(હવામાં બુલંદ અવાજો, એકમેકને વળોટતા, આભ બેદતા, જનસમૂહને મૂર્છિત કરતા.)

(એક અતિશય નિર્બળ અવાજ) 

ઃ પણ હે જગવિધાતા, અમને શ્વાસ લેવામાં તકલીફ છે, અમને કહેવામાં આવ્યું છે, કે તમે પોતે તમારો પ્રાણવાયુ લઈ આવો. એ માટે અમારે વૃક્ષો પાસે જવાનું હતું પરંતુ એ વૃક્ષો ફોર લેઈન માટે કપાઈ ગયાં છે, અને થોડાં બુલેટ ટ્રેનના આવાગમન અર્થે. હવે ક્યાં જઈએ? માર્ગદર્શન, પ્રભુ!

(ગેબી આકાશવાણી)

ઃ વૃક્ષો વાવો. તમને વારંવાર કહ્યું છે, કે વૃક્ષો વાવો. જુઓ, જેમ અત્યારે અમે તમારે માટે ઑક્સિજન પ્લાન્ટ ખડા કરવામાં રોકાયા છીએ કે નહીં? કશું ક્યારે ય મોડું હતું નથી. આ ઑક્સિજન પ્લાન્ટ ચાલુ થશે ત્યાં સુધીમાં કદાચ આ મહામારીનું પાંચમું મોજું આવી શકે તો એમને માટે આ પ્લાન્ટ ઉપયોગી થશે. જેમ કેરીનો ગોટલો વાવો છો ત્યારે …

(બીજો મૃતઃપ્રાય કંઠ) 

ઃ અમને જાણ છે એ બાબતની આપણે જે કેરી ખાઈએ છીએ તે આપણા વડવાઓએ વાવેલા ગોટલાની છે, પણ અત્યારે આટલું લોક સ્મશાનઘાટ પહોંચે છે તે વિશે …

(બુલંદ પડઘા)

ઃ જીવન અને મૃત્યુ આપણા હાથની વાત નથી. ક્યારે ય નહોતી, એ શું નથી જાણતાં સહુ? જે બચવાનાં નથી એ લાખ ઉપાયે પણ નહીં બચે.

(ત્રીજો ડૂબતો અવાજ) 

ઃ પણ અમે તો આપને ઉધ્ધારક લેખે જ નીરખ્યા છે, અમારી જવાબદારીઓ હજી માથે છે, અત્યારે મરવાનું અમને પોસાય એમ નથી, મારા પરિવારનો હું એકમાત્ર કમાતો સભ્ય છું, મહાનાયક!

(ગગનમંડળમાંથી પડઘા) 

ઃ નચિંત બનો સહુ ! પાંચ કિલો અનાજ તમામ જરૂરતમંદોને મળવાનું છે, બે મહિના લગી. તમારાં સગાંવ્હાલાં ભૂખે નહીં મરે. જાન ન હોય તો કંઈ નહીં, જહાન તો છે ને ! અને એ તો તમારી પાછળ રહેવાનું જ છે. જરા પાછળ જુઓ, ચાલી આવે છે એક લાંબી કતાર અડગ નિર્ધાર સાથે, કર્મશીલ અને ગતિશીલ એમની પાસે લોખંડની ખાટ જેવુંયે છે કશુંક. ચાલો, પૂછીએ એમને કે એ કયા સત્કાર્ય અર્થે નીકળ્યાં છે!

(મહાનાદની આસપાસ ઝીણા ઝીણા અવાજો) 

ઃ ના, ના, સર! એમને કંઈ પૂછતા નહીં. અત્યારે મૌન જ યોગ્ય છે, સર ! તમે કશું બોલતા નહીં, પ્લીઝ …

(મહાનાદ)

ઃ અમે શું ડરપોક છીએ? સામી છાતીએ ઘા ઝીલનારા અમે ચૂપ રહીએ? આ દેશબાંધવોને જરૂર પૂછીશું કે કયા મહાકાર્ય અર્થે તેઓ આ સરંજામ સાથે નીકળ્યાં છે ! એમનું સાહસ સરાહનીય છે.

(કતારમાંનો પહેલો જીવ)

ઃ હે વંદનીય ! આ ખાટ તો ભઠ્ઠી છે સ્મશાન માટેની. ત્યાં મસાણમાં ટોકન લઈને બેસવું પડે છે એમ સમાચાર છે. તો આ શું કે પોતાનો સામાન પોતે જ લઈને નીકળે તો પીડા નહીં. અંતિમક્રિયાનું એ ટુ ઝેડ બધું આ ઝોળામાં છે. ત્યાં ગયા કે ફટ ગોઠવી ભઠ્ઠી, પાછળ મારો છોકરો લાકડાં લઈને એ ચાલ્યો આવે … હવે નો પ્રોબ્લેમ, નો ટોકન, નો લાઈન. જ્યાં જ્યાં દેખાય ત્યાં ફટ ભઠ્ઠી ગોઠવીને ઝટ કાંડી ચાંપી એટલે પત્યું. અમારે તો, કૃપાળુ, આપનું કહ્યું માથે, શું જીવતાં કે શું મૂએલાં, આધાર જાતનો, ખુદનો, પેલો કયો બોલ આપેલો આપે? જેમાં આતમ-બાતમ આવતું’તું તે? આતમનો ભાર?


સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 મે 2021; પૃ. 01

મુંબઈના ઘડતરમાં પાયાનો પથ્થર ગવર્નર ઓન્જિયાર

મુંબઈની પહેલવહેલી અદાલતો

જ્યારે જેલમાંના કેદીઓએ ખાવાનો ખરચ પોતે આપવો પડતો

ઈમારત ચણાઈ જાય પછી તેના પાયાના પથ્થરના નસીબમાં મોટે ભાગે ભોંયની અંદર ધરબાઈ જવાનું લખ્યું હોય છે. ઈમારતને સૌ કોઈ જુએ છે, તેના પાયાના પથ્થરને કોઈ નહિ. મહાનગર મુંબઈની ગગનચુંબી ઈમારતનો પાયાનો પથ્થર એટલે જેરાલ્ડ ઓન્જિયાર, મુંબઈના બીજા ગવર્નર. મુંબઈને એક મહાન શહેર બનાવવાનું સપનું તેમણે જોયું એટલું જ નહિ, એ દિશામાં કામ પણ શરૂ કરી દીધું. હવે તો અંગ્રેજોનાં પૂતળાં મુંબઈના રસ્તાઓ પર રહ્યાં નથી. પણ આઝાદી પહેલાં હતાં ત્યારે પણ એમાં ઓન્જિયારનું પૂતળું નહોતું. કોઈ રસ્તાને કે ચોકને તેમનું નામ આપવામાં આવ્યું હોય તેવું જાણવા મળતું નથી. તેમ જ નથી મળતો ફોટોગ્રાફ, કે નથી મળતું ચિત્ર. હા, સુરત નજીક કતારગામમાં આવેલ બ્રિટિશ કબ્રસ્તાનમાં તેમની કબર છે ખરી, પણ બિસ્માર હાલતમાં.

સુરતના બ્રિટિશ કબ્રસ્તાનમાં ગવર્નર ઓન્જિયારની કબર

ગવર્નર ઓન્જિયારે મુંબઈમાં પહેલી વાર અદાલતો શરૂ કરી. ૧૬૭૦ના ફેબ્રુઆરીની બીજી તારીખે સરકારના વડા મથક બોમ્બે કાસલ ખાતે તેમણે એક મિટિંગ બોલાવી. એ વખતે મુંબઈમાં ન્યાયની વ્યવસ્થા કઈ રીતે કરવી તે અંગેના હુકમ તેમણે આપ્યા. પહેલાં તો મુંબઈમાં વસતા તમામ અંગ્રેજોની યાદી બનાવડાવી અને તેમની લાયકાતની નોંધ કરી. પછી તેમાંથી જે યોગ્ય લાગ્યા તેમની નિમણૂક ન્યાયાધીશ તરીકે કરી. આ માટે તેમણે મુંબઈને (એ વખતે તેની હદ માહિમ સુધીની જ હતી) બે ભાગમાં વહેંચી નાખ્યું. પહેલા વિભાગમાં મુંબઈ, મઝગાંવ અને ગિરગાંવ, અને બીજા વિભાગમાં માહિમ, પરળ (પરેલ), સાયન, વરળી, અને પખાડી (ગ્રામીણ) વિસ્તાર. પહેલા વિભાગની અદાલત કસ્ટમ હાઉસમાં દર શુક્રવારે સવારે આઠ વાગે મળતી. બીજી, માહિમના કસ્ટમ હાઉસમાં દર બુધવારે આઠ વાગે મળતી. બંને અદાલતોને પાંચ ઝેરાફિનની રકમ સુધીના દાવા ચલાવવાનો અધિકાર હતો. ઝેરાફીનના સિક્કા મૂળ તો પોર્તુગીઝ શાસન દરમ્યાન શરૂ થયેલા. આ અદાલતો શરૂ થઈ ત્યાં સુધી તે મુંબઈમાં ચલણમાં હતા. ઝેરાફીન શબ્દનું મૂળ ‘અશરફી’માં રહેલું છે. જે ન્યાયાધીશો નીમ્યા હતા તેમને કાયદા કે અદાલતો વિષે નહોતી કશી જાણકારી, કે નહોતો અદાલતનો અનુભવ.

૧૬૭૮માં ઓન્જિયાર ફરી સુરતથી મુંબઈ આવ્યા. એ વખતે તેમણે મુંબઈમાં ‘ફેર કોમન હાઉસ’ બાંધવાનું શરૂ કર્યું. આ વિશાળ મકાનમાં અદાલતો માટેના ઓરડા, અનાજ અને બીજી જરૂરી વસ્તુઓ સંઘરવા માટેનાં ગોદામ, દારૂગોળો સંઘરવા માટેનું અલાયદું ગોદામ, અને ગુનેગારોને સંઘરવા માટે જેલ – એટલી વ્યવસ્થા તેમણે કરી. આ મકાન બંધાવ્યું કોટ વિસ્તારમાં. એલ્ફિન્સ્ટન સર્કલ(આજનું હોર્નિમેન સર્કલ)થી ૩૦૦ ગજ દૂર, બોરા બઝાર સ્ટ્રીટ અને ગનબો સ્ટ્રીટના નાકા પર. એ મકાન બાંધવા માટેનો નકશો (પ્લાન) પણ ઓન્જિયારે પોતે તૈયાર કરેલો. આ મકાન બાંધતાં પહેલાં તેમણે લંડનથી મંજૂરી મેળવી હતી. છતાં મકાન બંધાઈ રહ્યું પછી કંપનીના બોર્ડ ઓફ ડિરેક્ટર્સે લખ્યું કે મકાન બાંધવા પાછળ તમે ઘણો વધારે ખરચ કર્યો છે. જવાબમાં તેમણે પાઈએ પાઈનો હિસાબ તો મોકલ્યો જ, પણ છેવટે લખ્યું કે આ છતાં મેં વધારે પડતો ખરચ કર્યો છે તેમ લાગતું હોય તો પૂરેપૂરી રકમ હું અંગત રીતે ચૂકવી દેવા તૈયાર છું. શરત માત્ર એટલી કે કંપનીએ મકાન વાપરવા માટે મને વાજબી ભાડું દર મહીને ચૂકવવું!

‘માપલા પોર’નો નકશો

આ મકાન પછીથી માપલા-પોર તરીકે ઓળખાતું થયું. ‘પોર’ એ ગુજરાતી શબ્દ ‘પોળ’નું અપભ્રષ્ટ રૂપ છે! આજે પણ કોટ વિસ્તારની કેટલીક સાંકડી ગલીઓમાં ફરો તો અમદાવાદની પોળોમાં ફરતા હો એવું લાગે. એક જમાનામાં અહીં મલબારી માપલા, કે મોપલા મોટી સંખ્યામાં રહેતા હતા અને તેમની ઘણી દુકાનો પણ અહીં હતી. માપલા ફેરિયાઓ નાળિયેર અને સાદડી જેવી વસ્તુઓ વેચતા. માથા પર ટોપલામાં લીલાં નાળિયેર કે ચટાઈનો ભારો લઈને રસ્તા પર ફરતા મોપલા ફેરિયાઓને આ લખનારે નાનપણમાં મુંબઈમાં જોયા છે. તમે બૂમ પાડો એટલે ઘરે આવે. તમે માગો તે જ જાતનું નાળિયેર શોધીને આપે. ‘નુસ્તા પાની’માં મલાઈ ન હોય, ફક્ત પાણી જ હોય, સહેજ તૂરું. ‘પતલા મલાઈ’માં પાતળી મલાઈ હોય. તેનું પાણી સૌથી વધુ મીઠું. અને ‘કોપરા પાની’માં જાડું કોપરું વધુ, પાણી ઓછું, અને તે જરાક ફિક્કું. બીજાં ઘણાં ગુજરાતી ઘરોની જેમ અમારા ઘરમાં ‘સાદડી’ શબ્દ વપરાતો નહિ, ‘ચટાઈ’ જ કહેતાં. ભારામાં નાની મોટી ચટાઈઓના વીંટા હોય. દરેકની કિનાર લીલા કે લાલ/ગેરુઆ રંગના કપડાથી ઓટેલી હોય. મુસ્લિમ બિરાદરો મોટે ભાગે લીલી કિનારવાળી ખરીદે, બીજાઓ લાલ/ગેરુઆ કિનારવાળી.

‘માપલા પોર’ની જગ્યાએ ઊભેલી બઝાર ગેટ પોસ્ટ ઓફિસ 

ફેર કોમન હાઉસ બંધાયા પછી અગાઉની બંને અદાલતોને અહીં ખસેડવામાં આવી, અને ૧૭૨૦ સુધી તે અહીં કામ કરતી હતી. જે જેલનો ભાગ હતો તે મુખ્ય બોરા બઝાર સ્ટ્રીટ પર હતો જેથી કેદીઓ સળિયા પાછળથી હાથ લંબાવીને રાહદારીઓ પાસેથી ભીખ માગી શકે! આની પાછળનું કારણ એ હતું કે એ વખતે જેલમાં ખાવાપીવાનો જે કાંઈ ખરચ થાય તે કેદીઓએ પોતે સરકારને આપવો પડતો! ૧૭૨૦માં અદાલતને નજીકમાં આવેલા રામા કામતના મકાનમાં લઈ જવામાં આવી અને ઓન્જિયારે બંધાવેલું મકાન શિવાજી ધરમશેઠે ખરીદી લીધું. ૧૭૪૮માં એ મકાન મહંમદ સાફીએ ખરીદ્યું અને ૧૭૬૫માં મૂસા માપલાના કાકાએ તે ખરીદ્યું. મૂસા માપલાને આ મકાન વારસામાં મળેલું. કહેવાય છે કે એ જમાનાના મુંબઈમાં જે સૌથી મોટા આઠ જમીનદાર હતા તેમાંના એક મૂસાભાઈ હતા.

તેઓ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના માનીતા વેપારી હતા. જો કે વિફરે તો મૂસાભાઈ કોઈના નહિ. મર્ડોક બ્રાઉન નામના એક અંગ્રેજ અધિકારી સામે તેમણે ધોખાદડીનો કેસ માંડેલો, અને જીતેલા. તેમનાં પોતાનાં માલવાહક વહાણો હતાં જે લક્ષદ્વીપ, માલદિવ્ઝ, બંગાળ, સુરત અને મુંબઈ વચ્ચે આવ-જા કરતાં રહેતાં. અંગ્રેજો અને ટીપુ સુલતાન વચ્ચેની લડાઈ વખતે મૂસાભાઈ પોતાને પક્ષે રહે એ માટે ટીપુએ ઘણા પ્રયત્નો કરેલા, ધાકધમકી પણ અજમાવેલાં. પણ મૂસાભાઈ અંગ્રેજોની પડખે જ રહ્યા. ટીપુ સાથેની લડાઈમાં વિજય મળ્યા પછી અંગ્રેજોએ મૂસાભાઈને અછોવાનાં કર્યાં. આ લડાઈ પહેલાં પણ મૂસાભાઈ પાસે એટલી તો મિલકત હતી કે લડાઈ વખતે તેમણે કંપની સરકારને ૨૦ લાખ રૂપિયા(આજના ૨૦૦ કરોડ?)ની લોન આપેલી! ૧૮૦૭માં મૂસાભાઈનો અંતકાલ થયો તે પછી તેમનું કુટુંબ છિન્નભિન્ન થઈ ગયું, અને પૈસો, પ્રતિષ્ઠા, અંગ્રેજો સાથેની લાગવગ, બધું ધીમે ધીમે ગુમાવ્યું. માપલા પોરનું મકાન માપલા ચૌકરણ કેલોફ કારાકુટ્ટી કાકાના હાથમાં ગયું. તેનો કારભાર દિનશા સોરાબજી નામના પારસી સંભાળતા. ૧૮૦૩ અને ૧૮૬૮માં આ મકાનના કેટલાક ભાગને આગથી નુકસાન થયેલું. વખત જતાં તેની જગ્યાએ બઝાર ગેટ પોસ્ટ ઓફિસનું મકાન અને બીજાં નાનાં-મોટાં મકાન ઊભાં થયાં.

બોરા બઝાર સ્ટ્રીટ, ૧૯મી સદીમાં 

પણ આ તો પેઠા એક પોળમાં અને નીકળ્યા બીજી પોળમાંથી, એવું થયું. ગવર્નર ઓન્જિયારે બંધાવેલ મકાનની ગલ્લીમાંથી આપણે મૂસાભાઈની માપલા પોળમાં પહોંચી ગયા. તો ચાલો પાછા ગવર્નર પાસે. ઓન્જિયાર ગવર્નર હતા ત્યારે મુંબઈની વસ્તી કેટલી હતી? ફક્ત દસ હજાર! અને છતાં તેમણે જોયું કે અહીંના લોકોનાં ધર્મ, ન્યાત-જાત, ભાષા, પ્રદેશ, જૂદાં જૂદાં છે અને તે દરેકને પોતપોતાની પરંપરાગત કાનૂની વ્યવસ્થા છે. એટલે પોતે જે અદાલતો સ્થાપી તેનો લાભ બહુ ઓછા ‘દેશી’ લોકો લઈ શકશે. વળી અંગ્રેજ ન્યાયાધીશો અહીંની ‘દેશી’ પરંપરાથી બિલકુલ અજાણ, એટલે તેમને માટે દેશીઓ વચ્ચેના ઝગડામાં ન્યાય તોળવાનું મુશ્કેલ બનશે. ઓન્જિયારના ધ્યાનમાં એ વાત પણ આવી કે ઘણી ન્યાતજાતમાં પોતાની રીતે ન્યાય કરવાની સગવડ પંચાયત દ્વારા હતી. એટલે તેમણે આ પંચાયત પ્રથાને વધારે વ્યવસ્થિત અને અસરકારક બનાવી. આથી ‘દેશીઓ’એ તેમના નાના નાના ઝગડા માટે અંગ્રેજ અદાલત સુધી જવું જ ન પડે. તેનો ન્યાય પંચાયત જ કરે. આ પંચાયત પદ્ધતિમાં મોટો લાભ એ હતો કે તેમાં કાંઈ ખરચ કરવો પડતો નહિ. આથી ગરીબમાં ગરીબ માણસ પણ ન્યાય મેળવી શકે. આ પંચાયતોમાં દર ત્રણ વરસે ચૂંટણી થતી અને તેનું સભ્યપદ સ્વીકારતી વખતે બ્રિટિશ રાજ્યને વફાદાર રહેવાના સોગંદ લેવા પડતા. દરેક પંચાયતના મુખીને માથે એક વધારાની ફરજ રહેતી: તેની જમાતના બધા લોકો સંપીને રહે અને રાજ્યને વફાદાર રહે, એ જોવાની.

પછીથી જે મકાન માપલા પોર તરીકે ઓળખાયું તે મકાનમાં ૧૬૭૨ના ઓગસ્ટની આઠમી તારીખે નવી અદાલતનું દબદબાપૂર્વક, શાનદાર સમારંભમાં ઉદ્ઘાટન થયું. એ વખતે ગવર્નર ઓન્જિયારે પોતાના ભાષણમાં નવા નિમાયેલા ન્યાયાધીશોને જે કહેલું તે માત્ર ત્યારની જ નહિ, આજની આપણી અદાલતો માટે પણ માર્ગદર્શક બની રહે તેમ છે. તેમણે કહેલું: ‘આ ટાપુ ઉપર જૂદા જૂદા દેશ, પ્રદેશ, ધર્મ, ભાષા, વ્યવસાય ધરાવતા લોકો આવીને વસ્યા છે. પણ તમે જ્યારે ન્યાય તોળવા બેસો ત્યારે તમારે એ બધાને, હું હંમેશાં ગણતો આવ્યો છું તેમ, એક સરખા ગણવાના છે, કારણ એ બધા જ તાજની અને કંપની સરકારની રૈયત છે. તેમની વચ્ચે કશો જ ભેદભાવ તમારે ક્યારે ય કરવો નહિ. એ બધાને સમાન ન્યાય મેળવવાનો હક્ક છે, અને તે આપવાની આપણી ફરજ છે.’

આગળ જતાં મુંબઈની અદાલતોએ આ ફરજ કેવીક નિભાવી તેની વાત હવે પછી.

e.mail : deepakbmehta@gmail.com

xxx xxx xxx

પ્રગટ : “ગુજરાતી મિડ-ડે”, 15 મે 2021

ગંગા નદીમાં જે રીતે લાશો વહી આવી છે ને તેને કૂતરાં ફાડી રહ્યાં છે તે જોતાં મર્યાં પછી પણ કેવળ અવગતિ જ છે તે સમજાઈ રહ્યું છે. કોઈ આપણું નહાય કે ન નહાય, આપણે, આપણું નાહી નાખવા જેવું છે. જે ગતિ મનુષ્યની થઈ રહી છે ને ભારતમાં થઈ રહી છે તે પરથી આખો દેશ કેટલો દંભી અને અમાનવીય છે તેનો ખ્યાલ આવે છે. આખો દેશ પોલો અને બોદો છે. તે સત્યની વાતો કરે છે ને જૂઠાણાંનો વ્યાપાર કરે છે. પ્રજા આ ચાલવા દે છે, કારણ તે પણ દંભી અને જૂઠી છે.

ઘણીવાર આશ્ચર્ય થાય છે કે આ એ જ પ્રજા છે જે આઝાદીની લડતમાં માથે કફન બાંધીને સડકો પર ઊતરી પડી હતી? એમાંનો અંશ પણ અત્યારે કેમ વર્તાતો નથી? કોરોના નામની ફિલ્મ ચાલી રહી હોય  અને 130 કરોડ લોકો ભારતનાં મસમોટાં થિયેટરમાં જોઈ રહ્યાં હોય તેમ મરણ માણી રહ્યાં છે. એમને એમ જ છે કે શો પૂરો થશે, પછી બધાં મરણની વાતો મમળાવતાં વિખેરાઈ જઈશું, પણ આ શો જલદી પૂરો થવાનો નથી અને થશે ત્યાં સુધીમાં અનેકને કૂતરાંઓ ભરખી જાય તો નવાઈ નહીં. આપણે સૌ ફિલ્મ જોઈ રહ્યાં હોઈએ એવી તટસ્થતાથી કોરોનાને જોઈ રહ્યાં છીએ. પ્રજા તરીકે આપણે સરકાર કરતાં પણ વધુ સંવેદનહીન અને નેત્રહીન છીએ. આ પ્રજા આટલી નિર્માલ્ય તો કદી ન હતી. અનેક સ્મશાનો ભડકે, ઓક્સિજન, ઇન્જેકશનો વગર દરદીઓ તરફડે અને આપણને કૈં થાય જ નહીં એ કેવું? આપણને કૈં ખબર નથી પડતી કે આપણે કૈં જાણવા નથી માંગતા એ નથી સમજાતું.

એ સાચું કે આટલા મોટા દેશમાં બધી વ્યવસ્થાઓ તરત ન જ થાય, સાધનો ટાંચા પડે જ, પણ મોટા દેશે જ લાખો કરોડો મત આપ્યા છે, સત્તા આપી છે, એને આમ કૂતરાંનાં મોતે તો ન મરવા દેવાયને ! સરકારને માણસની લાશો તણાતી જોઈને અરેરાટી ન થાય તો પ્રજાએ એનો કાન આમળવાનો રહે. ગુજરાત સરકાર અને કેન્દ્ર સરકાર અપ્રમાણિક જણાય તો પ્રજાએ ધ્યાન ખેંચવું પડે. એને બદલે પ્રજા જીવે છે એવું જ ન અનુભવાય તો એ ઠીક નથી. પ્રજા સરકાર થોડી જ છે કે એ આટલી સંવેદનશૂન્ય હોય તો ચાલી જાય? સરકાર કેવી છે એનો એક દાખલો –

એક વીડિયો ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રીનો ઘણા વખતથી મીડિયામાં ફરે છે, જેમાં મુખ્ય મંત્રી કહેતાં સંભળાય છે કે અમેરિકાને દવા ગુજરાત સપ્લાય કરશે. આ દવા ગુજરાત પોતે બનાવશે. એમણે એમ પણ કહ્યું કે ગુજરાત માટે પૂરતો સ્ટોક રાખી દીધો છે, એક કરોડ ટેબ્લેટનો, એટલું જ નહીં, ગુજરાત વેન્ટિલેટર પણ પોતે બનાવશે. આખા વિશ્વમાં વેન્ટિલેટર, દવાઓ, માસ્ક્સ, પી.પી.ઈ. કિટ … વગેરેની અછત છે એ બધું ગુજરાત બનાવશે. આવું તો ઘણું ઘણું સાહેબે કહ્યું છે. એમને પૂછી શકાય કે જે ટેબ્લેટ બની જ નથી એનો સ્ટોક તમે કર્યો કેવી રીતે? જે વેન્ટિલેટર, દવાઓ, માસ્ક્સ ગુજરાત બનાવવાનું હતું તેનું શું થયું? આટલું બધું ગુજરાત જ બનાવવાનું હતું તો રેમડેસિવિરનાં ફાંફાં કેમ પડી ગયાં? એટલું છે કે સાહેબે દવાઓ તો ના બનાવી, પણ લોકોને ઉલ્લુ જરૂર બનાવ્યા. આવું બધું કહેવાતું હોય ને પ્રજા તરીકે આપણે મૂરખની જેમ સાંભળ્યા કરીએ એ કેવું?

આપણાંમાંથી જ ઘણાં કહી શકે કે આમાં આપણે શું કરી શકીએ? સાચું, આપણે કૈં ન કરી શકીએ. આપણે લાચાર, મૂરખ અને બીમાર પ્રજા છીએ. એમાં કોઈ એકલદોકલ બોલે તો તેની અસર ના પડે. પણ સમૂહમાં તો અવાજ પહોંચાડી શકાયને કે સાહેબ, વિદેશમાં ટેબ્લેટ પહોંચાડવાનું તો જવા દો, ગુજરાતમાં ય તમારો પનો ટૂંકો પડ્યો છે ને લોકો એમ જ મરી રહ્યાં છે, પણ આ કહેવું કેવી રીતે? સમૂહ બને તો વાત પહોંચેને ! મતલબ કે આપણને લોકો ભેગાં કરી આપવાં પડે. એવું કૈં થાય તો બોલીએ. જો કે, ચૂંટણીસભામાં કે વિજય સરઘસોમાં હજારોની સંખ્યામાં ભેગા થઈ જવાય છે, ક્રિકેટના સ્ટેડિયમ પર હજારોની ભીડનો વાંધો નથી આવતો, દિવાળીની ખરીદીમાં, મંદિરના ઉત્સવોમાં, લગ્નોમાં આપણને ટોળું કરવાનું ફાવે છે, પણ આપણે માટે ન્યાય મેળવવા આપણે તૈયાર નથી. એક નાનો મેસેજ પણ ટ્વિટ કરી શકાય, પણ આપણે લાચાર, બીમાર છીએ.

બીજી વાત જવા દો, દુનિયા કહે છે કે રસી એક માત્ર ઈલાજ છે, એ રસી આપણાં સુધી પહોંચે છે? રસી ઉજવણીની વાત થઈ, પણ રસીનું ઉઠમણું થવા જેવું જ થયું. રસી આવી તો પહેલાં 60+ને આપવાની વાત આવી. ઘણાંએ એનો લાભ લીધો. 28 દિવસે બીજો ડોઝ લેવાની વાતે ગરબડ શરૂ થઈ. તે અઠવાડિયું લંબાયું. એ ડોઝ પતે ન પતે ત્યાં તો 45+ને રસી મૂકવાનું ચાલ્યું. એના બીજા ડોઝનું ઠેકાણું પડે ત્યાં તો 18+ને રસી મૂકવાની વાત આવી. એમાં એવો ધસારો થયો કે હવે રસી નથી-ની બૂમ પડી છે. હજારો યુવાનો ધક્કા ખાઈને પાછા ફરે છે. જો રસીના ઠેકાણાં ન હતાં તો બધાંને રસી-રસીના મણકા પકડાવવાની જરૂર હતી? આટલું ઓછું હોય તેમ બાયોટેકની કોવેક્સિનની રસીની ક્લિનિકલ ટ્રાયલ 2થી 18 વર્ષનાં બાળકો પર કરવાની વાત પણ છે. પનો ટૂંકો પડતો હોય તો પગ બહાર ફેલાવવાની જરૂર ખરી? આટલાં હવાતિયાં મારીને સરકારે સિદ્ધ શું કરવું છે તે નથી સમજાતું. એક તબક્કો પૂરો થાય પછી બીજામાં પ્રવેશ કરવાને બદલે બધાંમાં જ માથું મારવાથી કયો લાભ થાય છે તે સરકારે જણાવવું  જોઈએ. વિપક્ષોએ સરકારને ટપારતાં કહ્યું પણ ખરું કે અત્યારનો સમય સેન્ટ્રલ વિસ્ટાને બદલે રસીકરણ પર ધ્યાન આપવાનો છે ને તેમાં થનાર ખર્ચ રસીકરણ અને ઓક્સિજનમાં કરવા જેવો છે, પણ આ વાત વિપક્ષ તરફથી આવી છે એટલે સરકાર ધ્યાન આપે તો ચમત્કાર ગણાય.

આ બધાંમાં મોંકાણ એ થઈ છે કે કોઈ પણ વર્ગને બે ડોઝ પૂરા મળે એવી સ્થિતિ રહી નથી. જેને એક ડોઝ મળ્યો છે તેના બીજા ડોઝનું શું તે અંગે કશી સ્પષ્ટતા નથી. આવા કૂદકા મારવાનું સરકારને કોઈએ કહ્યું નથી ને છતાં બધાંમાં જ સરકારે લોકોને ધક્કે ચડાવ્યાં છે. અહીં પ્રજા પૂછી શકેને કે આ બધાંમાં એનો વાંક શું છે? દવાઓ, ઓક્સિજન, વેન્ટિલેટર એમ બધાંમાં જ ધક્કા ખાવાના, આવું કેમ? એ બધું પાછું કાળાબજારમાં તો મળે, તો જેને જરૂર છે એણે જ મરવાનું? એટલું સ્વીકારવું પડે કે સરકાર આ બધું જાણી જોઈને તો નહીં જ કરતી હોય, પણ આટલું અંધેર ચાલતું હોય ને કોઈ કૈં જોતું જ ન હોય એ કેવું? શું કારણ છે કે સરકાર આટલી નિર્લેપતાથી વર્તે છે?

એનું સાદું કારણ, સરકાર વિદેશમાં પોતાની છાપ ઊભી કરવા માંગતી હોવાનું લાગે છે. તેણે વિશ્વમાં એવી છાપ ઊભી કરી છે કે કોરોના પર કાબૂ મેળવી લીધો છે. એ કાબૂ કેટલો ખોટો હતો તે બીજી લહેરમાં સાબિત થઈ ગયું છે. કોરોનાને મામલે બધી જ વાતની અછત ભારતમાં છે તે બહાર આવ્યું છે. વિશ્વગુરુ બનવાની લહાયમાં સરકારે રસીને મામલે વિદેશમાં સાચી નહીં, પણ સારી છાપ પાડવાની કોશિશ કરી, એમાં ઉઘાડાં પડવાનું જ બન્યું છે. એ ખરું કે સિરમ ઇન્સ્ટિટયૂટ, પૂના સૌથી વધુ રસી બનાવે છે. આમ છતાં ભારતની 130 કરોડની વસતિને ધ્યાનમાં રાખીએ અને અડધી વસતિને જ રસી પૂરી પાડવી હોય તો 130 કરોડ ડોઝ રોકડા હોવા જોઈએ જેથી દરેકને બે ડોઝ મળી રહે. આ ક્ષમતા તો ભારતની હાલને તબક્કે નથી જ નથી, આવી હાલતમાં વિશ્વના અનેક દેશોને ભારતે સાડા છ કરોડ વેક્સિન પૂરી પાડી. વિશ્વના દેશોને મદદ કરવાથી ભારતની છાપ સારી પડતી હોય તો એનાથી રૂડું શું? પણ ઘરનાં ઘંટી ચાટે એવો ઘાટ થયો. અહીંની પ્રજા રસી માટે ફાંફા મારે ને વિદેશોને સાડા છ કરોડ રસી સરકારે સામે ચાલીને આપી દીધી. એનો બચાવ સરકારના પ્રવક્તાએ એમ કર્યો કે એ રસી વિદેશને આપવી જ પડે એમ હતી. કેમ, તો એનો જવાબ પ્રવક્તાએ ન આપ્યો, પણ કોઈ નીતિ જાળવવા વિદેશને રસી આપવી પડી હોય તો પણ સવાલ એ આવે કે એવી કોઈ લાચારી અમેરિકા, ઇંગ્લેન્ડ કે અન્ય દેશોને કેમ ન આવી? અમેરિકા કે ઇંગ્લેન્ડે પોતાના દેશની જરૂરિયાતો પર કાપ મૂકીને બીજા દેશોને રસી આપવાની ફરજ નથી બજાવી, તો એ ફરજ ભારતને જ કેમ પડી? ગમે તેટલાં કારણો ભલે અપાય, પણ વિદેશોને સાડા છ કરોડ વેક્સિન આપવાની ભૂલ ભારતે કરી જ છે, કારણ એટલી રસી ભારતમાં હોત તો ઘણાં જીવો બચાવી શકાયા હોત. આજે રસીથી કરોડો લોકો વંચિત છે અને જો કોરોના વધુ વકરે તો સ્થિતિ કેવી ભયાવહ થાય તેની કલ્પના જ કરવાની રહે.

આવી સ્થિતિ હોય ત્યારે એક પ્રજા તરીકે આપણે, આપણી વાત સરકાર સુધી પહોંચાડવી જોઈએ, એટલું પણ ન કરી શકીએ તો જે ગતિ આપણી અત્યારે થઈ રહી છે એને લાયક જ છીએ એમ માનવાનું રહે.

0 0 0

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 14 મે 2021