ઊભી બજારે
રોળાતું એ સ્ત્રી ધન
અહીં તહીં
આસપાસ ચોપાસ
અનેક રાતોની રાતોમાં
વેરાય છે, ઢોળાય છે, વલોવાય છે,
ને પરંપરામાં ખોવાય છે
ત્યારે બસ – ત્યારે
ટૂંકી પડતી મારી આ
કલમ ટુંકાય છે અને
વ્યથા કથાઓમાં જ્યારે
વિસ્તરાય છે જીવનકથા
એમની – ત્યારે
સંવેદના –
બૂમ પાડતી પાડતી
મને ગળે વળગી પડી
કહે છે બસ કરો
બસ કરો રે, કલમઘસુઓ
હવે લખવાનું બંધ કરો
કારણ કે હું અહીં નથી
ક્યારે ય પણ હું ક્યાં ય ન હતી,
મરી ચૂકી છું
નામશેષ થઇ ચૂકી છું
બુઠ્ઠી બની ચૂકી છું
ધાર વગરની હા બિલકુલ ધાર વગરની
અને એટલે જ
મારું નામ
બદલાયું છે હવે
નિ:સંવેદના-
એક મરેલી
હા એક મરેલી
કઠણ કાળજાની
જાડી ચામડીની બની
ચૂકી છું અને એટલે જ
પેલી સ્ત્રી ઊભી બજારે
સતત રોળાય છે
ઢોળાય છે નિરંતર અવિરત
અને ખોવાય છે હા એ
અબળા તેની પરંપરામાં – વર્ષોથી ખોવાય છે
બસ, પરંપરામાં યથાવત.

તા. ૪-૩-૨૦૧૫

e.mail : koza7024@gmail.com

દુનિયાભરના મહેનતકશો પહેલી મેના દિવસે મજૂર દિન મનાવે છે, પરંતુ અમદાવાદની કાપડમિલોના મજૂરો વરસોથી ચોથી ડિસેમ્બરે મજૂર દિવસ મનાવતા હતા. આજે તો અમદાવાદમાં મોટા ભાગની કાપડ મિલો બંધ થઈ ગઈ છે, પરંતુ એક જમાનામાં ભારતના માન્ચેસ્ટર ગણાતા અમદાવાદમાં બહુ ઉમંગથી ચોથી ડિસેમ્બરે મજૂર દિવસ ઉજવાતો હતો. દુનિયાના કામદારો કરતાં અમદાવાદના મિલ કામદારોના નોખા મજૂર દિવસનો પણ અનોખો ઇતિહાસ છે. અમદાવાદમાં પહેલી કાપડ મિલ તો ઈ.સ. ૧૮૬૧માં શરૂ થઈ હતી. કામના અમર્યાદિત કલાકો અને ઓછા વેતનની કામદારોની નિયતિ અને તે સામેનો તેમનો વિરોધ અને હડતાળો પણ પડી હતી. પરંતુ ૧૯૧૭ની ચોથી ડિસેમ્બરે પડેલી હડતાળ ઇતિહાસના પાને કાયમ અંકિત થઈ ગઈ છે.

આજથી ૧૩૫ વરસો પૂર્વે, ૧૧મી નવેમ્બર ૧૮૮૫ના રોજ જન્મેલાં, અનસૂયાબહેન સારાભાઈએ જે સમયે ગુજરાતમાં મજૂર ચળવળ કે હડતાળ દૂરની વાત હતી, ત્યારે ૪થી ડિસેમ્બર ૧૯૧૭ની મજૂર હડતાળનું નેતૃત્વ કર્યું હતું. હડતાળ પર જનારા મોટાભાગના દલિત કામદારો હતા તે હકીકત પણ નોંધપાત્ર છે. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધ(૧૯૧૪-૧૮)ના એ સમયે અમદાવાદની કાપડ મિલો ધૂમ ઉત્પાદન અને નફો કરતી હતી, ત્યારે જુલાઈ ૧૯૧૭માં પ્લેગની મહામારી અમદાવાદમાં પ્રસરતાં મિલ કામદારો વતનમાં જવા માંડ્યા. તેથી મિલમાલિકોએ તેમને ૭૦ ટકા પ્લેગ બોનસની લાલચ આપી રોકી લીધા. જો કે પ્લેગ બોનસ સાળ કે વણાટખાતાના મજૂરોને જ અપાતું હતું. અમદાવાદના સ્થાનિક અને સ્પિનિંગ કે તાણાખાતાના મજૂરો પ્લેગના ડરથી બીજે ક્યાં ય જવાના નહોતા એટલે તેમને આ બોનસ મળતું નહોતું. એટલે દલિત કામદારોએ ૨૫ ટકા પગાર વધારાની માંગ સાથે હડતાળ પાડી. અમદાવાદના મિલમાલિક અંબાલાલ સારાભાઈનાં બહેન અનસૂયાબહેનના પ્રેરક નેતૃત્વમાં પડેલી આ હડતાળ સફળ રહી હતી.

બહુ નાની ઉંમરે અનસૂયાબહેને માતા-પિતાની છત્રછાયા ગુમાવી હતી. એ જમાનાની રૂઢિ મુજબ એમના બાળલગ્ન થયેલાં પણ લગ્ન લાંબુ ન ટક્યું. ઉધ્યોગપતિ પરિવારનાં અનસૂયાબહેન અભ્યાસમાં તેજસ્વી હતાં. અભ્યાસ અધવચ્ચે છોડવો પડેલો પણ સારુ વાચન ચાલુ રહેલું. ધાર્મિક અને સેવા પ્રવૃત્તિના સંસ્કારો કુટુંબમાંથી જ મળેલા. સત્તાવીસ વરસની વયે, ઈ.સ, ૧૯૧૨માં,  તેઓ ડોકટરીનો અભ્યાસ કરવા ઇંગ્લેન્ડ ગયાં. સંજોગોવશ ડોકટર તો ન થઈ શક્યાં પણ ત્યાંની મહિલા અને સેવા પ્રવૃત્તિને નજીકથી જોઈ અને સ્વદેશ પરત આવી અમદાવાદના મિલકામદારોના કલ્યાણ માટેની પ્રવૃત્તિઓ શરૂ કરી હતી. અમદાવાદની જ્યુબિલી મિલ પાસેના અમરપુરામાં તેમણે મિલકામદારોનાં બાળકોની શાળાથી કામનો આરંભ કર્યો હતો. પછી તે રાત્રિશાળા, પ્રૌઢ શિક્ષણના વર્ગો,મહિલા પ્રવૃત્તિ, દવાખાનાથી માંડીને સહકારી મંડળી સુધી વિસ્તરી હતી.

આ સેવા કાર્યો ચાલતાં હતાં ત્યારે જ તેમને ગાંધીજીનો પણ પરિચય થતો હતો. દેશમાં ચાલતી હોમરૂલ લીગની પ્રવૃત્તિઓમાં તે જોડાયાં હતાં. સેવાકાર્યો સાથે કામદારોના પ્રશ્નોમાં પણ તેમણે રસ લેવા માંડ્યો. મજૂરોના પ્રશ્ને શંકરલાલ બેન્કર સાથે મળીને ‘મજૂર મિત્ર મંડળ’ની રચના કરી હતી. પ્લેગની અસર અને મજૂરોની હિજરતનો ડર ઓસરતાં માલિકોએ પ્લેગ બોનસ બંધ કર્યું. વિશ્વ યુદ્ધને કારણે મંદી અને મોંઘવારીનો માહોલ હતો. મજૂરોએ પ્લેગ બોનસના બદલામાં પગાર વધારો માંગ્યો, અને તે માટે અનસૂયાબહેનની મદદ માંગી. અનસૂયાબહેનને મજૂરોની માંગણી વાજબી લાગી. એટલે તેમણે ચંપારણ સત્યાગ્રહમાં વ્યસ્ત ગાંધીજીને કામદારોનો પ્રશ્ન ઉકેલવા વિનંતી કરી. ગાંધીજીએ અમદાવાદ આવી મિલમાલિકોને લવાદથી પ્રશ્ન ઉકેલવા વિનંતી કરી પણ મિલમાલિકો સંમત નહોતા એટલે ફેબ્રુઆરી-૧૯૧૮માં હડતાળ પડી. એકવીસ દિવસ ચાલેલી એ હડતાળ દરમિયાન ગાંધીજીએ ત્રણ દિવસના ઉપવાસ કર્યા અને અંતે પગારવધારો મેળવવામાં સફળ રહ્યા.

૧૯૧૭ અને ૧૯૧૮ની સફળ હડતાળોથી કામદારોમાં નવાં જાગૃતિ અને જોમ આવ્યાં. અનસૂયાબહેન પ્રત્યેની તેમની આસ્થા અને વિશ્વાસ મજબૂત થયાં. સંઘર્ષ નહીં પણ સદ્દભાવ અને સમાધાનથી કામદારોના પ્રશ્નો ઉકેલવાની ગાંધીજીની રસમથી આગળ વધવા ગાંધીવાદી મજૂર સંગઠન ‘મજૂર મહાજન સંઘ’ની ૨૫મી ફેબ્રુઆરી ૧૯૨૦ના રોજ સ્થાપના થઈ. આ વરસે જેની સ્થાપનાનું  શતાબ્દી વરસ છે તે ‘મજૂર મહાજન સંઘ’ના અનસૂયાબહેન સ્થાપક અને આજીવન પ્રમુખ હતાં. ‘મજૂર મહાજન સંઘ’ મારફતે તેમણે કામના કલાકોમાં ઘટાડો, કામના સ્થળે સલામતી, વેતન વધારો અને બોનસ જેવી માંગણીઓ તો સ્વીકારાવી સાથે સાથે કામદાર કલ્યાણનાં અનેક કામો કર્યાં. મજૂરોનાં જીવન ધોરણમાં સુધારો આણવા તેમણે પ્રયત્નો કર્યાં હતાં. મિલોમાં કામ કરતી મહિલાઓ માટે ઘોડિયાઘર અને સમાન વેતન અપાવ્યાં હતાં. મહિલા મંડળો,છાત્રાલય, કન્યાગૃહ,  વ્યાયામ શાળા, વાચનાલય અને કામદાર કલ્યાણ કેન્દ્રો શરૂ કર્યાં હતાં.

અસંગઠિત ક્ષેત્રે કામ કરતી મહિલાઓનાં અધિકારો અને કલ્યાણ માટેની તેમની પ્રવૃત્તિ આજે આંતરરાષ્ટ્રીય ખ્યાતિપ્રાપ્ત સંસ્થા ‘સેવા’માં વિસ્તરેલી જોવા મળે છે. અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ કરતાં અનસૂયાબહેનમાં અભિમાન કે મોટાઈનો છાંટો પણ નહોતો. કામદારો અને તેમના પરિવારોમાં તેઓ ‘મોટાબહેન’ તરીકે જાણીતાં હતાં. મજૂર ચળવળનાં માતાતૂલ્ય અનસૂયાબહેનના માતૃવાત્સલ્યનો અનુભવ અનેકને થયો હતો. જેમ અંગત જીવનમાં લગ્નથી તેઓ દૂર રહ્યાં અને કામદારોને જ પોતાનું કુટુંબ માન્યું તેમ સત્તા, હોદ્દો, પદ કે માન-મરતબાથી પણ તે દૂર રહ્યાં હતાં.

અનસૂયાબહેને એકવાર કહેલું, ‘સૌને સમાન હક, તક અને સગવડ મળે, સૌનું સ્વમાન સચવાય, સૌની શક્તિનો ઉદય થાય અને કોઈ એકબીજાનું શોષણ ન કરે એવી સમાજરચના સ્થાપવા આપણે ઝંખી રહ્યા છીએ. જે સમાજરચનામાં મનુષ્યને મનુષ્ય માટે પ્રેમ, સ્વાર્થને સ્થાને એકમેકને માટે ત્યાગ કરવાની વૃત્તિ હોય એ જ સમાજરચના મનુષ્ય જાતિને સુખી કરી શકે.’

માલિકો અને કામદારોના સંબંધો વધુ નફો અને શોષણના બની ગયાં છે કામદાર ચળવળો વેતન વધારા અને સોદાબાજીમાં સીમિત થઈ ગઈ છે ત્યારે અનસૂયાબહેન સારાભાઈનું જીવનકાર્ય  યાદ આવે છે.

(તા.૧૧-૧૧-૨૦૨૦)

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

એકબીજાની વિરોધી તેમ જ વિરોધાભાસી હકીકતોનો ખડકલો થઈ રહ્યો છે. સત્યની શોધ ન કરવી, મિથ્યા પુરવાર થશે.

ઘર ઘરમાં દીવાળી છે પણ કોવિડ-૧૯ને કારણે જે લોકોએ સ્વજનો ગુમાવ્યાં છે એમનાં હૈયે હોળી છે.

જોય બાયડન ઐતિહાસિક વિજયને વર્યા છે. બડાશખોર ટ્રમ્પ હાર્યા છે. પત્રકારોએ ટ્રમ્પના દોષ અને મર્યાદાઓ દર્શાવતાં ઘણું ઘણું લખેલું. જેમ કે —

સમકાલીન સામ્યવાદીઓ, સૅન્ટ્રલ અમેરિકાનાં ઇમ્મિગ્રન્ટ કારવાંઝ જેવી જેનું અસ્તિત્વ જ ન્હૉતું એવી બાબતોથી અમેરિકનોને ભડકાવતા રહ્યા. ઇમ્મિગ્રન્ટ્સ વગેરેને પાયાની નેશનલ-સિક્યૉરિટી થ્રેટ ગણતા રહ્યા. ખરેખર તો એક નમ્બરની નેશનલ સિક્યૉરિટી થ્રેટ કોરોના વાયરસ છે. પણ ટ્રમ્પ એને બાયપાસ કરી ગયા -કહ્યું કે પોતે કોરોનાથી સર્વાઇવ્ડ થયા છે. લોકોએ એની સાથે જીવતાં શીખી લેવું પડશે. પોતે વૅક્સીનની રાહ જોશે, દરમ્યાન ભલે ને લાખ્ખો અમરિકનો મરણશરણ થાય. બાકીની વાતોને એમણે ‘હાઈપર-પર્સનલ’ કહી દીધી ! એમણે એ બાબતે પણ કશો રસ ન દાખવ્યો કે હવે પછીના પૅન્ડેમિક માટે શી શી પૂર્વતૈયારીઓ કરવી જોઈશે. વિચાર્યું નહીં કે કેવા કેવા રાષ્ટ્રીય અને આન્તરરાષ્ટ્રીય પ્રશ્નો ખડા થશે. ચૂંટણી વિશે રશિયાએ કરેલી દરમ્યાનગીરી બાબતે બાયડને ટ્રમ્પને ઠપકારેલા કે તેઓ પુતિનને કેમ કશું કહેતા નથી. ટ્રમ્પ માનતા રહ્યા કે યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ દુનિયાના અન્ય દેશોથી ripped off થઈ રહ્યું છે. દરમ્યાન, અમેરિકન ડૅમોક્રસીનું ઇરોઝન – ધોવાણ – સતત ચાલુ રહ્યું. ‘ક્લાઇમેટ ચેન્જ’ વિશે પણ એમણે ખાસ કશું કર્યું કે કહ્યું નહીં. વગેરે વગરે.

ટ્રમ્પે એમ સૂચવેલું કે પોતે ચૂંટણી હારશે તો દેશ છોડીને જતા રહેશે. એમના જવાની કેટલાક લોકો હવે રાહ જોઈ રહ્યા છે. જો કે ટ્રમ્પ પોતાના સલાહકારોને જણાવે છે કે પોતે ૨૦૨૪માં પ્રૅસિડેન્ટ થવા ઊભા રહેશે, હોડ બકશે.

કેટલાંયે જૂથ એમ કહે છે કે – વી ડુ નૉટ સૅલિબ્રેટ બાઈડન્’સ વિન, વી સેલિબ્રેટ ટ્રમ્પ્’સ લૉસ !

ઇલેક્શન કૅમ્પેઇનમાં બાયડને જેમને 'રનિન્ગ મેટ' કહેલાં એ કમલા હૅરીસ વાઈસ-પ્રૅસિડેન્ટ તરીકે ચૂંટાયાં છે. એમનો જન્મ ઑક્લૅન્ડમાં, ૧૯૬૪. ભારતવાસીને આનન્દ થાય એવી વાત એ છે કે એમનાં માતા બાયોલૉજિસ્ટ શ્યામલા ગોપાલન ૧૯૫૮માં તામીલનાડુથી અમેરિકા ગયેલાં. યુનિવર્સિટી ઑફ કૅલિફોર્નિયા, બર્કલિમાં ભણવા. ગ્રેજ્યુએટ થયેલાં ત્યારે એમની વય માત્ર ૧૯ હતી ! બ્રેસ્ટ કૅન્સરના સંશોધનક્ષેત્રે તેઓ સુખ્યાત છે. કમલાના પિતા ડોનાલ્ડ જે. હૅરીસ ૧૯૬૧માં બ્રિટિશ જમાયિકાથી અમેરિકા ગયેલા અને તેઓ પણ એ જ યુનિવર્સિટીમાં ભણેલા. ઇકોનૉમિક્સના પ્રૉફેસર ઇમેરિટસ તરીકે સ્ટેન્ડફર્ડમાં ભણાવે છે.

જોય બાયડન અને કમલા હૅરીસ

પત્રકારો કહે છે કે બાયડને હવે અનેક કોયડાઓનો સામનો કરવો પડશે, કઠિન નિર્ણયો લેવા પડશે. કેમ કે તેઓ એવી મોટી બહુમતિથી નથી જીત્યા. યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ રીપબ્લિકનો અને ડૅમોક્રેટ્સ એમ બે બ્લૉકમાં વહૅંચાઈ ગયું છે. એ સંજોગો વચ્ચે બાયડને ટ્રમ્પે સરજેલી મુસીબતોને હલ કરવી પડશે, અ કાઈન્ડ ઑફ ટફ રીપૅરેશન.

કોરોનાએ ગ્લોબલ ઇકોનૉમીના બેહાલ કર્યા છે, કરોડોના રોજિંદા જીવનને રંજાડ્યું છે, ૧.૨૬ મિલિયન મનુષ્યો મૃત્યુ પામ્યાં છે, બે લાખ ચાળીસ હજાર તો એકલા યુઍસમાંથી !

સમાચાર છે કે ડ્રગ કમ્પની ફાઇઝરે કોવિડ-૧૯ વૅક્સીન શોધી કાઢી છે અને પ્રાથમિક ધોરણે તે ૯૦% સફળ થઈ છે. ઇમરજન્સી યુઝ માટેની પરવાનગી મળે એ માટેની કાર્યવાહી ચાલુ છે. અમેરિકન સ્ટૉક માર્કેટ ઘણું ઊંચું ગયું છે.

વિશ્વનું પહેલું ઍક્ટિવ માસ્ક UV-C છે. એ વાયરસિસ, બૅક્ટેરીઆ, સ્મોક, પૉલ્યુશન વગેરેથી તુરન્ત પૂરેપૂરું રક્ષણ આપી શકે છે. બજારમાં મુકાયું છે.

ટ્રમ્પના પ્રેમી પ્રધાનમન્ત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ બાયડનને એમના ‘સ્પૅક્ટેક્યુલર’ વિજય માટે અભિનન્દન આપ્યાં છે. એટલું જ નહીં, બાયડન વાઈસ-પ્રૅસિડેન્ટ હતા ત્યારે  ઈન્ડો-યુઍસ સમ્બન્ધો માટે બાયડને કરેલા પ્રયાસોને એમણે મૂલ્યવાન કહ્યા છે. મોદીએ એવા મતલબનું કહ્યું છે કે ફરીથી સાથે મળીને એ સમ્બન્ધોને વધારે ઊંચાઈ અર્પવા પોતે આતુર છે.

ફૉર્મર પ્રૅસિડેન્ટ જ્યૉર્જ ડબલ્યુ બુશે બાયડનને અભિનન્દન આપતાં કહ્યું કે બાયડન આપણા દેશને દોરવાની અને સુગઠિત કરવાની તકને જીત્યા છે. એમ કરીને એમણે ચૂંટણીના પરિણામો વિશે પ્રશ્નો ખડા કરનારા ટ્રમ્પ સહિતના અન્ય રીપબ્લિકન્સને પણ સંકેત આપી દીધો છે. બુશ પોતે રીપબ્લિકન છે.

નિષ્ણાતો કહે છે કે આ પોસ્ટ-ટ્રુથ એરા છે. ’પોસ્ટ-ટ્રુથ’ વાત એને કહેવાય જેમાં પબ્લિક ઓપિનિયન વસ્તુલક્ષી હકીકતોના આધાર વગર રચવામાં આવ્યો હોય અને જેમાં ભાવનાઓને વાપરવામાં આવી હોય, અંગત માન્યતાઓને આગળ કરવામાં આવી હોય. રાજકારણમાં એવા સ્થિતિસંજોગો જાણીસમજીને ઊભા કરાય છે. કહેવાય વ્યક્તિસ્વાતન્ત્ર્ય અને સ્વમતને વરેલી લોકશાહી, પણ ચૂંટણીબાજો અને રાજકારણના ખેલાડીઓ તમામ સ્વાર્થોની સિદ્ધિ અર્થે પ્રજાની લાગણીઓ જોડે રમતા હોય છે. નિષ્ણાતો ઉમેરે છે કે પોસ્ટ-ટ્રુથ એરા વકરી રહ્યો છે.

વિધિની વક્રતા એ છે કે આવા બધા વારાફેરા છે છતાં કોરોના અને કોવિડ-૧૯ની ઘાતક લીલા ચાલુ છે.

= = =

(November 10, 2020: Peoria, IL, USA)