદલો? અમારી શી ઓકાતો?
40ની ઉપર સૂરજ તાપ ભડકો,
કયા ખૂણે જઈને હું કાઢું બળાપો?
બધાં બાળ, મહિલા, સહુ સાથે સૂતાં,
આ ટ્રકને કહો, ઘરનો આપે દિલાસો!
ભલે પહેર્યાં લૂગડે સફરમાં સહુ સાથે,
સૌ પહોંચે સલામત, છે ખુદાનો સહારો?
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 27 મે 2020
જીવું કે હું મરું, બોલ તું,
ભૂખમાં શું કરું, બોલ તું.
નાવ મારી છે મઝધારમાં,
કેમ દરિયો તરું, બોલ તું.
ગોદડી હોય તો પાથરું,
પેટ ક્યાં પાથરું, બોલ તું.
ક્યાં જવું, ક્યાં રહેવું હવે,
ના રહ્યું છાપરું, બોલ તું.
મૂળમાં ઘા લાગ્યો કારમો,
કેમ હું પાંગરું, બોલ તું.
વાત હું મનની કોને કહું,
કેટલું કરગરું, બોલ તું.
ભૂખમાં દેહ સોંપી દીધો,
ક્યાં રહી આબરૂ, બોલ તું.
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 27 મે 2020
બૅટરીના બે ધ્રુવ હોય છેઃ ધન અને ઋણ, જેને અંગ્રેજીમાં ‘પૉઝિટિવ’ અને ‘નેગેટિવ’ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પણ આપણું વિશ્વ, તેમાં બનતી ઘટનાઓ, તેની સાથે સંકળાયેલી વ્યક્તિઓ અને બીજી અનેક બાબતો કંઈ બૅટરી નથી કે તેમાં માત્ર બે જ ધ્રુવ હોય! આ બે ધ્રુવની વચ્ચે આખો રંગપટલ હોય છે. ‘પૉઝિટિવ થિન્કિંગ’ એટલે કે હકારાત્મક વિચારસરણી શીખવતી આખી શાખા હવે તો વિકસી છે. ઘણા વાક્ચતુરો આ કૌશલ્ય થકી આજીવિકા રળી રહ્યા છે. આ પ્રકારનાં પુસ્તકોનું પણ આગવું બજાર ઊભું થયું છે. અહીં સુધી ઠીક છે, કેમ કે, આખરે આ બધું શ્રોતા કે વાચકોની ઈચ્છા પર અવલંબિત હોય છે. પણ કેટલાંક પ્રસાર માધ્યમોને આ રોગ લાગુ પડી રહ્યો છે એ ચિંતાજનક છે. પ્રસાર માધ્યમો તેમ જ તેની સાથે સંકળાયેલા લોકોનો ધર્મ સમાચાર રજૂ કરવાનો છે. સમાચાર આખરે સમાચાર હોય છે, પણ હવે તેને ‘પૉઝિટિવ’ કે ‘નેગેટિવ’નો ઢોળ ચડાવવાનો સગવડિયો પ્રયાસ થઈ રહ્યો છે. નાગરિકો પણ વિવિધ મુદ્દાઓને આ બે જ ખાનામાં વિભાજિત કરતા જોવા મળી રહ્યા છે. જો કે, ‘હકારાત્મકતા’નો વર્તમાન સંદર્ભમાં મતલબ થાય છે શાસકતરફી લખાણ. શાસકની કે શાસનપદ્ધતિની ટીકા થતી હોય એવા સમાચારને અને એવી ટીકા કરનારને સહેલાઈથી ‘નકારાત્મક’ ગણી લેવામાં આવે છે. એક રીતે જોઈએ તો, હકારાત્મકતાના ઓઠા હેઠળ પરિસ્થિતિની વાસ્તવિકતા, ગેરવહીવટ કે ગેરવ્યવસ્થા સામે આંખ આડા કાન કરવાની એ વૃત્તિ છે.
સરખામણી જરા વિચિત્ર લાગે, પણ વ્યંગ્યપૂર્વક કહી શકાય કે રાજકુમાર સિદ્ધાર્થના પિતાજી, કપિલવસ્તુ નગરના રાજા શુદ્ધોદન નકારાત્મક સમાચારોથી દૂર રહેવાની પ્રણાલિના આદિ પ્રણેતા હતા. પોતાના કુંવરની નજરે વૃદ્ધાવસ્થા, બીમારી કે મૃત્યુ જેવી ‘નેગેટિવ’ બાબતો ન પડે એની પૂરતી તકેદારી તેમણે રાખી હતી. તેમણે રાજકુમારને આ બધાથી અળગો રાખેલો. જે દિવસે રાજકુમાર સિદ્ધાર્થની નજરે આ વાસ્તવિકતાઓ પડી ત્યારથી તે તીવ્ર મનોમંથન અનુભવવા લાગ્યો અને છેવટે, પત્ની-પુત્રને મૂકીને મહાભિનિષ્ક્રમણ કર્યું અને સત્યની ખોજનો માર્ગ પસંદ કરીને બુદ્ધ બન્યો. બુદ્ધ એટલે બોધ મેળવનાર જ્ઞાની. મહામારી દરમિયાન એક પછી એક લૉક ડાઉનમાં આગળ વધતાં એ બાબત સ્પષ્ટપણે સમજાય છે કે આપણા સત્તાધીશો મહારાજા શુદ્ધોદનની માનસિકતામાં છે. તેઓ આપણને પસંદગીપૂર્વકનું ‘બુદ્ધત્ત્વ’ પ્રાપ્ત કરાવવા ઈચ્છે છે. ફરક એટલો કે શુદ્ધોધનનો આશય દુષ્ટ નહોતો.
સંતાડવાને બદલે વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર તેનું આકલન કરવામાં, જરૂરી પગલાં લેવામાં, સમસ્યાનો સામનો કરવામાં અને એ રીતે તેના ઉકેલ તરફ આગળ વધવામાં મદદરૂપ બની રહે છે. એટલે કે વાસ્તવિકતાને સંતાડવાનો પ્રયત્ન, ચાહે કોઈ પણ ઓઠા હેઠળ કેમ ન હોય, એ તેની સામે આંખમીચામણાં કરવાની વૃત્તિ છે. ‘હકારાત્મકતા’ના ઓઠા હેઠળ એની પ્રત્યે આંખ આડા કાન કરવામાં આવે એ તો અપરાધ કહી શકાય. જો કે, એ નૈતિક અપરાધ છે, કાનૂની નહીં. અને નૈતિકતાની અપેક્ષા હંમેશાં સામાવાળા પાસે રાખવામાં આવે છે.
વારેવારે એ બાબત સામે આવી રહી છે કે હાલના આ કપરા સમયમાં રાજકારણીઓ અને અમલદારો કે સત્તાતંત્ર વચ્ચે સંકલનનો અભાવ છે. એ દૂર કરવાની દિશામાં ભાગ્યે જ કોઈ પગલાં લેવાતાં જોવા મળ્યાં છે. નિર્ણયો અને ઘોષણાઓની અવિચારી ફેરબદલી અરાજકતા સર્જે છે, જેનો સીધો ભોગ બનવાનું લોકોના ભાગે આવે છે. પરિસ્થિતિનો કોઈ નક્કર ઉપાય વિચારવાને બદલે રાજકારણીઓ પોતાની લોકપ્રિયતા પુરવાર કરવાની હોડમાં હોય એમ લાગે છે. કેટલાંક પ્રસાર માધ્યમો પણ કહેવાતા ‘નકારાત્મક’ સમાચારોથી અંતર રાખીને માત્ર ‘માનવતા મહેંકી ઊઠી’ એવી જ કથાઓને પ્રાધાન્ય આપે છે. આવા વાતાવરણમાં ‘પ્રબુદ્ધ’ નાગરિકો શું કામ બાકી રહી જાય? સરકારના કાર્યની આલોચનાને આવા નાગરિકો ‘નકારાત્મકતા’ ગણાવે છે. પોતે સરકારના આદેશને માન આપીને સહકાર આપી રહ્યા છે એમ અન્યો પણ આપે એમ તેઓ વારંવાર જણાવે છે. કોઈ માર્ગદર્શિકા કે જરૂરી સુવિધાના અભાવે, પોતાને વતન જવા નીકળી પડતા વિસ્થાપિત મજૂરોને આવા લોકો ભાંડે છે, કેમ કે, પોતે મોકળાશવાળા આવાસમાં, નાણાંકીય ફિકર વિના સુનિશ્ચિત થઈને બેઠા છે. ઘેર બેસી રહેવું એ તેમના માટે મજબૂરી નહીં, વૈભવ છે.
કોવિડ-19ની મહામારીનો વ્યાપ એટલો વિશાળ છે કે તેની સામે ગમે એવાં પગલાં વામણાં પડે. પણ ‘બધું બરાબર છે’, ‘બધું કાબૂમાં છે’, એવી ‘હકારાત્મકતા’ ઘાતક બની રહેનારી છે. આપણાં સરકારી દવાખાનાંની વાસ્તવિકતા અને તેમની કાર્યપદ્ધતિથી ભારત દેશના લોકો ભાગ્યે જ બેખબર હશે. આવાં દવાખાનાંઓમાં અગ્ર હરોળમાં કામ કરનારા સ્વાસ્થ્ય કર્મચારીઓ માટે થાળીનાદ, તાળી, દીપપ્રકાશ કે આકાશી પુષ્પવર્ષા જેવાં ઠાલાં પ્રોત્સાહન કે બિનઉત્પાદક હકારાત્મકતાને બદલે નક્કર સાધનસુવિધાની જરૂર છે કે જેને કારણે તે પોતાનું મનોબળ દૃઢ રાખીને સક્ષમતાથી કામ કરી શકે. આવાં ગતકડાં જે વર્ગને માટે યોજવાનું કહેવામાં આવે છે તેમને ખરેખર પ્રોત્સાહન મળે છે કે કેમ એ તો કોને ખબર, પણ નાગરિકોને લૉક ડાઉનની એકવિધતાભરી જિંદગીમાં મનોરંજન અવશ્ય મળે છે. આવી વિપરીત પરિસ્થિતિમાં ય પોતાની લોકપ્રિયતા ઘટી નથી તેની ચકાસણી કરવાનો રાજકીય અગ્રણીઓને મોકો પણ મળી રહે છે.
પ્રસાર માધ્યમો ‘હકારાત્મક’ સમાચાર ભલે પોતાના મતલબથી છાપે, નાગરિકોએ એ યાદ રાખવાનું છે કે આપણું વિશ્વ, દેશ, રાજ્ય કે નગર યા ગામ એ બૅટરી નથી કે તેમાં પૉઝિટિવ અને નેગેટિવ એમ માત્ર બે જ ધ્રુવ હોય! આપણે શુદ્ધોદનની પંગતમાં નથી બેસવાનું, પણ ‘બુદ્ધ’ બનવા તરફ ગતિ કરવાની છે અને એ પણ કોઈના દોરવાયા નહીં, બલકે સ્વ‘બુદ્ધિ’એ!
e.mail : bakothari@gmail.com
સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” − ડિજિટલ આવૃત્તિ; 27 મે 2020