પરીક્ષાઓ શરૂ થઈ ગઈ છે
જો કે એમ.બી.બી.એસ.ની એક્ઝામ બંધ છે
પણ નવથી બારની ચાલુ છે
એમ.બી.બી.એસ. કરતાં 
એ વધારે ઈમ્પોર્ટન્ટ છે
ઇમ્પોટન્ટ નહીં ,સ્ટુપિડ, ઈમ્પોર્ટન્ટ!
આમ તો આ ફેમિલી એક્ઝામ છે
એમાં આખું કુટુંબ જોડાઈ શકે છે
એનું સુખ એ છે કે એના જવાબો
ફુરસદે આપવાના છે
જવાબ લખતાં થાય કે બાથરૂમ જવું છે
તો જઈ આવવાનું
પણ કાપલાં જોવા બાથરૂમ જવાનું નથી
ખરેખર તો કાપલાં બનાવવાની જ જરૂર નથી
પપ્પાને પૂછો, દાદાને પૂછો
બધાં મદદ કરી શકશે
મમ્મીને ના પૂછો તો ચાલશે
એ જવાબ આપવા બેસશે 
તો એ કયા સવાલનો જવાબ છે
તેની ખબર નહીં પડે
હવે આ પ્રશ્નનો જવાબ આપો:
ઇતિહાસમાં સૌથી તરંગી કોણ હતું?
દાદાજી?
ગલત જવાબ
મંત્રીશ્રી?
આજનું નથી પૂછ્યું,ઇતિહાસનું પૂછ્યું છે
નથી આવડતું?
મને ય નથી આવડતું!
આ સવાલ છે, માણસને કાન કેટલા હોય છે?
નથી ખબર?
સારું, બીજાના કાન પકડીને ગણી લો
ના, ના. એ ચોરી નથી.
મમ્મી જમવા બોલાવે છે?
જાવ, હમણાં જ બધું લખવું જરૂરી નથી
દસમી ઓગસ્ટ સુધીમાં જવાબો આપવાના
શું? પરીક્ષા જ નથી આપવી?
જેવી તમારી મરજી!
અરે, 1200 સ્કૂલોએ પરીક્ષા નથી આપી
તો એનું શું ઉખાડી લીધું?
આ તો બોર્ડને ચળ ઉપડે તો પરીક્ષા લે
તમારે આપવી હોય તો આપો
ના આપવી હોય તો તમારી મરજી!
ખાતાં આપો, પીતાં આપો
નો પ્રોબ્લેમ!
હેલો, ભણાવવાનું શું એમ?
કેવી વાત કરો છો, ભણાવીને તે પરીક્ષા લેવાય?
હવે તો પહેલાં પરીક્ષા, પછી ભણવાનું!
કોમનસેન્સ છે કે નહીં?
સર્ટિફિકેટ પરીક્ષાનું કામ લાગે છે,
ઓનલાઈન કેટલું ભણ્યા તે કોણ જુએ છે?
હવે તો એવી પ્રગતિ થવાની છે 
કે પરીક્ષા આપ્યા વગર જ
સર્ટિફિકેટ ઘરે આવી જાય
ફી, ડોનેશન આપો કે સર્ટિફિકેટ હાજર!
બોર્ડમાં ફર્સ્ટ આવવું છે?
અવાયને!
એનો ભાવ જરા વધારે છે.
એક નંબર પર આવવા હજારેક તૈયાર છે
કાલે હરાજી થશે
એમાં જે ઊંચા ભાવ આપશે તે ઉપર જશે
ને જે નહીં આપે તે ય 'ઉપર' તો જશે જ …

0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘કાવ્યકૂકીઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કટાર, ‘અર્ધસાપ્તાહિક’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 05 ઑગસ્ટ 2020

દરેક જ્ઞાતિના લોકોએ પોતાનાં બાળકોનાં નામ કેવાં રાખવાં કે જેથી સાંભળતાંવેંત વિશેષ ભાવ પેદા કરે, તેના નિયમ ‘મનુસ્મૃતિ’માં જોઈ શકાય છે. બ્રાહ્મણના નામથી 'શુભ; શુકન'; ક્ષત્રિયના નામથી  'તાકાત' ; વૈશ્યના નામથી  'સંપત્તિ'  અને શૂદ્રના નામથી 'નગુણાપણા' (जुगुप्सितम्)ના ભાવ પેદા થવા જોઈએ. (૨:૩૧) બ્રાહ્મણ નામ 'સુખ' સૂચક; ક્ષત્રિય નામ 'રક્ષણ' સૂચક; વૈશ્ય નામ 'સમૃદ્ધિ' સૂચક અને શૂદ્ર નામ 'ચાકરી' સૂચક હોવાં જોઈએ (૨:૩૨)

૧૯૭૭ની સાલમાં કૉલેજના અભ્યાસ દરમિયાન મારા અધ્યાપકોને સર્વેક્ષણમાં મદદ કરવા માટે ગુજરાતનાં ગામડાંમાં જતો ત્યારે સમજાતું ન હતું કે દલિતોનાં નામ 'પોચા', 'પુંજા', 'કચરા', મેલા', 'ગોબર', 'ગાંડા' કે 'ઘેલા' એમ શા માટે રાખતા હશે? જો કે, લોકો કહેતા પણ ખરા કે બાળકોનાં નામ 'આધુનિક' રાખીએ તો પણ નોંધણી કરતી વેળા તલાટી નામને તોડી-મરોડીને અપમાનજનક કરી નાખે છે. આજે પણ દેશમાં દલિત-આદિવાસી સ્ત્રીનાં નામ આ પ્રકારે જોવા મળે છે.

ચિતા પર પીછો ન છોડતો જ્ઞાતિનો ભેદભાવ

ખેર, મૂળ ગુજરાતના અને હાલ ઉત્તર પ્રદેશમાં સ્થાયી થયેલા નટ-બજાણિયા પરિવારનાં નામ મનુસ્મૃતિેને ધ્યાનમાં લીધા વિના રખાયાં હતાં. પત્નીનું નામ પૂજા, પતિનું નામ રાહુલ અને એમના ચાર વર્ષના દીકરાનું નામ રોહન. ભારતમાં આવાં નામ ધરાવતા અભિનેતાઓ છે, ઉદ્યોગપતિ છે અને રાજકીય નેતા પણ. પરંતુ વિચરતી જાતિમાં ગણાતા આ પરિવારને જે વેઠવું પડ્યું, તે અન્ય 'પૂજા-રાહુલ-રોહન'ને વેઠવાનો વારો નહીં આવે.

પૂજા-રાહુલ-રોહનનો પરિવાર ઉત્તર પ્રદેશમાં આવેલી દુનિયાની અજાયબી જેવા તાજમહાલથી માંડ વીસ કિ.મી. દૂર રેભા નામના ગામમાં રહે છે. તેની સાથે અન્ય ત્રણ ગામ સાથે મળી 'કાકરપુરા' નામની જૂથ પંચાયત બને છે અને તે અછનેર તાલુકામાં આવે છે. રેભામાં પરિવાર સાથે રહેતાં પૂજાને ગર્ભાશયમાં ચેપ લાગતાં, લાંબી બીમારીને અંતે ૨૫ વર્ષની કાચી વયે, ૧૯ જુલાઈ ૨૦૨૦ના રોજ તેમનું મૃત્યુ થયું. કાકરપુર ગ્રામ પંચાયતનાં ચાર ગામ વચ્ચે ૧૧ સ્મશાન સરકારી ચોપડે બોલે છે. નટ-બજાણિયા પરિવારોએ પણ સરકાર પાસે સ્મશાન માટે જમીન માગી હતી. સરકારે એમને જમીન ફાળવવાનું વચન પણ આપ્યું હતું. પરંતુ આજ દિન સુધી ઉત્તર પ્રદેશની કોઈ પણ સરકારે એમને એવું લખીને આપ્યું ન હતું કે સરકારી જમીન પર અને સરકારી નાણાંથી બનેલા સ્મશાન પર તમામ નાગરિકોનો વપરાશ-અધિકાર હોય છે. ગામમાં દલિતો માટે સ્મશાન છે, પણ અખબારી અહેવાલો દર્શાવે છે કે તે જમીન પર બ્રાહ્મણોનું દબાણ છે. સારું કહેવાય; કમ-સે-કમ બાપડી તે જમીન તો આભડછેટમાંથી મુક્ત થઈ છે.

નટ-બજાણિયા પરિવારો માટે અલગ સ્મશાન તો ન હતું, પણ ‘ભલે કોઈ દેવી-દેવતા મારી વ્હારે ન આવે, બંધારણ મારુ રક્ષણ કરશે’ એવો એને અંદર ભરોસો હશે. એટલે પોતાની વ્હાલી પત્નીને અંતિમ વિદાય આપવા માટે તેમણે લાકડાં અને છાણાં ગોઠવીને ગામના સામૂહિક સ્મશાનમાં ચિતા ખડકી. પરણીને, નવોઢાના રૂપમાં જે સાડી પહેરીને પૂજા સાસરે આવી હતી, તે જ સાડીમાં તેનો મૃતદેહ લપેટાયેલો હતો. ચાર વર્ષનો રોહન માને અગ્નિદાહ આપવાનો હતો. રોહનને કોઈ મોટેરા ચિતાની પ્રદક્ષિણા કરાવતા હતા, ત્યાં જ ધમાલ મચી ગઈ.

બસો જેટલા ઠાકુરોનું ટોળું ત્યાં પહોંચી ગયું ને તેમના દેકારે ગામ ગજવ્યું. ઠાકુરોના સ્મશાનમાં દલિતની ચિતા સળગે જ કેમ? પોલીસને બોલાવવામાં આવી. ક્ષેત્રિય પોલીસ અધિકારી અને પોલીસમથકના અધિકારી અન્ય સરકારી અધિકારી સાથે આવી પહોંચ્યા. પણ આ તમામ અફસરો બંધારણની આબરૂના ધજાગરા ઊડતા રોકી ન શક્યા. છ કલાકની રક્ઝક-કાકલૂદી બાદ હારી થાકીને રાહુલે જે હાથથી પોતાની પત્નીનો મૃતદેહ ચિતા પર ખડક્યો હતો, તે જ હાથેથી નીચે ઉતાર્યો. ચિતામાં ગોઠવેલાં અને કંકુથી રંગાયેલાં લાકડાં અને છાણાં પણ છૂટાં કર્યાં. ત્યાંથી ચાર કિલોમીટર દૂર આવેલ 'નગલા લાલ દાસ' ગામે દલિતો માટે 'અનામત' સ્મશાન હતું. ત્યાં પૂજાની અંતિમ વિધિ સંપન્ન થઈ. હજુ હમણાં જ જાહેર થયેલી ભારતની 'નવી શિક્ષણનીતિ' આવનાર ૨૦ વર્ષમાં રોહનને દેશ, રાષ્ટ્ર, કાયદો, બંધારણ, ધર્મ, મૂલ્ય, નૈતિકતા, મૂળભૂત અધિકાર, ન્યાયતંત્ર, વહીવટીતંત્ર વિશે જે નહીં શીખવી શકે, તેવા બોધપાઠ રોહનને ચાર વર્ષની ઉંમરે એ છ કલાક શીખવી ગયા.

ફરજચૂકની લાંબી યાદી

આ ઘટનાની પોલીસતપાસ નહીં થાય. કારણ કે રાહુલે ફરિયાદ જ નોંધાવી નથી. વાંક તો રાહુલનો જ કહેવાય કે એણે ફરિયાદ સુધ્ધાં ન નોંધાવી. રાહુલે એટલા માટે ફરિયાદ કરવાનું ટાળ્યું કે કમ સે કમ એનું બાકી રહેલું કુટુંબ 'શાંતિથી’ રહી શકે. નહેરુ-દલાઈ લામા-મધર ટેરેસા જેવા અનેક મહાનુભાવોના 'શાંતિ' સંદેશ જગતમાં મશહૂર થઈ ગયા છે. પરંતુ રાહુલનો આ 'શાંતિ-સંદેશ' પ્રચલિત નહિ બને; ભલે ને એની સાથે જે બન્યું તેની વીડિયો ક્લિપ બે લાખથી પણ વધુ લોકોએ જોઈ હોય. શું શાંતિના ઓઠા હેઠળ રાહુલ દલિતોને માર્મિક-ક્રાંતિકારી સંદેશો આપવા માગતો હતો કે 'દલિતોએ આ દેશમાં શાંતિથી જીવવું હોય તો બંધારણને ભૂલી જવું પડશે' ?

સાચી વાત તો એ છે કે રાહુલ જેને 'શાંતિ' કહે છે, તે હકીકતે 'સલામતી'. છે. ગામમાં એકેય નટ-બજાણિયા કુટુંબ પાસે સમ ખાવા પૂરતી જમીન પણ નથી. ઉત્તર પ્રદેશમાં, ક્યા પક્ષના અને કઈ જ્ઞાતિના મુખ્ય મંત્રીએ કઈ જ્ઞાતિની તરફેણમાં જમીન સુધારણા કાર્યક્રમનો કેટલો અમલ કર્યો, તે પૂછવાની હિમ્મત કદાચ રાહુલ પાસે હોય તો પણ એની વાત કોઈ સાંભળવાવાળું નહીં હોય. તેમનું જીવન મજૂરી પર નભે છે. તે પેલી જાતિના લોકો સામે અધિકાર માટે બાંય ચઢાવે, તો રોટલા વિના ટટળે. આ ગામમાં તો સાર્વજનિક હૅન્ડ પંપમાંથી માટલું પાણી ભરતાં દલિતોને કેટલા વાને સો કરવા પડે છે.

રાહુલને બીક લાગી તે સત્ય છે. કાયદા પ્રમાણે તો રાહુલ માટે ફરિયાદ જાતે નોંધાવવાનું જરૂરી જ ક્યાં હતું? ખુદ ક્ષેત્રિય પોલીસ અધિકારી અને પોલીસમથકના વડાની હાજરીમાં ગુનો બન્યો હતો. માટે, તે અધિકારી જાતે જ ફરિયાદી બની શકે. કાયદાના દાયરામાં પોતાના ભાગે આવતી ફરજને બાજુએ મૂકતાં, પોલીસ અધિકારી પણ તત્ત્વજ્ઞાનની વાતો કરવા માંડ્યા છેઃ "જાતિવાદ ઊંડે સુધી લોકોની રગેરગમાં ફેલાઈ ચુક્યો છે." રાહુલને સત્ય સમજાઈ ચૂક્યું હતું કે પોતાની જાહેરમાં થતી બેઇજ્જતીની વીડિયો જોનાર બે લાખ લોકો ભલે એને પડખે કદાચ હોય, પણ સત્તા અને ન્યાયતંત્ર એના પક્ષે નથી. એની સાથે થયેલી ઘટનામાં સર્વોચ્ચ અદાલતના કોઈ ન્યાયાધીશ 'બંધારણના તિરસ્કાર' સબબ 'સ્વપ્રેરિત' (સુઓમોટો) કાર્યવાહી નહીં કરે.

બ.સ.પા. સુપ્રીમો માયાવતી એકથી વધુ વાર રાજ્યનાં મુખ્ય મંત્રી રહી ચુક્યાં છે. તેમણે આ ઘટનામાં ઉચ્ચ સ્તરીય તપાસ માગી છે. ત્રણ હજાર વર્ષની વાત કોરાણે મૂકીએ, આઝાદીનાં ૭૩ વર્ષમાં દલિતો પર હિંસા સતત વધી રહી છે ત્યારે કેટલી અને ક્યાં સુધી તપાસ કરીશું? તપાસ પૂર્ણ થયા બાદ પચ્ચીસ-પચ્ચીસ વર્ષ સુધી ન્યાય ન મળ્યો હોય તેવા સેંકડો દાખલા મોજુદ છે. જેમ દેશના રાષ્ટ્ર પ્રમુખ દલિત હોવાથી દલિતોની જિંદગીમાં ફરક પડતો નથી; જેમ દલિત મુખ્ય મંત્રી હોવાથી ફરક પડતો નથી તેમ ભારતની સંસદનાં બંને ગૃહોમાં ૯૦થી વધુ દલિત સાંસદો હોવાથી પણ કોઈ ફરક પડતો નથી.

જાહેર સ્થળો પર સૌનો અધિકાર

ભારતની સાચી 'એકતા' અને 'અખંડિતતા'નાં દર્શન સ્મશાનભૂમિમાં જ થાય છે. 'હિંદુત્વ' કેટલું મજબૂત છે તેનાં દર્શન પણ આર.એસ.એસ.ને સ્મશાનભૂમિમાં જ થશે. જે સ્મશાનભૂમિને અલગ અલગ જાતિઓ પોતીકી દર્શાવે છે તે હકીકતે સરકારી છે. સરકારી સંસાધનો: તળાવ-કૂવા-સ્મશાન-બગીચા-સ્નાનઘાટ પર વપરાશનો બધા નાગરિકોનો સરખો અધિકાર છે. તે કાયદો આઝાદી પૂર્વે, બોમ્બે લૅજિસ્લેટિવ કાઉન્સિલમાં પસાર થયેલો અને તેના આધાર પર ડો. આંબેડકરે 'મહાડ સત્યાગ્રહ'નું આંદોલન ચલાવેલું. આઝાદી બાદ પ્રખ્યાત સામાજિક કાર્યકર ડો. બાબા આઢવે 'એક ગાંવ-એક પનઘટ' આંદોલન ચલાવેલું. આભડછેટ સામે જે પ્રચંડ આંદોલન આપણે ૧૯૨૦ અને ૧૯૩૦ના દાયકામાં જોયાં તે આઝાદી બાદ આપણે થંભાવી દીધા. કારણ કે બંધારણમાં અસ્પૃશ્યતાના પાલનને આપણે ગુનો ગણ્યો, અત્યાચાર- વિરોધી કાયદો લાવ્યા અને અનામત નીતિ બનાવી સંતોષ માની લીધો.

ફરિયાદ કેવી ને વાત કેવી?

થોડા વર્ષ અગાઉ ઉત્તર પ્રદેશના જૌનપુર વિસ્તારનાં કેટલાંક ગામડાંની મુલાકાત લીધી હતી. તેમાંનું એક ગામ અક્બરપુર. ત્યારે મુખ્ય મંત્રી દલિત હતાં. પાછલાં ઘણાં વર્ષોથી રાત-દિવસ દલિત અત્યાચારના મુદ્દે સંઘર્ષમાં કાર્યરત રહેનાર મિત્ર, 'ડાયનેમિક એક્શન ગ્રુપ'ના રામકુમાર મારી સાથે હતા. અમારી મુલાકાતના દોઢેક વર્ષ પહેલાં અકબરપુરમાં એક ઘટના બની હતી. સ્થળાંતર કરીને પેટિયું રળતા આઠ મુશહર પરિવારની ત્યાં વસ્તી હતી. છ મહિનાના સ્થાળાંતર બાદ, કાળી મજૂરીની કમાણી લઈને તે ગામ પરત આવ્યા હતા. તે રાત્રે બુકાનીધારીઓ બંદૂક સાથે ત્યાં તેમના ઘરે આવી પહોંચ્યા. દલિતો ડરેલા હતા. તેમણે તેમની સંપૂર્ણ કમાણી તેમના ચરણોમાં ધરી દીધી, એ આશા સાથે કે તેઓ સલામત રહેશે. બંદૂકધારી પૈસા તો લઇ ગયા પણ જતા પહેલા સ્ત્રી અને પુરુષોને અલગ-અલગ ઓરડામાં પૂરી બે નવજવાન સ્ત્રીઓ પર સામૂહિક બળાત્કાર કર્યો. આ ઘરમાં પરણીને આવેલી સ્ત્રીએ હજુ પંદર દિવસ પહેલાં જ બાળકને જન્મ આપ્યો હતો. બીજી સ્ત્રી આ કુટુંબની દીકરી હતી. તેનો પતિ બીજા રાજ્યમાં રળવા ગયો હોઈ તે પિયરમાં હતી.

હું ત્યાં ગયો ત્યારે પણ જુવાનજોધ પુરુષ પોતાના આંસુ ખાળી શકતો ન હતો અને આત્મહત્યા કરવાની વાત કરતો હતો. એનું મન પોતાની જાત પરના તિરસ્કારથી ભરાઈ ગયું હતું કે પોતે પોતાની પત્નીની ઈજ્જત ન બચાવી શક્યો. પૂછતાં ખબર પડી કે બળાત્કાર બાદ તેમને તબીબી સારવાર પણ મળી ન હતી. ઘટનાના દોઢ વર્ષ બાદ ફરિયાદ નોંધાઈ ન હતી. કારણ પોલીસ સમજાવતી હતી કે તપાસ પૂર્ણ થાય પછી ફરિયાદ નોંધાય.

રાહુલે ખોટું ન લગાડવું જોઈએ. અખબારી અહેવાલો પ્રમાણે આ ગામમાં મુસ્લિમો પાસે પણ સ્મશાનની જમીન ન હોવાથી તે મૃતકોની અંતિમ વિધિ ઘરમાં જ કરે છે. કાશ્મીરમાં આતંકવાદીઓની ગોળીએ વીંધાઈને શહીદ થયેલા દલિત સૈનિકનો રાષ્ટ્રધ્વજમાં લપેટાયેલો મૃતદેહ ઉત્તર પ્રદેશને ગામડે પહોંચ્યો ત્યારે કહેવાતી ઊંચી જાતવાળાઓએ તેની સ્મશાનવિધિ સામૂહિક સ્મશાનગૃહમાં રોકી હતી. તે અને તેવી ઘણી ઘટનાઓ 'ભેદભારત' પુસ્તકમાં નોંધાઈ છે.

મોંકાણ મસાણની

રાહુલે એટલા માટે પણ ખોટું ન લગાડવું જોઈએ, કારણ દલિતો પણ એ વાતે સહમત છે કે સ્મશાનભૂમિ જ્ઞાતિ અને પેટા-જ્ઞાતિ પ્રમાણે અલગ હોવી જોઈએ. ગુજરાતનાં ગામડાંમાં પણ આ જ ચાલે છે. દલિતોની સ્મશાનભૂમિમાં વાલ્મીકિની અંતિમ વિધિ અશક્ય છે. પેટાજ્ઞાતિની બહાર લગ્ન થઇ શકતાં નથી અને થાય તો હિંસામુક્ત રહેતા નથી. તેમ પેટાજ્ઞાતિની બહાર રહેવાનાં મકાન પણ ભાડે મળતાં નથી. ગામમાં અન્ય પેટાજ્ઞાતિની દલિત વસ્તી ખરી, પણ વાલ્મીકિ વસ્તી ન હોવાથી, તે ગામમાં શિક્ષક તરીકે નિમણૂક પામેલા અને ૧૫-૨૦ કિલોમીટર દૂરથી સાઇકલ પર આવ-જા કરતા વાલ્મીકિ શિક્ષકોની કથા ‘નવસર્જન’ના અહેવાલોમાં નોંધાઈ છે. ભારતનો 'રાષ્ટ્રવાદ' ડૉ આંબેડકરે ઘડેલા બંધારણ પર નહીં, પરંતુ જે વર્ણવ્યવસ્થાની નાબૂદી તે ઇચ્છતા હતા તેના પર ટકેલો છે. આમ જોવા જઈએ તો 'દલિત' ઓળખ એ માત્ર ભ્રમ છે. કારણ કે જ્ઞાતિ-પેટાજ્ઞાતિના સામ્રાજ્યમાં 'દલિત' ઓળખ નિર્મિત થઇ શકે તેમ છે જ નહીં.

આશા રાખીએ, ઘણા વર્ષોના સંઘર્ષ અને હિંસક રાજનીતિ બાદ અયોધ્યામાં રામમંદિરનું નિર્માણ શરૂ થવા જઈ રહ્યું છે, તેનાથી દલિતોનો ‘હિન્દુ' ધર્મ વધારે સુરક્ષિત થાય.

e.mail : martin.macwan@gmail.com

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક” સાપ્તાહિક ડિજિટલ આવૃત્તિ; 03 ઑગસ્ટ 2020; પૃ. 10-12

૨૯ જુલાઈએ કેબિનેટે નવી શિક્ષણ નીતિને મંજૂરી આપી દીધી છે ને તે સંસદની મંજૂરી મેળવી લેશે તો ૨૦૨૧થી લાગુ થાય એમ બને. ૩૪ વર્ષે શિક્ષણની નીતિ બદલવાનું સૂઝ્યું છે તે આવકાર્ય છે. બીજું, આઝાદી પછી કદાચ પહેલીવાર માતૃભાષા અને પ્રાદેશિક ભાષાનું આટલું મહત્ત્વ શિક્ષણ નીતિમાં સ્વીકારાયું છે. આટલાં વર્ષોમાં અંગ્રેજી આપણા લોહીમાં એટલું ઘૂસી ગયું છે કે માતૃભાષા કે પ્રાદેશિક ભાષામાં શિક્ષણ આપવાની વાત કેટલી સ્વીકારાશે તે પ્રશ્ન જ છે.

સી.બી.એસ.ઈ. એવા વિદ્યાર્થીઓ માટે છે જેમના વાલીઓની બદલી ભારતમાં ગમે ત્યાં થાય છે. ધારો કે કોઈ અધિકારીની ગુજરાતથી બંગાળમાં બદલી થાય છે ને એના સંતાનને અમદાવાદની સ્કૂલમાંથી કલકત્તાની સ્કૂલમાં જવાનું થાય છે તો માતૃભાષામાં શિક્ષણ કેટલું ખપ લાગે તે વિચારવાનું રહે. જેને ગુજરાતીમાં શિક્ષણ અપાતું હોય તેણે કલકત્તા જઈને બંગાળી શીખવાનું થાય, કારણ ત્યાંની માતૃભાષા તો બંગાળી છે ! હવે એ જ વાલીની વરસેકમાં ચેન્નાઈ બદલી થાય છે તો તેણે ત્યાંની માતૃભાષા કે પ્રાદેશિક ભાષામાં શીખવાનું? એમ કરવા જાય તો વાલી ને વિદ્યાર્થીની શી દશા થાય તે સમજી શકાય એવું છે. પણ, આ સી.બી.એસ.ઈ. પૂરતો જ પ્રશ્ન છે ને ત્યાં માતૃભાષા એક નથી. એવી સ્થિતિમાં અંગ્રેજી કે હિન્દીમાં જ શિક્ષણ આપવાનું વધારે હિતાવહ ગણાય. અહીં માતૃભાષાનો આગ્રહ રાખી શકાય નહીં.

વારુ, જે એક જ રાજ્યમાં છે ત્યાં જે તે પ્રદેશની ભાષા કે માતૃભાષામાં શિક્ષણ આપવામાં કોઈ મુશ્કેલી ન પડવી જોઈએ. જો કે માતૃભાષામાં શિક્ષણ, પ્રિ-પ્રાયમરી કે પાંચ ધોરણ સુધી સીમિત ન થવું જોઈએ. ગુજરાત જેવામાં તો તે ૧૨ ધોરણ સુધી વિસ્તરવું જોઈએ.

આ તબક્કે પ્રિ-પ્રાયમરી કે આંગણવાડીનો વિચાર પણ કરવા જેવો છે. આમ તો નવી શિક્ષણ નીતિ પ્રમાણે એનું શિક્ષણ માતૃભાષામાં કે પ્રાદેશિક ભાષામાં જ થવું જોઈએ, પણ એ વ્યવહારુ કેટલું તે પ્રશ્ન છે. સાધારણ રીતે તો માતાપિતા એવી ઘેલછાનો શિકાર હોય છે કે તેમનું બાળક અંગ્રેજી જ શીખે. કે.જી.-નર્સરી નામો જ જુઓને. તે અંગ્રેજીનો જ મહિમા કરે છે. તેને કોઈ સંસ્થા પૂર્વ પ્રાથમિકને નામે ઓળખાવતી નથી. સંસ્થાનું નામ પણ મોટે ભાગે અંગ્રેજીનો જ મહિમા કરતું હોય છે. નવી શિક્ષણ નીતિમાં પૂર્વ પ્રાથમિક શિક્ષાનો વિચાર થયો છે. એનો અર્થ એવો થાય કે સરકારે પૂર્વ પ્રાથમિકની વ્યવસ્થા હાથમાં લીધી છે. અહીં પ્રશ્ન ફીનો આવવાનો. અત્યારની સ્થિતિ એવી છે કે એવી સંસ્થાઓ ખાનગી રહે ચાલે છે ને એની તગડી ફી લેવાય છે. હવે જો પ્રાથમિક શિક્ષણ મફત આપવાનું સરકાર ઠરાવી બેઠી હોય તો પૂર્વ પ્રાથમિક શિક્ષણ સરકાર મફત કરવાની છે? એ મફત કરવું જોઈએ, કારણ સરકારે નવી નીતિમાં તેનો ઉલ્લેખ એમ કર્યો છે કે પૂર્વ પ્રાથમિક શિક્ષણ તેની જવાબદારી છે.

એકાદ દિવસ પર જ વડા પ્રધાને ટ્વીટર પર ભારતીય ભાષાઓનો મહિમા કરતા કહ્યું છે કે પ્રાથમિક શિક્ષણ માતૃભાષામાં અપાતાં, બાળક સહેલાઈથી બધું શીખી શકશે. એ સાચું છે. કેટલી બધી ભાષાઓનો ખજાનો ભારત પાસે છે! હું નથી માનતો કે કોઈ દેશ પાસે આટલું ભાષા વૈવિધ્ય હશે. એ પણ સારી વાત છે કે સંસ્કૃત પણ ગંભીરતાથી શીખવાશે. વડા પ્રધાને લોક્લનું મહત્ત્વ તો સ્વીકાર્યું જ છે, તે સાથે જ ગ્લોબલનો સ્વીકાર પણ કર્યો છે. અહીં જ વૈશ્વિક કક્ષાનું શિક્ષણ મળી રહે તો વિદેશ જતું યુવાધન દેશમાં જ રહે એ મોટો લાભ છે. વિદેશની યુનિવર્સિટીઓને અહીં આમંત્રિત કરીને, વૈશ્વિક કક્ષાનું શિક્ષણ આપવા ઘણી વિદેશી ભાષાઓ શીખવવાની વાત પણ વડા પ્રધાને કરી. જો કે ચીની ભાષાને છેલ્લી ઘડીએ પડતી મૂકવાની વાત બરાબર નથી. એ ખરું કે ચીના ખરાબ છે એટલી ચીની ભાષા ખરાબ નથી, છતાં એ પોલિસી હોય તો તેને માન આપવું જ રહ્યું.

એટલું છે કે એક આદર્શ તરીકે આ પોલિસીમાં કેટલુંક ખરેખર સારું છે, પણ આપણા ભ્રષ્ટ તંત્રોમાં એ કેટલું પ્રેક્ટિકલ છે તે જોવાનું રહે. એક તરફ લાખો શિક્ષિત બેકારો છે. તેની સામે શાળા પાસે પૂરતી સંખ્યામાં શિક્ષકો નથી. આવું કરનારા શિક્ષણ વિભાગના જ અધિકારીઓ છે. પૂરતાં પાકાં મકાનો શાળાઓ માટે નથી, ત્યાં વિદેશી યુનિવર્સિટીઓને અહીં શિક્ષણ આપવા તેડવાની વાત કેટલી ગળે ઊતરે? એ બધું મફતમાં થવાનું છે? એને માટેનું જે ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર જોઈએ તેની ત્રેવડ છે ખરી? કે એને અહીં બોલાવીને અછતનો પાઠ આપણે ભણાવવા માંગીએ છીએ? સવાલોનો સવાલ તો એ પણ છે કે જો એ વ્યવસ્થા એમને માટે સરકાર ઊભી કરવાની હોય તો એવી વ્યવસ્થા અહીંના લોકોને માટે કરવામાં દુખાવો કેમ થાય છે? એ યુનિવર્સિટીઓ અહીં આવીને મફત ભણાવવાની છે? તો એમ સમજવું કે હુંડિયામણ કમાવવાની નવી સગવડ આપવાની સરકારની ગણતરી છે? જો વિદેશી યુનિવર્સિટીઓ અહીં આવીને રોકાણ કરવાની હોય તો એ નફો કોનામાંથી રળશે? કે આ બધું દયા, દાન ધરમમાં થવાનું છે? આપણા ધંધા મંદા ચાલતા હોય ત્યાં વિદેશીને ધંધાની સગવડ ઊભી કરવાનું યોગ્ય ખરું? એમાં વળી અત્યારે આત્મનિર્ભરતાનો વાવર ચાલે છે ત્યાં વિદેશી યુનિવર્સિટીઓને તેડવાથી કયો હેતુ સરશે?

વારુ, જે આપણી સંસ્થાઓ છે તેનું શું કરવાનું છે? એને સુધારવાની છે કે એ બંધ કરીને વિદેશી સંસ્થાઓ માટે દરવાજા મોકળા કરી આપવાના છે?

નવી શિક્ષા નીતિમાં એક વાત એવી પણ છે કે આર્ટ્સ કે સાયન્સ જેવું જડ વિભાજન હવે નહીં રહે. ઘણી વખત એવું બને છે કે કોઈ વિજ્ઞાન શાખામાં પ્રવેશ મેળવે ને સમય જતા ન ફાવે ને વિદ્યાર્થી કોમર્સ કે આર્ટ્સમાં જવા માંગે તો તેણે નવો પ્રવેશ જે તે વિદ્યાશાખામાં લેવો પડે. નવી નીતિમાં એવું નથી. કોઈ વિજ્ઞાનનો વિદ્યાર્થી સંગીત કે અર્થશાસ્ત્ર શીખવા માંગે છે કે કોઈ ગુજરાતી ભણતો વિદ્યાર્થી ફિઝિક્સ પણ શીખવા માંગે છે તો તે ગુજરાતી સાથે જ ફિઝિક્સ શીખી શકે એવી સગવડ ઊભી કરવામાં આવશે. આવું બધું થઈ શકે તો તેનો આનંદ જ થાય, પણ ફરી પેલો સવાલ આવે કે એ પ્રેક્ટિકલ કેટલું છે? જરા વિચારો કે આપણે ત્યાં આર્ટ્સ, કોમર્સ, સાયન્સની સ્પષ્ટ ઓળખ દાયકાઓથી ધરાવતી કોલેજો છે. ત્યાં કોલેજો કે સ્કૂલોમાં, એકમાં અનેકની અનુકૂળતા કરવાનું સહેલું છે? એક દાખલો જોઈએ. એક વિદ્યાર્થી કોમર્સ કોલેજમાં અર્થશાસ્ત્ર શીખે છે. એને એકાએક કેમિસ્ટ્રી શીખવાનું મન થયું ને તે અર્થશાસ્ત્ર સાથે કેમિસ્ટ્રી શીખવા માંગે છે તો કોમર્સ કોલેજે કેમિસ્ટ્રી શીખવવાની વ્યવસ્થા કરવાની રહે. તેણે કેમિસ્ટ્રી શીખવવા માટે સ્ટાફની, લાઈબ્રેરીની, લેબોરેટરીની એમ બધી જ વ્યવસ્થા ઊભી કરવી પડે. આ સહેલું છે? એવી જ રીતે બોટની શીખતા કોઈ વિદ્યાર્થીએ ફાઈન આર્ટ્સનો કોર્સ કરવો છે, તો સાયન્સ કોલેજે ફાઈન આર્ટ્સની કોલેજનું ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પણ સમાંતરે ઊભું કરવું પડે. એ સહેલું છે?

ધારો કે ૨૦૨૧થી નવી શિક્ષણ નીતિ અમલમાં આવે છે તો અત્યારની જે આર્ટ્સ, કોમર્સ કે સાયન્સની કોલેજો છે ને તે એક બેની સંખ્યામાં કે એકાદ શહેરમાં જ છે એવું નથી. આખા દેશમાં તે હજારોની સંખ્યામાં છે. તેનું શું કરવાનું? તેને ભંગારમાં કાઢવાની છે? એના પાટિયાં બદલીને સરકાર કહે છે તેમ આર્ટ્સમાં વિજ્ઞાન કે વિજ્ઞાનમાં કોમર્સની વ્યવસ્થા કરીને કોલેજે તેની આર્ટ્સ કે કોમર્સ કે વિજ્ઞાનની હાલની ઓળખ ગુમાવીને નવો અવતાર ધારણ કરવાનો છે ને એ સહેલું છે? વ્યવહારુ છે? આ રીતે સ્નાતક થયેલાઓને જે ડિગ્રી અપાશે તે કયા નામથી અપાશે? વિદ્યાર્થીને સામાન્ય ડિગ્રી આપવાની થશે? તે વિજ્ઞાન શીખ્યો છે કે સંગીત તે પણ તરત ખબર નહીં પડે. આપણામાં એટલી સમજ તો છે કે મદ્રાસી હોટેલમાં આપણે ગુજરાતી થાળી નથી માંગતા. ગુજરાતી થાળી ખાવી હોય તો મદ્રાસી હોટેલમાં જતા જ નથી. ધારો કે એમાં બેસી પણ જઈએ ને એમ થાય કે ગુજરાતી જ ખાવું છે તો ત્યાંથી ઊઠીને ગુજરાતી થાળીની હોટેલે જ પહોંચીએ છીએ. પણ એ મુદ્દે મદ્રાસી હોટેલવાળા સાથે ઝઘડો નથી કરતા કે ગુજરાતી થાળી કેમ નથી?

એવાં કેટલાંય લોકો છે કે વિજ્ઞાનના સ્નાતક થયા પછી જુદી સંસ્થામાં જઈને સંગીત કે પેઈન્ટીંગ શીખ્યા હોય. એમાંના કોઈએ સાયન્સ કોલેજમાં તબલાં ઠોકવાનો આગ્રહ નથી રાખ્યો, પણ સરકારને એવું થયું છે કે એકમાં છો બીજું ઘૂસતું! એણે થોડું ભણવા/ભણાવવાનું છે કે સંતાપ? પણ એમાં બાવાના બે ય બગડી શકે તે ધ્યાનમાં રાખવા જેવું છે. કળા, સાહિત્ય કે વિજ્ઞાન કોઈને માટે પણ શીખવાની વ્યવસ્થા થવી જ જોઈએ. એનો વાંધો જ નથી, પણ એમાં કોલેજો કે સ્કૂલોની ખીચડી કરવાથી કયો વિશેષ હેતુ સરે છે તે નથી સમજાતું.

૦

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

સૌજન્ય : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 03 ઑગસ્ટ 2020