હૈયાને દરબાર –

તારું જવું, હું શું કહું, કેવું હતું? કેવું હતું?
પાછું વળી ન આવવું કેવું હતું? કેવું હતું?

ક્ષિતિજ લગી પીછો કરી પાછી વળી ખાલી નજર
એ આંખનું બુઝાવવું કેવું હતું? કેવું હતું?

ટુકડા હજાર લાખ થઈ વીખરાઈ ગઈ’તી સાંજ એક
રાતે બધું એ સાંધવું કેવું હતું? કેવું હતું?

ઢગલો બની ઘટનાસ્થળે બેસી ગયું’તું મન પછી
ઊભું કરી સમજાવવું કેવું હતું? કેવું હતું?

આખો ય ભવ જ્યાં આથમ્યો એ પીઠનું પાછું મને
ઘુવડ સમું એ તાકવું કેવું હતું? કેવું હતું?

•   કવયિત્રી : રાધિકા પટેલ    •   સંગીતકાર-ગાયક : રવિન નાયક

વડોદરાના સરસ મજાના પેન્ટહાઉસમાં સંગીતની અંગત મહેફિલ ચાલી રહી છે. ઘર છે સંગીતકાર-ગાયક રવિન નાયકનું. રવિનભાઈ એક ગઝલ છેડે છે;

તારું જવું, હું શું કહું, કેવું હતું? કેવું હતું?
પાછું વળી ન આવવું કેવું હતું? કેવું હતું?

અમદાવાદ સ્થિત કવયિત્રી રાધિકા પટેલની આ ગઝલ રંગ જમાવી રહી હતી. જીવનમાંથી કોઈ વ્યક્તિ વિદાય લે એ ઘટના જ હૃદયદ્રાવક છે. ઘણી વાર એમ પણ બને કે વિરહની વેદના દ્વારા જ પ્રેમનો અહેસાસ થાય છે. કવયિત્રી આ ગઝલમાં કહે છે કે તારું જવું એ કેવું હતું એ મને હજુ સુધી સમજાયું નથી. આખી ઘટના જ મારે માટે રહસ્યમય છે. આગળની પંક્તિઓમાં રાધિકાબહેન મન બેસી પડ્યું એમ કહે છે. પોતે ઢગલો થઈ ગઈ એમ નથી કહેતાં. સંબંધોમાં સતત સહવાસ એ જ પ્રેમની નિશાની નથી. તમને ગમતી વ્યક્તિ પછી એ મિત્ર, સખી, સંબંધી, પ્રેમિકા કે પત્ની કોઇપણ હોય તેની હાજરીમાત્રથી મન આનંદમાં રહે છે, પરંતુ કોઈ કારણસર એ વ્યક્તિ જીવનમાંથી જાય ત્યારે ખાલીપો સર્જાય છે. ગઝલનો મિજાજ જાળવીને આ રિક્તતા રવિન નાયકના સ્વરાંકનમાં સહજ નિપજી આવી છે.

રવિન નાયક ગુજરાતી સુગમ સંગીતનું જાણીતું નામ છે. સંસ્કાર નગરી વડોદરામાં એ રહે છે પણ મૂળ નવસારી બાજુના અનાવિલ. વ્યવસાયે મિકેનિકલ એન્જિનિયરિંગના એસોસિયેટ પ્રોફેસર. સંગીત એ પેશન હોવાથી ૧૯૭૭થી ગુજરાતી સંગીત સાથે સંકળાયેલા છે. વડોદરાના ક્લાસિક ગરબાઓ શરૂ કરવાનો યશ રવિન નાયક તથા ઉત્તમ તબલાવાદક સ્વ. વિક્રમ પાટીલને જાય છે. રવિન નાયકને ગુરુ તરીકે પરેશ ભટ્ટ જેવા સંગીતકાર મળ્યા, પરંતુ એમણે શીખવાની શરૂઆત કરી એ પછી એક જ વર્ષમાં પરેશ ભટ્ટનું અવસાન થતાં રવિનભાઈએ પરેશ-સ્મૃતિને નામે દર વર્ષે એક કાર્યક્રમ કરવાનો નિર્ધાર કર્યો. ૩૮ વર્ષથી આ સિલસિલો જારી છે, જેમાં નવોદિતથી લઈને જાણીતા કલાકારો ભાગ લે છે.

રવિન નાયક કહે છે, "પરેશ ભટ્ટને સ્મૃતિમાં કાયમ રાખવા એ ઉદ્દેશ તો હતો જ, પરંતુ મૂળ ઉદ્દેશ સુંદર ગુજરાતી કાવ્યોને સ્વરબદ્ધ કરી લોકો સુધી પહોંચાડવાનો હતો. પહેલાં બે-ચાર વર્ષ અમે પરેશભાઈનાં જ ગીતો ગાયાં, પરંતુ પછી થયું કે પરેશ ભટ્ટની ઇચ્છા મુજબ નવાં ગીતો સંગીતચાહકોને પીરસવાં એ જ મુખ્ય હેતુ હોઈ શકે. આરંભમાં તો મારી ભાષાકીય સજ્જતા ઓછી હતી. તમને ખબર છેને અનાવિલોની ભાષા કેવી હોય! સુગમ સંગીતમાં ભાષાશુદ્ધિનું સૌથી વધુ મહત્ત્વ છે. એ બાબતે પૂરો સભાન હોવાથી જે કોઈ સાહિત્યકારના સંપર્કમાં હું હતો એ બધા પાસે ભાષાશુદ્ધિના પાઠ ભણ્યો. સાહિત્યકારો શિરીષ પંચાલ, જયદેવ શુક્લ, નીતિન મહેતા સાથે રહીને ભાષાપ્રેમ વિકસ્યો અને એમની પાસેથી ઘણું શીખ્યો એટલે અત્યારે હું આટલું સ્પષ્ટ અને શુદ્ધ ગાઈ શકું છું. ભાષાશુદ્ધિ ન હોય તો ભાવનો સંદર્ભ પ્રગટે જ નહીં. કવિએ કવિતા લખતી વખતે એનો પોતાનો રંગ આપી જ દીધો હોય છે. સંગીતકારે એને સૂરથી શણગારવાની હોય છે. કવિના સ્ટ્રક્ચર પર અમે સંગીતકારો આર્કિટેક્ચરનું કામ કરીએ છીએ. કેટલીક વાર એવું બને કે કવિતા નબળી હોય પણ સંગીતકાર એને સરસ રીતે શણગારે તો એ લોકપ્રિય બને છે. પુરુષોત્તમ ઉપાધ્યાયને હું ગુરુ માનું છું. એમની પાસે હું એ શીખ્યો કે નબળું તો નહીં જ ગાવાનું, પરંતુ નબળી કવિતા ય પસંદ નહીં કરવાની. પહેલાં મેં ગરબા ક્ષેત્રે ઘણી નામના મેળવી, પરંતુ હવે સંગીત ક્ષેત્રે ઘણા પ્રયોગો કર્યા છે જેમાં ક્વોયર મ્યુઝિક જેને આપણે સમૂહગાન કહીએ છીએ, એ મને ખૂબ ગમે છે. અઘરું છે છતાં મેં કેટલાં ય ગીતો માત્ર કોરસ માટે તૈયાર કર્યાં છે. એનું આગવું સૌંદર્ય છે. જ્ઞાનપીઠ એવોર્ડ વિજેતા સાહિત્યકાર રઘુવીર ચૌધરીને નડિયાદમાં ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી એવોર્ડ અપાવાનો હતો. ત્યારે મેં એમનાં બે-ત્રણ ગીતો કર્યાં હતાં. એમાંનું એક, ‘સાગર તીરે અલસ તિમિરે વિહરે એકલતા, મોજું આવે કો’ક રહીને અડકે ચરણ જતાં…!’ મેં ત્યાં ગાયું. ત્યાર પછી સાગર તીરેની હાર્મની-મેલડીનું સંયોજન કરી લગભગ પચાસ ગાયક કલાકારોને લઈને ક્વોયર સોંગ તરીકે રજૂ કર્યું. પરેશ-સ્મૃતિ ૧૯૮૩થી કરીએ છીએ. પરેશ ભટ્ટની ૧૪ જુલાઈએ આવતી પુણ્યતિથિની આસપાસ એ પ્રોગ્રામ કરીએ છીએ જેમાં દર્શકો માટે કોઈ ટિકિટ નથી હોતી કે નથી હોતા અમારી પાસે કોઈ સ્પોન્સરર. માત્ર સર્જનાત્મક સંગીત અને નવાં ગીતો લોકો સુધી પહોંચાડવાનો જ ઉપક્રમ. યુટ્યુબ પર ‘પરેશ સ્મૃતિ યાત્રા’ને નામે અમે કેટલાંક ગીતો-ભજનો મૂક્યાં છે. રમેશ પારેખ મને ખૂબ ગમતા કવિ છે. એમનાં ઘણાં ગીતો મેં કમ્પોઝ કર્યાં છે. એક ગીત ‘એક ફેરા હું નદીએ નાવા ગઈ …’ માત્ર બહેનો પાસે કોરસ સિંગિંગમાં ગવડાવ્યું હતું. બહેનોએ સુંદર રજૂ કર્યું હતું.

નવોદિત કવિઓની સરસ રચના સ્વરબદ્ધ કરવાનું હું એટલે પસંદ કરું કે નવાં ગીતો લોકો સુધી પહોંચે. કવિ મારી પહોંચમાં હોય તો સ્વરબદ્ધ કરતાં પહેલાં એમની સાથે ચર્ચા પણ કરી લઉં. અમદાવાદનાં રાધિકા પટેલની મેં એક-બે ગઝલો કમ્પોઝ કરી છે.

વૈશ્વિક મહામારીને લીધે માર્ચમાં લોકડાઉન શરૂ થયું એ પહેલાં જનતા કર્ફ્યુ હતો. લોકોને હજુ આખી ઘટના સમજાતી નહોતી, પરંતુ સમગ્ર વિશ્વમાં એક ખૌફ ઊભો થયો હતો. આ અજ્ઞાત ભયના સંદર્ભમાં રાધિકાએ એક ગઝલ મને મોકલી;

સમય આ વીતી જજો, દિશાઓ બધી છે અદિશ,
ધરી દો મને હાથ ઈશ, વલય આ વીતી જજો

પ્રસંગને અનુરૂપ હતી એટલે તરત કમ્પોઝ કરી દીધી. પછી ખબર પડી કે આ ગઝલ એમણે બે વર્ષ પહેલાં લખી હતી. પહેલી બે પંક્તિઓ જ વર્તમાન સ્થિતિને અનુરૂપ હતી. પછીની પંક્તિઓ કવિની અંગત અનુભૂતિનો નિચોડ હતો. મને મઝા એ આવી કે સમયને સંગીતમાં કઈ રીતે બતાવાય! સમય અવિરત છે, પ્રલંબ છે એ સંગીત દ્વારા બતાવવાનો કીમિયો મને હાથ લાગી ગયો એટલે મજા આવી, પરંતુ એમની અન્ય ગઝલ મને વધારે ગમે છે જેના શબ્દો છે ‘તારું જવું શું કહું…!’ સરસ અભિવ્યક્તિ છે. રાધિકા મૂળ ભાવનગરનાં. એમણે પણ મારી જેમ એન્જિનિયરિંગ કર્યું છે, પરંતુ સાહિત્યપ્રેમી હોવાથી નીવડેલી કવિતાઓ લખે છે.

‘તારું જવું…’ ગઝલ વિશે રાધિકા પટેલ કહે છે, "આ ગઝલમાં સ્વાભાવિકપણે વિરહભાવ વ્યક્ત થયો છે. એકાદ ઘટના ક્યારેક મન પર ઊંડા ઘા મૂકી જાય છે ત્યારે કવિને કાવ્ય કે ગઝલ સ્ફૂરે છે. આ ગઝલ લખ્યા પછી ય લાગણી અધૂરી લાગતાં મેં એના અનુસંધાનમાં બીજી એક ગઝલ ‘ગમન’ લખી તેમ જ એક અછાંદસ ‘અંતિમ ઈંટ’ લખ્યું હતું. મને ગીતો અને ગદ્યની વધારે ફાવટ છે. ગઝલમાં મીટર સાચવીને સચોટ અભિવ્યક્તિ કરવી અઘરી લાગે, પરંતુ લખાય ત્યારે છંદમાં લખાય છે.

રાધિકા પટેલ નવેક વર્ષથી લખે છે. એમની નવલકથા તથા લઘુનવલ પણ પ્રકાશિત થઈ ચૂક્યાં છે. રવિન નાયકે દેશ-વિદેશમાં કાર્યક્રમો કર્યા છે તેમ જ એવોર્ડ્સ પણ મેળવેલા છે. એમના કોરસગાનમાં ક્યાંક રવીન્દ્ર સંગીતની છાંટ જોવા મળે છે.

મુંબઈના શ્રોતાઓને મહદંશે મુંબઈના કલાકારોને જ સાંભળવાની તક મળે છે, પરંતુ ગુજરાતના અનેક કલાકારો સુગમ સંગીતને પોતપોતાની આગવી રીતે રજૂ કરી રહ્યા છે. સુગમ સંગીત સંમેલનો થાય તો ઘણી નવી રચનાઓ લોકહૃદય સુધી પહોંચી શકે. હવે આ મહામારી જાય તો કલાકારોની સર્જનશક્તિ ફરીથી ખીલે અને માનવંતા શ્રોતાઓને પ્રત્યક્ષ મળવાનો અવસર આવે. ત્યાં સુધી ઈન્ટરનેટના માધ્યમથી ગુજરાતી ગીતો માણતાં રહેજો.

સૌજન્ય : ‘લાડકી’ પૂર્તિ, “મુંબઈ સમાચાર”, 26 નવેમ્બર 2020

http://www.bombaysamachar.com/frmStoryShowA.aspx?sNo=660106

બંધારણના અનુચ્છેદ ૧ મુજબ, ભારત દેશ રાજ્યોનો સંઘ છે. સંવિધાન નિર્માતાઓએ જે પ્રકારનું સમવાય માળખું ઘડ્યું છે, તેમાં મજબૂત કેન્દ્ર અને સ્વાયત્ત રાજ્યોની કલ્પના તો કરી છે પરંતુ કેન્દ્રાભિમુખ પૂર્વગ્રહો સાથે તેને રાજ્યોના સંઘનો જામો પહેરાવ્યો હોઈ કેન્દ્ર-રાજ્ય વચ્ચે ટકરામણો ચાલ્યા કરે છે. હવે તે વિવાદ કે સંઘર્ષ મટી જંગનું સ્વરૂપ લેશે કે શું તેવી ધાસ્તી પણ પેદા થાય છે.

બંધારણમાં કેન્દ્ર અને રાજ્યોની ધારાકીય, નાણાકીય અને વહીવટી સત્તાઓ અને જવાબદારીઓનું સ્પષ્ટ વિભાજન અંકિત થયેલું છે. સાતમી અનુસૂચિની  સંઘ યાદીના ૯૭ વિષયો પર કેન્દ્ર, રાજ્ય યાદીના ૬૬ વિષયો પર રાજ્ય અને સમવર્તી યાદીના ૪૭ વિષયો પર કેન્દ્ર અને રાજ્યો બંને કાયદા ઘડી શકે તેવી મૂળ જોગવાઈ છે. બંધારણના વિવિધ સુધારાઓથી આ યાદીમાં ફેરફારો કરવામાં આવ્યા છે. રાજ્યોની મુખ્ય ફરિયાદ તેમની ધારાકીય સત્તાઓમાં કેન્દ્રના અતિક્રમણની છે. ૧૯૭૬ના બેતાળીસમા બંધારણ સુધારાથી રાજ્ય યાદીના પાંચ વિષયોને સમવર્તી યાદીમાં મુકવામાં આવતાં રાજ્ય યાદીના ૬૬ વિષયો ઘટીને ૬૧ થયા છે અને સમવર્તી યાદીના વિષયો વધીને ૫૨ થયાં છે. આ ઉપરાંત પણ કેન્દ્રની દખલ ચાલુ રહે છે.

ગયા વરસે સંસદે મંજૂર કરેલા નાગરિકતા સંશોધન કાયદા વિરુદ્ધ મોટા ભાગના વિપક્ષી રાજ્યોની વિધાનસભાઓએ પ્રસ્તાવ પસાર કર્યા હતા. ભા.જ.પા. સમર્થિત ગણાતા પક્ષોની ઓડિશા, તમિલનાડુ , અને તેલગંણાની વિધાનસભાઓએ તો ઠીક, ભા.જ,.પા. જ્યાં સત્તામાં ભાગીદાર હતી તે બિહારની નીતિશકુમાર સરકારે પણ એન.આર.સી. પોતાના રાજ્યમાં લાગુ ન પાડવાનો ઠરાવ કર્યો હતો. કેન્દ્રના તાજેતરના ત્રણ કૃષિ કાનૂનોનો પોતે અમલ નહીં કરે તેવી સ્પષ્ટતા સાથે પંજાબ સહિત કૉન્ગ્રેસી રાજ્ય સરકારોએ કેન્દ્રના કાયદાથી અલગ કાયદા ઘડ્યા છે. કેન્દ્રીય તપાસ સંસ્થા, સી.બી.આઈ., રાજ્ય સરકારની પૂર્વમંજૂરી વિના રાજ્યમાં તપાસ કરી શકશે નહીં તેવો નિર્ણય મહારાષ્ટ્ર, બંગાળ, કેરળ, છત્તીસગઢ, મિઝોરમ અને રાજસ્થાન સરકારોએ કર્યો છે. તેના પર દેશની સર્વોચ્ચ અદાલતે મંજૂરીની મહોર મારી છે.

બંધારણના અનુચ્છેદ ૧૩૧માં કેન્દ્ર અને રાજ્યના કાયદાઓ વચ્ચેનો વિવાદ ઉકેલવાની સત્તા દેશની સર્વોચ્ચ અદાલતને આપવામાં આવી છે. તે અન્વયે કેરળ સરકારે નાગરિકતા સંશોધન કાયદાને અને છત્તીસગઢ સરકારે નેશનલ ઈન્વેસ્ટિગેશન એકટમાં ૨૦૧૮માં થયેલા સુધારાને સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પડકાર્યા છે. કેરળ અને છત્તીસગઢ સરકારોએ કેન્દ્રના કાયદાને પડકારવાનું જે અંતિમ પગલું લીધું છે તે કેન્દ્ર-રાજ્ય સંબંધો ભવિષ્યમાં કેવું ગંભીર સ્વરૂપ લેશે તે દર્શાવે છે.

આઝાદી પછીના બે દાયકા સુધી દેશમાં કૉન્ગ્રેસનું એકચક્રી શાસન હતું. એક પક્ષ પ્રભાવની સરકારો રાજ્યમાં અને કેન્દ્રમાં હતી. તેથી કેન્દ્ર અને રાજ્યો વચ્ચે સુમેળથી શાસન ચાલતું હતું. ૧૯૬૭માં પ્રથમવાર રાજ્યોમાં બિનકૉન્ગ્રેસી સરકારો અસ્તિત્વમાં આવતાં કેન્દ્ર અને રાજ્યો વચ્ચેના મતભેદો સપાટી પર આવ્યા. જો કેન્દ્રમાં ગઠબંધનની કે પાતળી બહુમતીની સરકાર હોય, તો રાજ્યો મજબૂત હોય છે. પરંતુ જો કેન્દ્રમાં ભારે બહુમતીથી ચૂંટાયેલી મજબૂત સરકાર સત્તામાં આવે છે તો રાજ્યો નબળા પડે છે. ૨૦૧૪માં નરેન્દ્ર મોદીના નેતૃત્વમાં કેન્દ્રમાં બી.જે.પી.ની સરકાર રચાઈ તે સમયે દેશના મોટા ભાગના રાજ્યોમાં પણ બી.જે.પી.ની સરકારો હતી. તેથી મજબૂત કેન્દ્ર સરકાર વિપક્ષી રાજ્ય સરકારોને કશા લેખામાં જ લેતી નહોતી. ૨૦૧૭માં કેટલાક રાજ્યોની સરકારો બી.જે.પી.એ ગુમાવતા અને વિપક્ષી સરકારો રચાતાં કેન્દ્ર અને રાજ્યો વચ્ચેની ટકરામણો વધી છે.

કેન્દ્ર અને રાજ્યો વચ્ચેના સંબંધોમાં જે વિવાદ કે ખટાશ જોવા મળે છે, તેના કારણોમાં વિપક્ષી રાજ્ય સરકારો પ્રત્યે કેન્દ્રનું ઓરમાયું વર્તન, બજેટ અને અન્ય નાણાં ફાળવણીમાં ભેદભાવ, રાજ્યોનો અસમાન વિકાસ, રાજ્યપાલોની કેન્દ્રના ખંડિયા રાજાઓ જેવી ભૂમિકા, નીતિ નિર્ધારણમાં અન્યાય, ,કેન્દ્રનું પક્ષીય અને પૂર્વગ્રહિત વલણ, રાજ્યના કાયદાઓને મંજૂરીમાં વિલંબ, કેન્દ્રીય તપાસ સંસ્થાઓનો રાજ્ય વિરુદ્ધ દુરુપયોગ, રાજ્ય સૂચિના વિષયો પર કેન્દ્રનું અતિક્રમણ  મુખ્ય છે.

૨૦૧૭થી એક દેશ એક કરનો કાયદો, ગુડ્સ એન્ડ સર્વિસ ટેક્સ(જી.એસ.ટી.) અમલમાં આવ્યો છે. તેને કારણે રાજ્યોની વેરાની આવક ખૂબ જ ઘટી ગઈ છે. જી.એસ.ટી. કમ્પેનસેશન ટુ સ્ટેટસ એકટ ૨૦૧૭માં એવી જોગવાઈ કરવામાં આવી છે કે જી.એસ.ટી.ને કારણે રાજ્યોને કરની આવકમાં જે ખોટ જશે તે પાંચ વરસ સુધી કેન્દ્ર ભરપાઈ કરી આપશે. પહેલાં આર્થિક મંદી અને હવે કોરોના મહામારીના બહાને કેન્દ્ર સરકાર રાજ્યોને તેમાં ય ખાસ તો વિપક્ષશાસિત રાજ્યોને જી.એસ.ટી.ની ખોટ ચૂકવતી નથી. પંજાબ જેવા નાનકડા રાજ્યના પણ કેન્દ્ર પાસે ૪,૪૦૦ કરોડ લહેણા છે. આ વરસે કેન્દ્રે જી.એસ.ટી. વળતર રૂપે રાજ્યોને ૯૭,૦૦૦ કરોડ ચૂકવ્યા નથી. હવે કેન્દ્રીય નાણા મંત્રી જી.એસ.ટી. વળતરની રકમ માટે રાજ્યોને બેંકો પાસેથી લોન લેવા જણાવે છે. જે કરની આવક થાય છે તેનો ૫૮ ટકા હિસ્સો કેન્દ્રના ફાળે જાય છે અને ૪૨ ટકા હિસ્સો રાજ્યને મળે છે, પરંતુ ખર્ચમાં રાજ્યોનો હિસ્સો ૬૦ ટકા છે અને કેન્દ્રનો ૪૦ ટકા જ છે એટલે કેન્દ્ર વધુ આવક મેળવી ઓછો ખર્ચ કરવા છતાં રાજ્યને તેના હકનાં નાણાં ફાળવતું નથી. વિપક્ષ-શાસિત રાજ્યોને કેન્દ્રના બજેટમાંથી  બહુ ઓછી ફાળવણી થાય છે અને જે ફાળવણી થાય છે તે પણ ભારે વિલંબ પછી ચૂકવાય છે.

૨૦૧૪માં સત્તાનશીન થયા ત્યારે પ્રધાન મંત્રીએ કેન્દ્ર અને રાજ્યોને સાથે મળીને કામ કરવા ‘ટીમ ઈન્ડિયા’ બનવા આહ્વાન કર્યું હતું. પરંતુ તેમના તરફથી જ તેને ધાર્યો પ્રતિસાદ મળ્યો નહોતો. હાલની મજબૂત કેન્દ્ર સરકાર વધુ કેન્દ્રીકૃત અને એકાધિકારવાદી સત્તા ભોગવે છે અને રાજ્યોને માથે વધુ જવાબદારી થોપી ઓછી નાણાં ફાળવણી કરે છે. કેન્દ્રની યોજનાઓના લાભાર્થીઓને નાણાં ફાળવણી સીધા તેમના બેન્ક ખાતામાં કરવાનો બાહ્ય ઉદ્દેશ તો વહીવટી ખર્ચ ઘટાડવાનો અને ભ્રષ્ટાચાર મિટાવવનો ગણાવાય છે. પરંતુ વાસ્તવમાં તે રાજ્યોના અધિકાર પર તરાપ છે. એકતરફ વિપક્ષી રાજ્ય સરકારો કેન્દ્રની યોજનાઓનો અમલ કરતી નથી તેવી ફરિયાદો કરવી અને બીજી તરફ રાજ્ય સરકારોને બાજુ પર હડસેલી કેન્દ્રીય યોજનાઓને બારોબાર અમલ અને વહીવટ કરવો તે રાજ્યોને અન્યાય કરનારું અને સહકારી સંઘવાદને છેહ દેનારું પગલું છે.

જી.એસ.ટી. કાઉન્સિલમાં કેન્દ્રને ૧/૩ અને રાજ્યોને ૨/૩ વોટિંગનો અધિકાર છે.  જી.એસ.ટી. કાઉન્સિલમાં સર્વસંમતિથી લેવાતા નિર્ણયો હવે બહુમતીથી લેવાય છે. વિપક્ષની રાજ્ય સરકારોની ફરિયાદોનો વાજબી ઉકેલ લાવવાને બદલે બહુમતીથી નિર્ણયો લઈને સમવાય માળખાને નુકસાન કરાઈ રહ્યું છે. જો વિપક્ષી રાજ્ય સરકારો બહુમતીમાં હશે તો કેન્દ્ર માટે નિર્ણયો કરવામાં વધારે મુશ્કેલીઓ ઊભી થવાની શક્યતા છે. કેન્દ્ર-રાજ્યો વચ્ચેના જે વિવાદ આર્થિક કારણોથી છે તે રાજકીય બનશે તો દેશનું ફેડરલ સ્ટ્રકચર જાળવી રાખવું અઘરું બની જશે. કેન્દ્રના કૂષિ કાનૂનોનો વિરોધ પંજાબના ખેડૂતો રેલવે ટ્રેક પર બેસીને કરી રહ્યા છે, એટલે પેસેન્જર જ નહીં ગુડ્સ ટ્રેનો પણ પંજાબ જતી નથી. તેને કારણે પંજાબમાં આવશ્યક ચીજવસ્તુઓની ભારે અછત ઊભી થઈ છે. પંજાબના મુખ્ય મંત્રીની ટ્રેનોની સલામતીની ખાતરી છતાં કેન્દ્ર સરકાર પંજાબમાં માલગાડીઓ ચાલુ કરવા ન માંગે તે યોગ્ય નથી. એજ રીતે પશ્ચિમ બંગાળમાં તૃણમૂલ કાર્યકરોની હિંસાના કારણે કાયદો અને વ્યવસ્થા રાજ્યનો વિષય હોવા છતાં કોલકાતાના બી.જે.પી. કાર્યાલયની સુરક્ષાની જવાબદારી સી.આર.પી.એફ.ને સોંપવાનું પગલું પણ રાજ્યની સત્તા પર અતિક્રમણ છે. આ કારણોથી સંબંધો વધુ વણસી શકે છે.

બાહ્ય આક્રમણ અને આંતરિક અશાંતિથી રાજ્યનું રક્ષણ કરવાના કેન્દ્રના કર્તવ્ય અંગેની જોગવાઈ ધરાવતા બંધારણના અનુચ્છેદ ૩૫૫ અને રાજ્યનું બંધારણીય તંત્ર નિષ્ફળ જતાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન દાખલ કરવાની જોગવાઈ ધરાવતા બંધારણના અનુચ્છેદ ૩૫૬નું મન માન્યું અર્થઘટન કરીને તેનો દુરુપયોગ થતો હોવાની વ્યાપક છાપ છે. ૧૯૪૭થી ૧૯૭૭ સુધીમાં રાજ્યોમાં ૪૪ વખત, ૧૯૭૭થી ૧૯૯૧ દરમિયાન ૫૯ વખત અને ૧૯૯૧થી ૨૦૧૬ દરમિયાન ૩૨ વખત રાજ્યોમાં રાષ્ટ્રપતિનું એટલે કે કેન્દ્રનું શાસન લાદવામાં આવ્યું છે. આ બાબતમાં કેન્દ્રના સઘળા રાજકીય પક્ષો એક સરખા જવાબદાર છે. સરકારિયા કમિશનની ભલામણો અને એસ.આર. બોમાઈ કેસના ચુકાદા છતાં રાજ્ય સરકારોને અસ્થિર કરવાનું અને તક મળેથી રાજ્ય સરકારને ઘરભેગી કરવાનું કેન્દ્ર સરકારનું વલણ પણ કેન્દ્ર-રાજ્ય વિવાદનું કારણ છે. ગોવા, કર્ણાટક, મધ્યપ્રદેશ અને કેટલાક પૂર્વોત્તર રાજ્યોમાં પક્ષપલટા અને ધારાસભ્યોના ખરીદ-વેચાણથી સત્તા મેળવવામાં આવી છે. તેને કારણે પણ કેન્દ્ર અને રાજ્યો વચ્ચેના સંબંધો બગડ્યા છે.

કેન્દ્ર રાજ્ય સંબંધોમાં શક્તિ સંતુલન માટે ભલામણો કરવા ૧૯૮૩માં રચાયેલા જસ્ટિસ રણજિતસિંહ સરકારિયાના અધ્યક્ષપણા હેઠળના પંચે ૧૯૮૮માં તેનો અહેવાલ આપ્યો હતો. સરકારિયા કમિશનની અનેક મહત્ત્વની ભ્લામણોમાંની એક ભલામણ, રાજ્યો રાજ્યો વચ્ચેના અને કેન્દ્ર રાજ્ય વચ્ચેના વિવાદાસ્પદ મુદ્દાઓના ઉકેલ માટે આંતરરાજ્ય પરિષદની રચનાની હતી. સરકારે આ ભલામણ સ્વીકારીને ૧૯૯૦થી કાયમી ધોરણે આંતર રાજ્ય પરિષદની રચના કરી છે. પરંતુ છેલ્લા ત્રણ દાયકામાં તેની માત્ર ૧૧ જ બેઠકો મળી છે. આંતર રાજ્ય પરિષદની દસમી બેઠક ૨૦૦૬માં અને અગિયારમી બેઠક દસ વરસો પછી ૨૦૧૬માં મળી હતી. સરકારિયા કમિશનના રિપોર્ટ પછી ૨૦૦૭માં કેન્દ્ર રાજ્ય સંબંધો અંગે ભલામણો કરવા જસ્ટિસ મદન મોહન પૂંછી આયોગની રચના થઈ હતી. આયોગે તેનો અહેવાલ ૨૦૧૦માં કેન્દ્ર સરકારને આપ્યો હતો. તેના છ વરસો પછી, આંતર રાજ્ય પરિષદની ૨૦૧૬માં મળેલી બેઠકમાં, આ અહેવાલ પર વિચારવિમર્શ કરવામાં આવ્યો હતો. પૂંછી આયોગની ભલામણોના સ્વીકાર અને અમલ અંગેની સરકારની આ વિલંબનીતિ  જ કેન્દ્ર-રાજ્ય સંબંધો અંગે સરકાર કેટલી ગંભીર છે તે દર્શાવે છે.

કોવિડ-૧૯ મહામારીના વર્તમાન સમયમાં કેન્દ્રના સર્વસત્તાધીશ વલણે વિપક્ષી રાજ્ય સરકારો સાથેના સંબંધો વધુ વણસ્યા છે. કૉન્ગ્રેસ અધ્યક્ષાએ બોલાવેલી વિપક્ષી રાજ્યોના મુખ્ય મંત્રીઓની બેઠકમાં મહારાષ્ટ્રના મુખ્યમંત્રીએ, ‘લડના હૈ યા ડરના હૈ પહલે યે તય કરો’નો જે લલકાર સાથી મુખ્યમંત્રીઓને કર્યો હતો તેના પરથી રાજ્યોનો ગુસ્સો સમજાય છે. મહામારીને કેન્દ્રે વણજાહેર કટોકટીમાં ફેરવી દીધી છે અને રાજ્યોને સાવ ખંડિયા બનાવી મુક્યા છે. લૉક ડાઉનની ઘોષણા, સ્થળાંતરિત કામદારોનો સવાલ અને આર્થિક પેકેજ જેવા મુદ્દે રાજ્યોને વિશ્વાસમાં લીધા સિવાય નિર્ણયો થોપવામાં આવ્યા છે. કોરોના અંગેના કેન્દ્રના રોજેરોજના આદેશો રાજ્યોએ માથે ચડાવવા પડ્યા છે. ટેસ્ટિંગ, માસ્ક, કન્ટેનમેન્ટ, માઈક્રો કન્ટેનમેન્ટ, ગ્રીન, ઓરેન્જ ,રેડ ઝોન. જાહેર કરવાની પણ રાજ્યોને સત્તા નહોતી. છત્તીસગઢની કૉન્ગ્રેસી સરકારને રાજધાની રાયપુરને ઓછા પોઝિટિવ કેસો છતાં રેડ ઝોનમાંથી બહાર કઢાવવા સંઘર્ષ કરવો પડ્યો હતો. જ્યારે અદાલતી ખટલા ઊભા થયા, ત્યારે કેન્દ્રે અમારું કામ તો રાજ્યોને માર્ગદર્શન આપવાનું હતું આરોગ્ય તો રાજ્યનો વિષય છે તેમ કહી હાથ ખંખેરી કાઢી રાજ્યો પર જવાબદારી ઢોળી દીધી હતી. મહામારીના સમયે ટીમ ઈન્ડિયા બની કેન્દ્ર અને રાજ્યોએ કામ કરવાનું હતું, ત્યારે રાજ્યોને મહામારીને બદલે કેન્દ્રના એકાધિકાર સામે લડવાનું આવ્યું.

કેન્દ્ર રાજ્ય સંબંધો તાળા કૂંચી જેવા છે. પણ  રાજ્યો પર જવાબદારીનો બોજ નાંખી સત્તાની ચાવી કેન્દ્ર પોતાની પાસે રાખે છે. આ સ્થિતિ રહેશે તો સંવિધાન નિર્માતાઓનું રાજ્યોની સ્વતંત્રતા અને સ્વાયત્તતા સાથેની મજબૂત કેન્દ્ર સરકાર સ્વપ્નવત્‌ હશે.

(તા.૨૫-૧૧-૨૦૨૦)

e.mail : maheriyachandu@gmail.com

આ કોરોનાકાળમાં અમેરિકાના અમારા સબડિવિઝનની શેરીઓમાં અમારી શેરી ‘ડનમોર ડ્રાઇવ, નૉર્થ’ જેટલું શાન્ત કશું નથી, એને પ્ર-શાન્ત કહો તો પણ ઓછું પડે. સામેનાં મકાનોમાં મનુષ્યો હશે પણ હાલ તો બંધ બારીબારણાં સિવાયનું ત્યાં કોઈ નથી. ફૉલ છે. પાનખરનો માભો સાચવવા પર્ણહીન થઈ ઊભેલાં અસ્થિપિંજર-વૃક્ષો વિન્ટરના બર્ફિલા સમયની રાહ જોતાં ખડાં છે. એમને બળીઝળીને પતી જવું છે. ઉપર પથરાયેલું આકાશ કોરુંધાકોર છે, એકેય પંખી ઊડતું નથી. માળા છોડીને એ જીવો તડકાની શોધમાં નીકળી ગયા છે. મને બારીમાંથી દેખાયા કરતો રસ્તો સૂનકારમાં સૂઈ ગયો છે. સામેના વૉક-વે પર આ એક લીશ્ડ્ ડૉગી ડોક ધુણાવતું આગળ આગળ ચાલતું છે, ફોનસ્ક્રીનમાં ગ્રસ્ત ગોરી છોકરી અનુસરતી છે. કોઈ કોઈ કાર ઘરની ગમગીનીમાંથી બહારની ગમગીનીમાં ધપી રહી છે … મને સમજાતું નથી કે આ સૂમસામ પરિદૃશ્ય ક્હૅ છે શું -? એ, વિના વાણીએ બોલે છે. હું સાંભળી શકતો નથી. મને તો ભાષા જ સંભળાય. ભાષા તે શબ્દો ને શબ્દો તે અવાજો. અવાજો વિનાની આ શેરીનું શું કરું? કેમ સાંભળું કેમ સમજું શું ક્હૅ છે મને …

મને બૅકેટ યાદ આવે છે. મેં એમના સમા કોઈ ભાષામરમીને જાણ્યો નથી. એ માણસે ભાષાને ન છૂટકે વાપરી. ક્હૅતા કે શબ્દો તો બધું અંદાજે કહી શકે છે, તન્તોતન્ત કશું નહીં. ‘વેઇટિન્ગ ફૉર ગોદો’-માં પાત્રો બોલે છે એથી અનેકગણું કરે છે. ‘ઍક્ટ વિધાઉટ વર્ડ્ઝ’-માં તો શીર્ષક સૂચવે છે એમ ક્રિયા જ ક્રિયા છે, શબ્દો નથી.

મેં ‘ગોદોની રાહમાં’ શીર્ષકથી કરેલા અનુવાદ સાથેના લેખમાં, નાટકમાં જેટલી કંઈ ક્રિયાઓ છે એ લગભગ બધી શોધી બતાવી છે : હાંફવું, ચમકીને પાછા હઠી જવું, ભડકવું, આંચકા ખાવા, ઉછાળા મારવા, એક પગે ચાલવું, લથડવું, પડવું-આખળવું, કણસવું, ઢસળાવું, અમળાવું, ભેટવું, ચીસો પાડવી, પછાડા નાખવા, ભાંખોડિયાં ભરવાં, વગેરે.

ધ્યાન આપશો તો સમજાશે કે આ બધી જ ક્રિયાઓ લગભગ પ્રાથમિક છે. મનુષ્યશરીર અને તે વડે જિવાતા અર્થ-ભાવોની સાવ લગોલગ છે; એ માટે વપરાયેલા શબ્દો ન છૂટકે વપરાયા છે.

Act without Words: Pic Courtesy: YouTube

એક વાર બૅકેટે કહેલું કે ‘ઇટ સીમ્ડ્ ટુ મી ધૅટ ઑલ લૅન્ગ્વેજ વૉઝ ઍન ઍક્સેસ ઑફ લૅન્ગ્વેજ. ભાષા એમને ભાષા પરનો થથેડો લાગેલી. એમણે એમ પણ કહ્યું છે કે ‘ઍટ લાસ્ટ આઈ બીગેન ટુ થિન્ક, ધૅટ ઇઝ ટુ સે ટુ લિસન હાર્ડર’. પોતે માનવા લાગેલા કે બસ વિચારવું, એટલે કે કઠિન ચીજોને પૂરી સાંભળવી. અને એમનું કહેવું મને સાચું લાગે છે, હું વિચારતી વખતે જ મને સાંભળતો હોઉં છું. જીવન-મરણ જેવા કટોકટીભર્યા પ્રશ્નો જન્મ્યા હોય છે ત્યારે મારાથી બોલાતું નથી, ચિત્તના સરોવરમાં ડૂબી જવાય છે. એ ડૂબ ઘણું બોલતી હોય છે અને હું એને સુણતો હોઉં છું. એ શ્રવણ મને એક અનોખા ડહાપણમાં દોરી જાય છે.

આપણે સૌ બોલીએ છીએ વધારે ને એકબીજાને સાંભળીએ છીએ ઓછું. કેટલાયે સાહિત્યકારો બોલવાની કળા જાણે છે પણ સાંભળવાની? એમને બીજાનું બોલ્યું કે લખ્યું સાંભળવાની કે વાંચવાની કશી તમા નથી હોતી. વિચિત્રતા તો એ છે કે એ જ લોકો 'કમ્યુનિકેશન ગૅપ'-ની ચર્ચાઓ ઉછાળતા હોય છે.

જુઓ ને, ફોનમાં સહેલી બોલે એ સાથે જ વીર જણ બોલતો હોય છે અથવા સહેલી ખુલ્લા નળની જેમ અટકતી નથી, ત્યારે શબ્દો સામસામા સૈનિકોએ મચાવેલી ટપાટપીની જેમ અથડાતા રહે છે. કયો આ બાજુનો, કયો પેલી બાજુનો, નથી સમજાતું. એ તડાતડી છે, જીભાજોડી છે. કોણે શું કહ્યું, નથી ખબર પડતી. કેમ કે શબ્દો મરણશરણ હોય છે, શું કહી શકે? પણ ડાહ્યો જણ તો તરત પોતાના વાક્યને પડતું મેલીને સહેલીના વાક્યને સાંભળતો થઈ જાય છે કેમ કે એણે તો પ્રેમ પ્હૉંચાડવા જ ફોન કરેલો ને એમાં ફોન ને શબ્દોની કશી જરૂરત હતી જ નહીં. બન્નેને ન છૂટકે વાપરેલા.

એક વાર કોઈકે મને કોરો કડકડતો પ્રેમપત્ર મોકલેલો ! કશું જ લખ્યું ન્હૉતું !

લેખક તરીકે મને પણ કેટલાક સમયથી થયા કરે છે કે શબ્દો હું ન છૂટકે વાપરું ને મારા વ્હાલા એ પોતાનું કામ કરીને જપી જાય. પણ, ઇટ ઇઝ ટૂ ડિફિકલ્ટ ટુ ગો થ્રૂ લૅન્ગ્વેજ ટુ રીચ બીયૉન્ડ લૅન્ગ્વેજ …

બૅકેટ માનતા હતા કે આ વિશ્વ શાન્તતામાંથી પ્રભવ્યું છે. મને પ્રશ્ન થાય છે – શું મારી શેરીનો એ સૂનકાર એ શાન્તતાનો અવતાર હશે? મને પ્રશ્ન એ પણ થાય છે – શું આ કોરોના કશા વિજન વગડાની ચિર શાન્તતામાંથી સંભવ્યો છે? શું એ માનવજાતને કશી શાન્તતા ભણી દોરી રહ્યો છે? પૃથ્વી પરના બધાં જ માનવીય તન્ત્રોને સભ્યતાઓને અને સંસ્કૃતિઓને નાકામયાબ બનાવી દઈને એ આપણને શું સૂચવી રહ્યો છે? મને નથી ખબર …

પણ પેલી ગોરી છોકરી પાછી ફરી રહી છે. એનું લીશ્ડ્ ડૉગી ડોક ધુણાવતું આગળ આગળ ચાલતું છે ને એ ફોનસ્ક્રીનમાં એ જ પ્રમાણે ગ્રસ્ત છે. એ ઘેર જઈ રહી છે – કદાચ …

= = =

(November 23, 2020: Peoria, IL, USA)