આજે મકરસંક્રાંતિ. સૂર્યનો ધનમાંથી મકર રાશિમાં પ્રવેશ થાય એટલે મકરસંક્રાંતિ ને સૂર્ય દક્ષિણથી ઉત્તર તરફ ગતિ કરે એટલે ઉત્તરાયણ, પણ આ અક્કલ ત્યારે ન હતી, એટલે કે આજે છે એવું નથી. નાના હતા ત્યારે એક જ અર્થ હતો, આ તહેવારનો ને તે પતંગ. ત્યારે મોટા પતંગ તો કોણ આપે? ફુદ્દીથી કામ ચાલતું. આજે મોટા પતંગો ચગાવી શકાય એમ છે, પણ હવે એ શેરી નથી. અહીં તો આજુબાજુના એપાર્ટમેંટ્સની ઊંચી દીવાલો નડે છે. એક ઠુમકો મારીએ તો પતંગ સામી ભીંતે અથડાય તેવી સ્થિતિ છે.
એમાં વળી કોરોનાને કારણે સરકારે ગાઈડલાઈન્સ બહાર પાડી છે. એ વાંચી વાંચીને પતંગ ચગાવવાના છે. માસ્ક કંપલસરી છે. એ પતંગને નથી પહેરાવવાનું એટલું સારું છે. સોશિયલ ડિસ્ટન્સિંગ લોકોએ જાળવવાનું છે. પતંગ જો એ જાળવવા જાય તો પેચ જ નહીં લાગે ને સાંજે, સવારનો જ પતંગ નીચે ઉતારવો પડે એમ બને.
ઘણા લોકોનું કહેવું છે કે પોલીસના જાપ્તા નીચે જ તહેવારો ઉજવવાના હોય તો એમાં ઉજવણું નહીં, ઉઠમણું જ થાય. એ સાચું હોય તો પણ લોકોએ દિવાળીમાં ભેગા થવામાં જે “હોળી” કરી તે તો ન જ ચલાવાય ને ! લોકોએ ભીડ કરીને કોરોનાને વકરાવ્યો તો ઉતરાણમાં સરકાર કડકાઈથી કામ લે તો તેનો વાંધો ના ઉઠાવી શકાય. વેલ, કોઈ નિયમ જ પાળવો ન હોય તો નેતા થતાં કોણ રોકે છે? સાચું તો એ છે કે નેતાને કોઈ નિયમો નડતા નથી. સરકાર લોકડાઉનમાં થાળી વગડાવે તો ચાલે, પણ તમારાથી ઉતરાણમાં માઈક ન વપરાય, કારણ, તમે લોકો છો, નેતા નથી.
શું છે કે ઘણા વખતથી પોલીસો બિચારા ઉપરની કમાણી, નીચેથી કરતા હતા તે હવે ઉપરથી, એટલે કે છાપરેથી કે ધાબેથી કરે તો કચકચ નહીં કરવાની. બધાંને પેટ છે. માઈક હોય જ નહીં ને ઘોંઘાટ કરવા બદલ દંડ કરે તેને પોલીસ કહેવાય. એવું બનવાનું કે ધાબે પચાસથી લોકો વધે તો પોલીસ કાર્યવાહી કરે, પણ પચાસથી ઓછા હોય તો પણ એમ કહીને ખંખેરી શકે કે તમારે ધાબે ચાલીસ જ કેમ? બીજા દસ કેમ નથી? નિયમ તો પચાસનો છે. લાવો દંડ !
આ સંતાપ નાના હતા ત્યારે પણ હતો, પણ પ્રકાર જુદો હતો. હાથમાં પૂંઠાની કે પથ્થરની સ્લેટ ને એક ધોળી પેન લઈને જતા ને ત્યારે સાહેબ આંકણી ફટકારીને “પ” પતંગનો પ, શીખવતા ને એમ પછી ખરેખર પતંગ પકડવાનો પણ થયો. પહેલો પરિચય ફુદ્દીનો. પછી ફુદ્દીની ઉંમર વધી ને તે લાલી કે કાળી થઈ. સાંકળ આઠ કે ગેંડો તો ત્યારે કોણ અપાવે, પણ સિલાઈનું બૉબિન એકવાર માંજો થઈ ગયેલું ને એનાથી પેચ કાપેલા તે પણ ખરું.
સાહેબ ઉતરાણ વિષે નિબંધ લખાવતા. પછી ધોરણ બદલાયાં તેમ તેમ એનું નામ પણ બદલાઈને “મકરસંક્રાંતિ” કે “પતંગોત્સવ” થયું. બધા તહેવારોની જેમ પહેલી ઉતરાણ પણ અમારે ઘરે જ આવતી. આખી શેરી લગભગ છાપરાંવાળી. એક છાપરેથી બીજે છાપરે દોડીને જવાય. એટલી દોડાદોડ થતી કે પડોશીઓ લગભગ રોજ છાજિયાં લેતાં ને અમારાં માબાપનો, દાદા, કાકાનો ઘણો વખત એમની સાથે ઝઘડવામાં જ જતો. અમારી ઉતરાણ પંદર દિવસ પહેલાં શરૂ થતી ને પંદર દિવસ પછી પૂરી થતી. પંદર દિવસ પહેલાંથી પતંગ દોરાની માંગ ચાલતી. રોજ બાનો જીવ ખવાતો ને એક દિવસ બાપા અમને છોકરાઓને લઈને દોરી ઘસાવવા લઈ જતા. ત્યારે લૂગદીથી માંજો ઘસાવવાની ઘેલછા હતી. ટાવરરોડ પર મોહન ટોકીઝ સુધીના વિસ્તારમાં માંજો ઘસનારાઓ હતા. બાપા એ રોડ પરથી જ દોરો, ફિરકી ખરીદતા અને દસબાર રૂપિયામાં તો દોરાથી ફિરકી ભરાઈ જતી.
માંજો ઘસવાવાળાને ત્યાં ભીડ થતી. રીલ ને ફિરકી સવારે લઈ જવાનું કહેવાતું. પણ મન માનતું નહીં. અમને શંકા રહેતી કે દોરીવાળો નકલી દોરી ફિરકીમાં ભરી દેશે ને અસલી રીલ કોઈ દોરીવાળાને વેચીને રોકડી કરી લેશે. એટલે અમે છોકરાઓ ત્યાં જ બેસતા અને અમારી સામે જ દોરો ઘસાય તેનો આગ્રહ રાખતા. રાત વધતી ને ઠંડી પણ વધતી. દાંત કટકટતા. છેવટે કાચ પાયેલો દોરો ફિરકીમાં ભરાતો ને અમે ભાગળથી સગરામપરાના અમારાં ઘરે સ્વેટરમાં સંતાતા પાછા ફરતા. એ તાજા ઘસાયેલા માંજા પર હાથ ફેરવવાનું ખૂબ ગમતું ને એનો કરકરો સ્પર્શ આજે પણ આંગળીમાં અકબંધ છે.
આગલે દિવસે પતંગ ખરીદવા જતા. પહેલાં તો વડીલો સાથે આવતા, પણ પછી અમે મહોલ્લાના મિત્રો સાથે ખરીદીએ નીકળતા. 13મીની રાત્રે ટાવરરોડ પર પતંગની હરાજી થતી. પતંગનો ત્યારે પંજો વેચાતો. એક પંજામાં પાંચ પતંગ એક્માના જ હોય. એવા ચાર પંજાની એક કૂંડી કે કોડી કહેવાતી. એક કૂંડીમાં જુદી જુદી સાઇઝ કે રંગના પંજા હોય. એવી કૂંડીની હરાજી થતી. હરાજીમાં કિંમત બોલાતી ને એટલામાં જ ખરીદી થતી. એ પતંગો ત્યાં જોવાની છૂટ ન હતી. જે આવે તે લઈ લેવાનું. એક પર એક પંજા મૂકીને, ઊંચો ઢગલો લઈને ઘરે આવીએ ત્યારે ઘણા પતંગો ફાટેલા નીકળતા. અમે પણ કૈં કમ ન હતા. અમારામાંના કેટલાક બહાદુરો હરાજીમાં પતંગ ખરીદતા ને પૈસા આપ્યા વગર જ ઘર ભેગા પણ થઈ જતા ને એમ ફાટેલા પતંગોનો હિસાબ સરભર થઈ જતો.
મોડી રાત્રે બહેનો યાદ આવતી, કન્ના બાંધવા. અમે પતંગને કમાન આગળ ને નીચે “ચમચક”ની ત્રણ આંગળ ઉપર કાણાં પાડી આપતા જેને બહેનોએ દોરી બાંધી આપવાની. એ પછી “શૂનથી શૂન” અમે કરતા ને દોરી આગળથી પતંગને અધ્ધર ઊંચકીને ચેક કરતા. બંને બાજુ સમતોલ રહે તો એ પતંગ આકાશમાં સ્થિર રહેવાની ગેરંટી મળતી. રાતના બેત્રણ વાગ્યા સુધી કન્ના બાંધવાનું ચાલતું ને સૂર્ય ઊઠે એ પહેલાં પતંગ અમારે ત્યાંથી ઊઠતો. ઊઠતો તેની સાથે બે વાત થતી. ક્યાં તો પવન હોય જ નહીં અથવા તો એટલો હોય કે ફિરકી સાથે પતંગ બંધાય એ પહેલાં જ ઊડીને સામેના છાપરે જઈને પડતો. પવન ન હોય તો ઠુમકા મારી મારીને પતંગને ઘર બહાર કાઢવો પડતો, એ પણ ના છૂટકે ફડફડતો ઘર બહાર પડતો.
કોઈવાર ઢઢ્ઢો વાળવો પડતો. એ વાળવામાં એવું પણ થતું કે ઢઢ્ઢો તૂટી જતો ને એમ ખૂબ ગમતા પતંગનો ભોગ લેવાતો. એ દિવસે સાંધવામાં કોઈ પડતું નહીં, નવા પતંગો જ ચગતા. તડકો ચઢતો તેમ તેમ છાપરાંઓ ભરાવા લાગતાં ને ધીમે ધીમે એટલા પતંગો ઊડતા કે આકાશ વચ્ચે વચ્ચે ડોકિયાં કરી જતું હોય એવું લાગતું. બા અગાશીમાં આવતી અને વાટકીમાંના તલના લાડુ છાપરાને બતાવતી. અમે ઠુમકા મારતા મારતા જ લાડુ મોંમાં ઓરતા. તલગોળનો એ સ્વાદ જીભ પર છે, પણ દાંતમાં ભરાયેલા તલની જેમ, લાડુ ધરતી વાટકીવાળો હાથ આજે ય આંખો શોધ્યા કરે છે.
પતંગોથી આકાશ છલકાઈ ઊઠતું. પતંગો ચગતા ને કપાતા. કોઈનો પતંગ કપાતો તો “કાઇપો છે” કે “લપેટ”ની સામટી બૂમો પડતી ને જેનો કપાયો હોય તે ફિરકી પકડેલા હાથોને ભાંડતો, “ફિરકી પકડી શું રાખે છે? દોરી આવવા દેની !” એમાં કોઈએ દોરી લૂંટી તો આખું છાપરું બરાડતું, “એ ભિખારી! દોરી છોડ! દોરીના પઈહા ની ઓય તો લે આપું !” સામસામે ગાળો બોલાતી, નળિયાં ફેંકાતાં ને એમાં પડોશીના છાપરાં ટાલ પડી હોય તેમ ઉજ્જડ થતાં જતાં. ઝઘડો વધી પડતો તો મારામારી છાપરેથી મહોલ્લાઓમાં ઊતરતી ને મહોલ્લાઓના મોભીઓ વચ્ચે પડતા ને છેવટે બબડતાં ફફડતાં મહોલ્લો ફરી છાપરે આવતો ને વળી ઠુમકાઓમાં બપોર પડતી.
ઘરમાં વેઢમી બની હોય ને સાથે ભાત, આમટી હોય. બા ઘરમાં બોલાવતાં થાકી ગઈ હોય ને પતરાં તપવા લાગ્યાં હોય એટલે અમે પણ નીચે આવતાં. પૂરણપોળીનો ટુકડો તો જીભે મીઠો મીઠો રવરવતો, પણ આમટીમાં આંગળા જતાં કે ચિત્કાર ઊઠતો. કાળા મસાલાવાળી આમટીમાં દોરીથી કપાયેલી આંગળી ઊતરતી કે એટલી ઝાળ બળતી કે આંગળી ફરી આમટીમાં જવા જ ના કરતી. ખાધું ન ખાધું કરીને અમે બધાં ફરી છાપરે ઊગી નીકળતાં. બાકી હોય તેમ ચારેક વાગે તો દાદા, બાપા, કાકા પણ છાપરે ડોકાતા. એ ભીડમાં અમારો નંબર ફિરકી પકડવામાં લાગતો. બાપા અમને સહેલ આપતા ને કોઈ પેચ લેવા આવતું તો ફરી પતંગનો કબજો બાપા લઈ લેતા. પછી દાદા મેદાને આવતા ને બાપા ફિરકી પકડતા ને એમ ફિરકીનું હસ્તાંતરણ ચાલ્યું જ આવે છે. આજે અમે દાદા છીએ ને ફેર એટલો પડ્યો છે કે દાદાગીરી પૌત્ર કરે છે ને ફિરકી અમને પકડાવે છે.
સાંજ પડવા આવતી ને આખું આકાશ પતંગોથી ઢંકાતું જઈને અંધારું થવા લાગતું. બધાં પતંગો દેખાતા બંધ થતા ને થરથરતી ઠંડી વચ્ચે એક ફાનસ ઊંચે ચડતું ને થોડીવારે હોલવાઈ જતું. એ પછી એક કંડીલ એવું ચગતું કે તેની દોરી આજ સુધી કોઈને જડી નથી. રાત પડે છે કે કોઈ વગર ઉતરાણે પણ ચગાવે છે ને આખા જગતને બર્ફીલા તેજથી ઢાંકી દે છે.
હવે તો દાદા, બાપા, કાકા, બા કોઈ નથી …
એક પછી એક પતંગો ઓછા થતા જઈ રહ્યા છે.
દરેક મકરસંક્રાંતિની રાત્રે એક વિચાર કાયમ આવે છે. કેટલા બધા પતંગો દર ઉતરાણે ચગે છે. એ કેટલા હશે એનો કોઈ હિસાબ નથી. એમાંના કેટલાક કપાયા, કેટલાક કોઇકે પકડ્યા, કેટલાક ઊંચે ને ઊંચે ગયા ને પછી તો ગયા જ ! એનું શું થયું, ક્યાં ગયા એનો કોઈ તાળો મળતો નથી, એટલું છે કે એ બધા ઘરમાંથી ગયા ને બધાં જ ઘરોમાંથી ગયા. હા, ક્યાં ગયા એની ખબર પડતી નથી, બિલકુલ એમ જ જેમ સ્વજનો ક્યાં ગયાં એની ખબર નથી …
0
e.mail : ravindra21111946@gmail.com
પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 14 જાન્યુઆરી 2021
ગુજરાતીઓની શાન જેવું છે. સુરતનાં ધાબાંઓ પર અચૂક સાંભળવા મળે. ફિલ્મી ગીતોની ભરમાર વચ્ચે હવે નવાં ગુજરાતી ગીતો પણ પ્રજા સાંભળતી થઈ છે. તેથી અમદાવાદના યુવા કલાકાર રાગ મહેતાએ એક સરસ મજાનું પતંગ ગીત આ ઉતરાણે રિલીઝ કર્યું.
ડાયનેમિક કલાકારો રાગ મહેતા અને આકાશ શાહે મળીને છેલ્લાં થોડાંક વર્ષોમાં દસ ઓરિજિનલ ગુજરાતી ગીતો આપ્યાં છે. ‘ઊડે ઊડે રે પતંગ …’ ગીત વિશે રાગ મહેતા કહે છે, ‘ઊડે રે પતંગ ગીત માટે અમે સૌ ઉત્તેજના અનુભવીએ છીએ. વિડિયોગ્રાફી, શબ્દ અને સૂરના સુંદર સંયોજનને લીધે આખું ગીત મજેદાર બન્યું છે.’
ઉજ્જ્વલ દવે લિખિત આ ગીત કમ્પોઝ અને ડિરેક્ટ કર્યું છે આકાશ શાહે. મૌલિકા પટેલ, રાગ મહેતા અને આકાશ શાહના અભિનય સાથેનો આ વીડિયો પણ રોમેન્ટિક અને મસ્તીસભર છે. ગીતની પંક્તિઓને અનુરૂપ ભાવ સાથે રજૂ થયેલું આ ગીત ‘ઊડે રે પતંગ …’ આ વખતે અમદાવાદનાં ધાબાંઓ પર સાંભળવા મળે તો નવાઈ નહીં.
આ યુગના અસામાન્ય ચિંતક પ્રૉફૅસર નોમ ચોમ્સ્કીએ ૨૦ નવેમ્બર, ૨૦૨૦ના રોજ, હાર્વર્ડ લૉ સ્કૂલના (HLS) પ્રથમ વર્ષના વિદ્યાર્થીઓ સાથે, સારી આવતીકાલ માટેની અપેક્ષાઓ અંગે વાર્તાલાપ કર્યો. માઈકલ લહાવીએ પ્રૉફૅસર ચૉમ્સ્કીના વાર્તાલાપનું સંચાલન કર્યું.
હવે અપેક્ષિત આયુષ્યમાં ઘટાડો થયો છે. જે વિકસિત સમાજોમાં અપૂર્વ છે સિવાય કે યુદ્ધ કે મહામારીના સંજોગો હોય. અર્થશાસ્ત્રીઓ જેને ‘ડૅથ્સ ઑફ ડિસ્પૅર’ (નાઉમેદીનાં મૃત્યુ) કહે છે, ખાસ કરીને શ્વેત કામદાર વર્ગ જેમણે ઉમેદ છોડી દીધી છે, એ લોકોનો આ આંકડામાં સમાવેશ નથી, એ આમ જ મૃત્યુ પામે છે. એમના માટે કોઈ જોગવાઈ નથી. આવું માત્ર યુનાઈટેડ સ્ટેટ્સમાં જ નહીં પરંતુ અન્ય પણ, યુરોપ અને બીજે ઠેકાણે બન્યું છે જેથી સ્વાભાવિક નારાજગી, ગુસ્સો, સંસ્થાઓ માટે તિરસ્કાર જન્મ્યાં છે. પશ્ચિમી વિશ્વ આખામાં મધ્યમસરના વિચાર ધરાવનાર પક્ષોનો અર્થપૂર્ણ રીતે હ્રાસ થયો છે. અહીં પણ એવું બન્યું છે. અહીં નામ એ જ રાખે છે, યુરોપમાં નામ બદલી નાખે છે. વિશ્વભરમાં કંઈક આવું જ બની રહ્યું છે. આ બાબતનું એ પાસું એ છે કે જેને નિત્જે ‘રીઝોન્તોમોં’ કહેતા હતા, માત્ર ગુસ્સો, કેન્દ્રિત ન થયેલી નારાજગી રાજકીય ચળવળિયાઓ માટે ખૂબ અનુકૂળ ભૂપ્રદેશ સાબિત થાય છે. એ આવીને તમને કહી શકે, “હું તમારો મસિહા છું, મારો ભરોસો કરો, મને અનુસરો”, એમ બોલતાં જાય ને તમારી પીઠમાં ખંજર મારતા જાય. છેલ્લાં ચાર વર્ષથી આપણે આ જ માહોલમાં જીવી રહ્યાં છે ને આવતાં ચાર વર્ષ દરમ્યાન પણ આમ જ રહેશે, ભલે ને જે પણ ઓવલ ઑફિસમાં સ્થાન ગ્રહણ કરે.
પયગંબરોનો આદર કરવાનો હોય ને ઢોંગી પયગંબરોને દોષિત ઠેરવવાના હોય. એ ઢાંચો ઇતિહાસમાં સળંગ જોવા મળે છે, આજ સુધી. સાંપ્રત સમયમાં એના માટે જુદાં શબ્દો વપરાય છે. ઢોંગી પયગંબરો પોતાને technocratic (તકનીકતંત્ર સંબંધી) અને meritocratic (લાયકાત જોઈને ચૂંટી કાઢેલા લોકોનું શાસન) બુદ્ધિજીવીઓ કહેવડાવે છે અથવા એવા કોઈ નામથી પોતાને ઓળખાવે છે. આ લોકો, જેમ કિસિંજરે એક વખત કહ્યું હતું, સત્તા ધરાવતા લોકોના મત અને વિચારો રજૂ કરે છે ને એમનું સારું ચાલે છે. તો બીજી તરફ, ટીકાકારો ને વિરોધીઓ છે જેમને તકલીફ પડે છે. કેવો સમાજ છે એની પર નિર્ભર છે, પરંતુ એક યા બીજી રીતે લગભગ દરેક સમાજ પાસે કાં તો એમને હાંસિયાકૃત કરવાનો અથવા એમની હત્યા કરવાનો અથવા એમનો કેદ કરવાનો અથવા એમની પર યાતના ગુજારવાનો કોઈ ને કોઈ રસ્તો હોય જ છે, સમજ્યા. પ્રોત્સાહનના માળખા જે તમે વર્ણવ્યા એના આધારે તમે આ અપેક્ષા કરો એ સ્વાભાવિક છે. ઇતિહાસમાં સતત આપણે આ જોઈ શકીએ છીએ. એટલે દા. ત. તરીકે તમે ‘બુદ્ધિજીવી’ શબ્દ લો. એનો આધુનિક ઉપયોગ ૧૯મી સદીના ઉતરાર્ધમાં ફ્રાંસમાં ડ્રાયફસ ટ્રાયલ વખતથી શરૂ થયો હતો. આધુનિક અર્થમાં ડ્રાયફસાર્ડ્સને બુદ્ધિજીવીઓ કહેવામાં આવ્યાં હતાં, એમાંના સૌથી જાણીતા એવાં ઍમિલ ઝોલા અને બીજાં હતાં. આજે આપણે ડ્રાયફસાર્ડ્સને માન અને આદરથી જોઈએ છીએ. એમના સમયમાં એવું નહોતું. એમની પર આકરા પ્રહારો થયાં હતાં. ઍમિલ ઝોલાને જીવ બચાવવા ફ્રાંસથી ઇંગ્લૅન્ડ નાસી જવાની ફરજ પડી હતી. ધી ઈમોર્ટલ્સ, ધી અકૅડૅમી ફ્રોંસેંસ — મહત્ત્વનું બુદ્ધિજીવી કેન્દ્રએ આપણી અદ્ભૂત સંસ્થાઓ, ન્યાયાલયો, સેના, વગેરેની નિંદા કરવાની હિંમત કરવા સારુ ડ્રાયફસાર્ડ્સની સખત ટીકા કરી હતી. ૧૯૬૮માં હાવર્ડ ભૂતપૂર્વ ડીન, મકજ્યોર્જ બંડીએ જેમને ‘wild men in the wings’ (રંગમંચના પડખાના બેકાબૂ માણસો) કહેલાં એવાં હતાં ડ્રાયફસાર્ડ્સ. જૉનસન, કેનેડીના રાષ્ટ્રિય સુરક્ષા સલાહકાર રહી ચૂકેલા હતા બંડી. ૧૯૬૮માં વિદેશ નીતિ પર એમણે એક મહત્ત્વનો લેખ લખેલો. તે સમયે શાંતિ ચળવળ ટોચે હતી. એ લેખમાં એમણે જવાબદાર, ગંભીર બુદ્ધિજીવીઓને તારવી બતાવેલા કે જેઓ આપણી યુક્તિપ્રયુક્તિઓની ટીકા કરે પણ એથી વિશેષ કશું નહીં. બીજી તરફ wild men in the wings હતાં મારા જેવા જે એમની નીતિઓની ટીકા કરવાની હિંમત કરતાં હતાં, એમના આયોજનનો તાગ મેળવવા એમની નીતિઓના લક્ષ્યો, હેતુઓ અને આંતરિક દસ્તાવેજો તપાસતાં. એ હતાં wild men in the wings. જેવું ઇતિહાસમાં સતત બનતું આવ્યું છે એવું આજ પણ બને છે, બરાબર છે? તો તમે શું કરશો? પસંદગી તમારી છે. (લહાવીને સંબોધે છે માટે man — એકવચનનો પ્રયોગ કર્યો છે) તમે wild man in the wings બનીને બધાંના સારા માટે કાર્ય કરી શકો છો અથવા પ્રલોભન સ્વીકારીને ધનવાન કોર્પૉરૅટ વકીલ બની શકો છો. ઠીક છે? પસંદગી તમારે કરવાની છે.
સરકાર પોતે સમસ્યા છે, નિરાકરણ નહીં. એટલે સરકાર સંકળાઈ નહીં. તેથી એમ કહી શકાય કે કોઈએ દડો ઉપાડ્યો નહીં. કરી શકાય એવી બાબતો હતી. ૨૦૦૯માં ઓબામા જ્યારે સત્તા પર આવ્યા ત્યારે પ્રથમ એમણે પ્રૅસિડૅનશ્યલ સાયન્ટિફિક ઍડવાઈઝરી કાઉન્સિલની મિટિંગ બોલાવી અને એમણે મહામારીને પહોંચી વળવાનો કાર્યક્રમ (pandemic response programme) તૈયાર કરવાનું કાર્ય સોંપ્યું. થોડાંક અઠવાડિયાઓમાં એ લોકો કાર્યક્રમ તૈયાર કરીને લાવ્યા અને ઓબામા સરકારે એનો અમલ કર્યો. ચીનમાં સંભવિત કોરોના વાયરસને ઓળખવાનો, એના લક્ષણો વિશે જાણવાનો કાર્યક્રમ અમૅરિકન વૈજ્ઞાનિકો એ ગણતરીએ પાર પાડી રહ્યાં હતાં કે જો કદાચ આ વાયરસ પ્રાણીમાંથી મનુષ્યમાં સંક્રમિત થાય અને મહામારી ફેલાય. ઓબામાના કાળ દરમ્યાન જાન્યુઆરી ૨૦૧૭ સુધી આ ચાલું રહ્યું. પછી પ્રૅસિડન્ટ ટ્રમ્પ ચૂંટાયા. ઑફિસ સંભાળ્યાના પ્રથમ દિવસોમાં જ એમણે pandemic response programmeનો અંત આણી દીધો. પછીનાં વર્ષોમાં ચીનમાં કાર્ય કરી રહેલાં અમૅરિકન વૈજ્ઞાનિકોના કાર્યક્રમોને ખતમ કરી દીધા અને એમનો નિકાલ કરી દીધો. ત્યારબાદનું પગલું, ખરેખર શરૂઆતથી, સેન્ટર ફૉર ડિઝિઝ કન્ટ્રોલને અપાતી નાણાંકીય સહાય બંધ કરી દીધી. આવું સરકારના આરોગ્ય સંબંધી તમામ પાસાઓ સાથે બન્યું. દર વર્ષે, દરેક બજેટમાં આ ચાલું રહ્યું. કૉંગ્રૅસે ક્યારેક એને અસફળ બનાવ્યું પરંતુ વ્હાઇટ હાઉસે હંમેશાં એની તરફેણ કરી. જનતાને રક્ષણ પૂરું પાડે એવી તમામ બાબતોની નાણાંકીય સહાય બંધ કરવાના ને એનો વિનાશ કરવાના પ્રયત્નો થતાં રહ્યાં વ્હાઇટ હાઉસમાં. આવું છેલ્લે બન્યું ફૅબ્રુઆરી ૨૦૨૦માં. મહામારી પૂરજોશમાં ચાલી રહી હતી. ટ્રમ્પનું બજેટમાં સેન્ટર ફૉર ડિઝિઝ અને સરકારના અન્ય આરોગ્યલક્ષી પાસાંઓ માટે કોઈ જોગવાઈ નહોતી કરવામાં આવી. આવતી ફૅબ્રુઆરીમાં આપણે આજ બાબતને નાણાં ફાળવીશું.
અમૅરિકન જીવવિજ્ઞાનની મહાન અને વરિષ્ટ હસ્તી, હાવર્ડના જીવવિજ્ઞાની અર્નસ્ટ માયરે એક વખત કહ્યું હતું કે આપણી પાસે જે એક ઉદાહરણ છે એ જો આપણે લઈએ, પૃથ્વી પરની જીવસૃષ્ટિ, તો માલુમ પડશે કે સૌથી સફળ પ્રજાતિઓ એ હોય છે જે જીવવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ સફળ હોય. જેની સંખ્યા વિપુલ પ્રમાણમાં વધે છે ને જે જીવી જાય છે એ સાવ સામાન્ય હોય છે. બૅક્ટિરિયા, જંતુ, ભમરા, એને વાંધો આવતો નથી. બુદ્ધિના ધોરણ સંદર્ભે વાત કરીએ તો જેમ તમે ઉપરની તરફ વધો તો ઓછા ને ઓછા થતા જાય છે ને બહુ લાંબો સમય ટકી શકતા નથી. હકીકતે, નજીકના ભૂતકાળ સુધી એટલા બધાં મનુષ્યો નહોતા. લગભગ છેલ્લાં ૧૦ હજાર વર્ષોથી આ એક જ પ્રજાતિ છે અને માયરનું કહેવું છે કે આખા બ્રહ્માંડમાં અનેકો ગ્રહો છે. ફૅરમીઝ પૅરૅડૉક્સ વિશે તમે સાંભળ્યું હશે. ફૅરમી બહુ મોટા ભૌતિકશાસ્ત્રવિદ્ હતા. એ કહેતા કે બ્રહ્માંડ આખામાં આટલી મોટી સંખ્યામાં આપણા જેવાં કેટલાં ય ગ્રહો છે તેમ છતાં એમના પર બુદ્ધિશાળી જીવની કોઈ જ નિશાની શા માટે નથી? માયરનું સૂચન છે કે એક પણ નથી. મૂળ વાત કહીએ તો, હોંશિયાર હોવા કરતાં મૂર્ખ હોવું સારું છે. ઉચ્ચ બુદ્ધિના વિકાસનો અવકાશ ઓછો છે અને જો વિકાસ થાય તો પ્રાણઘાતક પરિવર્તન થાય. એમણે કહ્યું નથી પરંતુ હવે હું ઉમેરું છું કે એ પ્રાણઘાતક પરિવર્તન છે એ પુરવાર કરવાના પ્રયત્નની મધ્યે છીએ આપણે. પૃથ્વી પરની જીવનસૃષ્ટિનો વિનાશ થાય એવા વ્યવહારોની ઘેરાયેલાં છીએ આપણે. આપણે બહુ મોટા પાયે એવું કરી રહ્યાં છીએ, છઠ્ઠા વિનાશનો (sixth extinction) દાખલો લઈએ તો. આ બધાં જ અનેરા ગુણ, કદાચ બ્રહ્માંડના ઇતિહાસમાં એક માત્ર, ભાષાના અસ્તિત્વ પર આધારિત છે. એટલે તમારે ના કેવળ મનુષ્યોને પરંતુ બ્રહ્માંડની પ્રકૃતિ વિશે સમજ કેળવવી હોય તો આ વિષયનો અભ્યાસ રસપ્રદ બને છે.