માતા-પિતા સામેની ફરિયાદો લઇને જીવનારાઓને માટે સંબંધો સાચવવા મુશ્કેલ હોય છે, તેમના ગુસ્સાનું મૂળ શોધી કાઢવાનું તેમને માફક નથી આવતું અને તેઓ ફરિયાદોમાં જિંદગી પસાર કરે છે

થોડા અઠવાડિયા પહેલાં ઓ.ટી.ટી. પ્લેટફોર્મ પર એક ફિલ્મ રિલીઝ થઇ, ‘ગેહરાઇયાં’. શકુન બત્રાની આ ફિલ્મને તેની બોલ્ડનેસ માટે ઘણી ચર્ચવામાં આવી. કોઇએ તેને વખોડી તો કેટલાકે વખાણી. જો કે ગેહરાયઇયાંને માથે માછલાં વધારે ધોવાયા. લોકોએ તેને ઇનફિડલિટી – બેવફાઇના વિષયને કેન્દ્રમાં રાખીને બનાવાયેલી ફિલ્મ તરીકે ખપાવી.

આ ફિલ્મની ચર્ચા શા માટે? આ મુદ્દા પર આગળ વાત કરીએ તે પહેલાં કથાનકનો ટૂંક સાર – દીપિકા અને અનન્યા પિતરાઇ બહેનો છે, વર્ષો પહેલાં દીપિકાના પિતા પોતાના ભાઇ સાથેના બિઝનેસમાંથી નીકળી બીજા શહેરમાં શિફ્ટ થઇ ગયા છે. યોગ ઇન્સ્ટ્રક્ટર દીપિકાને તેના પિતા સાથે બહુ કનેક્શન નથી તે મુંબઈમાં પોતાના નાનપણના દોસ્ત અને હવે બૉયફ્રેન્ડ સાથે રહે છે. તે લાંબા સમય પછી પોતાની પિતરાઇ બહેનને મળે છે જેની સાથે તેનો ફિયોન્સ પણ છે, જે પૈસાવાળો અને હાઇ-ફાઇ લાઇફસ્ટાઇલ જીવનારો છે. ગણતરીની મુલાકાતોમાં દીપિકાનું તેની બહેનના ફિયોન્સ સાથે અફેર થાય છે. પોતાના બૉયફ્રેન્ડથી એ કંટાળેલી હોય છે અને તેમનું બ્રેક-અપ થાય છે. આ તરફ બન્ને બહેનો સાથે સંબંધ રાખનારું સિદ્ધાંતનું પાત્ર પોતાના બિઝનેસ માટેના પૈસાની સવલત માટે ખેલ ખેલ્યા કરે છે. કોઇ એક ક્ષણે તેની વાસ્તવિકતા દીપિકા સામે છતી થાય છે. એક અકસ્માતમાં સિદ્ધાંતનું મોત થાય છે. આમાં એક સમાંતર વાર્તા – ફ્લેશબૅકની – આવે છે કે નાનપણમાં દીપિકા પાદુકોણે તેની માને ગળે ફાંસો લટકેલી હાલતમાં જોઇ હતી. ફિલ્મના એક વળાંકે દીપિકાને ખબર પડે છે કે તેની મમ્મી અને અનન્યાના પિતા વચ્ચે સંબંધ હતો અને તે બાયોલૉજિકલી અનન્યાની બહેન છે. આ વાસ્તવિકતા તેને માટે ચોંકાવનારી હોય છે કારણ કે તેને હંમેશાં પિતાનો વાંક દેખાયો હતો અને પિતા સાથેની વાતચીતમાં તેને પિતા સમજાવે છે કે ભૂતકાળને ગળે વળગાડીને જીવવાનો કોઇ અર્થ નથી. હા જો કે ફિલ્મના છેલ્લા દૃશ્યમાં દીપિકાનો ભૂતકાળ – સિદ્ધાંત ચતુર્વેદી સાથેના અફેરનો જે તેણે કોઇને કહ્યો નથી – ક્ષણભર માટે ચમકી જાય છે.

આ ફિલ્મ બેવફાઇ વિશે છે? હા અને ના. આ ફિલ્મ એક બહુ અગત્યના મુદ્દા અંગે છે – ચાઇલ્ડહુડ ટ્રૉમા. ઇન્ટરનેટની દુનિયામાં તરબોળ લોકો હશે તે અને ખાસ કરીને Gen-Zને આ શબ્દ વિશે ખબર હશે. આમ તો આપણી ભારતીય સમાજ વ્યવસ્થામાં આ બધી બાબતો પ્રત્યે લોકો બહુ સંવેદનશીલ નથી હોતા, બદલાતા સમય સાથે શહેરોમાં આ બાબતે થોડીઘણી જાગૃતિ આવી છે. જો કે આ જાગૃતિ એવા લોકોમાં આવે છે જે નવી પેઢીનાં છે અને પોતાના વર્તન, વહેવાર, સંબંધોમાં આવતી સમસ્યાઓને ચાઇલ્ડહુડ ટ્રોમા સાથે સંબંધ છે, એવું સમજી શકે છે. અંગ્રેજી ફિલ્મો જોવાની ટેવ હશે તેને ખ્યાલ હશે કે ત્યાંની સંસ્કૃતિમાં મોટે ભાગે બાળકો સામે માતા-પિતા એકબીજાં સાથે ઊંચા અવાજે બોલવાનું પણ ટાળે છે. ત્યાં છૂટાછેડા થાય જ છે, પણ તેની આસપાસનો ડ્રામા-તાણ-હુંસાતુંસી બધું છોકરાંઓની હાજરીમાં કરવાનું ટાળવામાં આવે છે. આનો અર્થ એમ નથી કે ત્યાં સમસ્યાઓ હોતી નથી, પણ આપણે ત્યાં પિતૃસત્તાક સમાજને કારણે શારીરિક હિંસાના બનાવો, રોકકળના બનાવો, બોલાચાલી, ઝગડા બધું જ છડેચોક થાય છે. આ બધી બાબતોની બાળકોના મન પર ધાર્યા કરતાં વધારે ઊંડી અસર પડતી હોય છે. ફિલ્મના પાત્રોના સંદર્ભે ચર્ચા કરીએ તો દીપિકા – અલિશાએ નાનપણમાં માતાની આત્મહત્યા જોયા બાદ હંમેશાં પોતાના પિતા નસીરુદ્દીન શાહ – વિનોદ-ને આ ટ્રેજેડી માટે જવાબદાર ઠેરવ્યા હતા. તેનું પાત્ર વયસ્ક થયું પછી પણ મનમાં ઘર કરી ગયેલા આ વિચાર અનુસાર જ તેનો વહેવાર પણ ઘડાયો. યોગ શિક્ષક હોવા છતાં તેને એન્ગ્ઝાયટી ઇશ્યૂઝ છે, આ માટે તે દવાઓ લે છે. તેને જિંદગીમાંથી બીજા લોકો તેને છોડીને ચાલ્યા ન જાય તેનો ડર રહે છે, એને લાગે છે કે જે રીતે તેની મમ્મીને લાગતું હતું કે પોતે ‘સ્ટક’ છે, ફસાયેલી છે એવી રીતે તે પણ સ્ટક થઇ જશે. તેનો વર્તમાનકાળ જેમાં તે જે રિલેશનમાં છે તેનાથી તે ખુશ નથી પણ ભૂતકાળનો બોજ તેને વર્તમાન બદલવાની હિંમત પણ નથી આપતો. આ તરફ સિદ્ધાંત ચતુર્વેદીનું પાત્ર છે તેણે નાનપણમાં ઘરમાં પોતાની માને માર ખાતા જોઇ છે, ટૉક્સિક રિલેશનશીપ ચલાવતા જોઇ છે અને બેજવાબદાર પિતા જોયા છે જેને કારણે ગરીબીમાં ઉછરેલા આ પાત્રને માટે આર્થિક સલામતી સૌથી અગત્યની બાબત છે, અને એ માટે તે કોઇપણ સ્તરે જવા તૈયાર છે. પછી ભલેને અનન્યા પાંડેને મારી નાખવાનો વિચાર આવે કે દીપિકાની હત્યા કરવાનો તે પ્લાન કરે. ફિલ્મના બીજા ભાગમાં જ્યારે અણધાર્યા વળાંકો આવી જાય છે પછી અનન્યા પાંડેનું પાત્ર – ટિયા દીપિકાને પોતાના પપ્પા અને તેની માતા વચ્ચેના સંબંધની વાત કરે છે. અચાનક જાણે ચોકઠાં ગોઠવાઇ જાય છે કે શા માટે બે ભાઇઓ છૂટા પડ્યાં, શા માટે માએ (ગિલ્ટમાં) આત્મહત્યા કરી. આખી જિંદગી પિતાને દોષી માનતી અલિશાને સમજાય છે કે વિક્ટિમ તો તેના પપ્પા પણ હતા, પણ તેમણે પોતાના ભૂતકાળને સ્વીકાર્યો. નસિરુદ્દીનનું વેર-વિખેર ઘર, પોતાની કાળજી ન રાખનારું પાત્ર એટલે કે એવી વ્યક્તિ જેને પ્રેમ નથી મળ્યો, દગો થયો છે અને માટે તેને પોતાની પરવા કરવામાં કોઇ ખાસ રસ નથી. એ દીકરીને ખાતર, જે દીકરી તેને ગુનેગાર માને છે, તેને ખાતર જિંદગી મેનેજ કરે છે કારણ કે તે ભૂતકાળમાંથી તેને ખાતર પણ ‘મુવ ઓન’ થયું છે. ફિલ્મનું હાર્દ અલિશા-વિનોદ વચ્ચેનો સંવાદ છે, જેમાં પિતા દીકરીને કહે છે કે, ‘આપણી ચોઇસ સાચી છે કે ખોટી તે જાણવા માટે પણ તમારે તમારી જાતને એક મોકો તો આપવો જ પડે.’

બાળપણના આઘાતોની અસર ભવિષ્યના સંબંધો પણ અચૂક પડે છે. આ આઘાતોમાંથી જાતને બેઠી કરવી જરૂરી છે. અત્યારે જે માતા-પિતા ૪૦ કે ૫૦ની વયના દાયકામાં છે તેઓ પોતાની સમસ્યાઓની ચર્ચા સંતાનો સાથે ખુલ્લા મને કરવામાં માને છે. આજે વીસીમાં હોય તેવી પેઢી પાસે ઇન્ટરનેટ છે તેમને પોતાને થતી એન્ગ્ઝાઇટી, પેનિક અટેક્સ અને ચાઇલ્ડહુડ ટ્રોમાની અસરો સમજાય છે. પણ તેનો અર્થ એમ નથી કે તેઓ સમસ્યાઓ ઉકેલવા સક્ષમ છે. તેમને ધીરજભર્યા પેરન્ટિંગની સૌથી વધારે જરૂર છે, પછી ભલે ને કોઇ સિંગલ પેરન્ટ જ તેમને સંભાળતું હોય.

બાય ધી વેઃ

આધ્યાત્મિક વિચારધારામાં એક બહુ સરસ વાત છે જેમાં પોતાનાં માતા-પિતા અને જીવનસાથીને માફ કરવાની અનિવાર્યતા પર ભાર મુકાય છે. માતા-પિતા પણ અંતે માણસ છે, કોઇ મા-બાપ જાણી જોઇને છોકરાંઓને તકલીફ નથી આપતાં. તેમના પોતાના ટ્રોમા, ઉછેર, સમજણને ગણતરીમાં લેવા પડે. માતા-પિતા સામેની ફરિયાદો લઇને જીવનારાઓને માટે સંબંધો સાચવવા મુશ્કેલ હોય છે, તેમના ગુસ્સાનું મૂળ શોધી કાઢવાનું તેમને માફક નથી આવતું અને તેઓ ફરિયાદોમાં જિંદગી પસાર કરે છે. આમ થવા દેવાને બદલે માતા-પિતાના સમીકરણોથી પર જઇ, તેમને માફ કરી જાતને ‘હીલ’ (Heal) કરવું વધુ જરૂરી છે. દરેક સમસ્યામાં ‘ક્લોઝર’ નથી મળતું ,પણ તેનાથી આગળ વધી શકાય છે. ભૂતકાળ એકથી વધારે વખત તમારી સામે આવે એવું પણ બને પણ દર વખતે તમે તેનાથી થોડા વધુ દૂર થયા હો, ડિટેચ થયા હો તો તેનો બોજ ઘટતો જાય છે.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”,  27 ફેબ્રુઆરી 2022

“ઓપિનિયન” − “નિરીક્ષક”માં પ્રકાશિત, દાઉદભાઈ ઘાંચીના લેખોના સંપાદિત સંચય ‘અમે તો પંખી પારાવારનાં’ના, 19 ફેબ્રુઆરી 2022ના રોજ, યુનાઇટેડ કિંગ્ડમસ્થિત ‘ગુજરાતી સાહિત્ય અકાદમી’ને ઉપક્રમે, થયેલા લોકાર્પણ પ્રસંગે અપાયેલું વક્તવ્ય

દાઉદભાઈ વિશે શું વાત કરવી? આ પુસ્તક નિમિત્તે અને અન્યથા પણ. આપણે બધા એમના એટલા ઓશિંગણ છીએ અને એક લાંબા પથ પર આપણને એમનું એક અજવાળું મળતું રહ્યું છે અને સદ્ભાગ્યે અજવાળું એવું છે કે sound, light put together કારણ કે બુલંદ અવાજ છે અને વિચારની બુલંદી છે. આમ, આ રીતે શરૂઆત કરાય કે નહીં તે હું જાણતો નથી. પણ એકવાર અસગરઅલી એન્જિનિયરે સૈયદ શાહબુદ્દીન વિશે પ્રશ્ન કર્યો હતો, કે તમે ‘મુસ્લિમ ઇન્ડિયન’ છો કે ‘ઇન્ડિયન મુસ્લિમ’ છો? અને પછી કહ્યું, “હું ઇચ્છું કે તમે ઇન્ડિયન મુસ્લિમ હો.” દાઉદભાઈ આ બધા સવાલની બહાર છે, કારણ કે એક નાગરિક તરીકેનું એમનું વ્યક્તિત્વ જે રીતે વિકસ્યું છે એ રીતે એ આ છેડે કે પેલે છેડે કોઈ પણ કુંડાળું કે કોઈ પણ પ્રકારનું exclusion, એમાં તે જઈ શકે નહીં. એમની એ એક મોટી વિશેષતા છે. ખરું પૂછો તો આ સહજ છે, અને એમને માટે આપણે આવો જુદો ઉલ્લેખ સામાન્ય અર્થમાં કરવો પણ પસંદ ન કરીએ. પણ જે દોરમાંથી, જે દિવસોમાંથી, આપણે પસાર થઈ રહ્યા છીએ તેમાં this needs to be stressed એમ મને લાગે છે.

આ અંગ્રેજી વાકય આવ્યું પછી હું ગભરાયો કે દાઉદભાઈ હોય અને આપણે અંગ્રેજીમાં લગાવવું અને પાછા ઇંગ્લૅન્ડ-અમેરિકાના શ્રોતા હોય! આની સાથે મારે બીજી એક વાત કહેવી છે. હમણાં આપણી અકાદમીએ ત્રણ પુસ્તકો પ્રગટ કર્યા, એ દરેકે દરેક પોતાની રીતે એકદમ નોંધપાત્ર છે. ઘનશ્યામભાઈ પટેલનું પુસ્તક, ડાહ્યાભાઈ મિસ્ત્રીનું પુસ્તક અને દાઉદભાઈનું પુસ્તક. તમે જુઓ કે ડાહ્યાભાઈના પુસ્તકનું જે સંપાદન કર્યું, ‘એક ગુજરાતી દેશ અનેક’, દાઉદભાઈમાં તો એવો ખુલાસો કરવો જ નથી પડતો. એ એક એવા ગુજરાતી છે કે જે વિશ્વ ગુજરાતીની જેમ દેખાય. અને ઘનશ્યામભાઈ જેવા પટેલ. (આજના ગુજરાતમાં પટેલ હોવું એ પણ અગત્યનું છે) અને એમણે જે ‘ઘડતર અને ચણતર’ની વાત કરી અને જે રીતે આપણે એમને વિકસતા જોયા, મને યાદ છે કે નારાયણભાઈ કહેતા હતા કે મેં ગાંધીચરિત્ર લખ્યું એને આટલું ધ્યાનથી વાંચનારા મને પહેલા મળ્યા. જો કે રચાતું’તું

અને દક્ષાબહેન પટણી વાંચતાં હતાં પણ પુસ્તક રૂપે બહાર આવ્યું અને કોઈએ આટલું બધું ધ્યાનથી વાંચ્યું હોય તો એ કેવળ અને કેવળ ઘનશ્યામભાઈ હતા.

આ ત્રણ પુસ્તકો હવે ગુજરાતમાં એની રીતસર નોંધ લેવી પડે એવા થયાં છે. એટલે કે ગુજરાત બહારથી આવ્યા, અકાદમીએ કર્યા કે હવે એને આશ્વાસન ઇનામ આપો એ પ્રકારનાં આ પુસ્તકો નથી. અને જે આપણી લંડનની અકાદમી એણે જે પહેલેથી એક વસ્તુ સ્પષ્ટ કરી છે કે અમે ગુજરાતી માત્રની સંસ્થા છીએ, કોઈ એક દેશના ગુજરાતીઓ માટેની સંસ્થા નથી. બક્ષીએ લખેલું, મૌલિક સાવ નહીં હોય, ઇંગ્લૅંડના કોઈ ગામમાં ગયા ત્યાં ભારતના મુસ્લિમો અને પાકિસ્તાનના મુસ્લિમો એ બન્નેની જુદી મસ્જિદ હતી. હોય તેમ માનું છું. કહેવાનો મતલબ કે એક વિશ્વ ગુજરાતી અભિગમ ઘનશ્યામભાઈમાં અલગ રીતે આવ્યો, ગુજરાત, આફ્રિકા અને લંડન. વિપુલભાઈમાં અલગ રીતે આવ્યો, જે માણસે પોતાના આફ્રિકી મુલકમાં સ્વાહિલીમાં સ્વાતંત્ર્ય દિન ઉજવ્યો હોય, એ મુંબઈમાં ઉછર્યો હોય, આફ્રિકામાં ઉછર્યો હોય અને આજે વિલાયતવાસી હોય. અને વિલાયતવાસી હોવું એટલે શું, દાઉદભાઈ કહેશે કે, “ઘણી ખમ્મા, લંડન તને, તારી વિલાયતને.” આ એક અસામાન્ય ઉદ્ગાર છે અને આખી વાતને આ એક જ વાક્યમાં જે પકડી એ તો દાઉદભાઈની જ એક સિદ્ધિ છે, એમનું જ કૌશલ છે અને દૃષ્ટિ છે એમ કહેવું જોઈએ. મને દાઉદભાઈને મળવાનું મોડેથી થયું, પણ નારાયણભાઈ દેસાઈના મુખે એમની વાત સાંભળી હતી. એ મોડાસામાં રમખાણો વખતે concern citizen. દાઉદભાઈએ જે ચિંતા કરી હતી ભારતીય નાગરિક તરીકે અને જે જવાબદારીનો ખ્યાલ, એ નારાયણભાઈને બહુ સ્પર્શી ગયો હતો. અને દાઉદભાઈનું જે આખું વિશ્વદર્શન, મેં બે કે ત્રણ વાર એમને સાંભળ્યા એ જે વિશ્વદર્શન છે તે આ સંકલિત લેખોમાં પણ દેખાય છે. સંકલિત-સંપાદિત લેખોમાં પણ એ એક ન્યાયી દુનિયાનું છે, નવી દુનિયાનું છે અને જ્યાં ઊભા છીએ ત્યાં સાંકડામાં સમાવાનું નથી એટલે કે દિલ સાંકડા કરવાનું નથી, ચિત્ત સાંકડું કરવાનું નથી. જગ્યા સાંકડી હોઈ શકે પણ એક વ્યાપકતા એટલે કે ઉપનિષદ પરંપરામાં કહીએ કે ભૂમાથી મોટું કોઈ સુખ નથી એ તમને આમાંથી પસાર થતાં પણ દેખાશે.

હું તમને એક જુદી જ વાત કહું, મેં નારાયણ દેસાઈનો ઉલ્લેખ કર્યો. એટલે નારાયણભાઈ જ્યારે ગૂજરાત વિદ્યાપીઠના કુલપતિ એટલે કે ચાન્સેલર થયા એ વખતે એમણે પોતે કેમ આ સ્વીકારે છે અને શું ઇચ્છે છે એની એક વાત કરી હતી અને ગુજરાતભરમાં ખરું જોતાં ઘણી જગ્યાએ વંચાઈ હશે, વિદ્યાપીઠમાં તો ખરું જ, નાની સંસ્થાઓમાં ખરી, સર્વોદયના મિત્રો-પરિચિતોમાં ખરી બધામાં, પણ આ આખી વાત પકડી, એને આત્મસાત કરી, હસ્તામલકવત્‌ મૂકી આપવાનું કામ અને એને યોગ્ય પરિપ્રેક્ષ્યમાં આગળ કરવાનું કામ એ ગુજરાતમાં કદાચ એક માત્ર દાઉદભાઈએ કર્યું એવી મારી છાપ છે અને નારાયણભાઈના એ પછી, કુલપતિ રહ્યા ત્યાં સુધી જે વ્યાખ્યાનો થયાં, અલગ અલગ વખતે જે જુદા જુદા વિષયો લેતા હતા એ બધાનો એક જાણે બંધાયો હોય એવી એક મારી લાગણી હતી તે અત્યારે હું નિવેદિત કરું છું.

બીજું એક મારે એ કહેવું જોઈએ કે દાઉદભાઈને આપણે ગુજરાતના જાહેરજીવનમાં તો એમનાં વકતવ્યોથી ઓળખ્યા પણ ઘડતરમાં તો આપણું મોડાસા કૅમ્પસ – ઉમાશંકરે જેને વ્હાલમાં આપણું ઑક્સફર્ડ કહ્યું હતું. એ કવિ હતા એટલે વહાલ તો ઊભરાય, પણ ઉમાશંકર પાછા જરા ઝીણું પણ જોનારા, એટલે એમણે કહ્યું અને સાધારણ રીતે આપણે ધીરુભાઈ ઠાકરને યાદ કરીએ તે બરાબર જ છે પણ મોડાસા કૅમ્પસ, એનો જે સ્પિરિટ બંધાયો એમાં ઘણા અર્થમાં મને એમ લાગે છે એ વખતના મિત્રો પાસે સાંભળ્યું હોય, ભૂપેશ અધ્વર્યુ બહુ વહેલો ગયો, આ બધા પાસે, તો મોડાસાની જે હવા બંધાઈ એમાં દાઉદભાઈનો હિસ્સોએ ધીરુભાઈની સાથે બરોબરીનો, ખભેખભા અને દિલોદિલનો હતો એ આપણે ઇતિહાસવસ્તુ તરીકે નોંધવું જોઈએ. પછી દાઉદભાઈની સેવા યુનિવર્સિટીને પણ મળી, ઉત્તર ગુજરાત યુનિવર્સિટીને. ત્યાં પણ એક પ્રણાલિકા કાયમ થઈ, કુલીનચંદ્ર યાજ્ઞિકે એક પ્રણાલિકા શરૂ કરી હતી એમાં દાઉદભાઈના પ્રવેશ સાથે એક વિશેષ ઉષ્મા આવી અને જે પાયો નંખાયો હતો એનામાં એક નવો નિખાર અને નવું સિંચન આવ્યાં, એ આપણે નોંધવું જોઈએ. એટલે આમ તો સહેલામાં સહેલું વાક્ય એ છે કે ગુજરાતમાં જ છોકરાઓની કેટલી પેઢી એમની ચોપડી વાંચી અંગ્રેજી શીખી હશે.

પણ આ લખાણોમાં એમનો જે અભ્યાસ પ્રગટ થાય છે એ એક વસ્તુ બતાવે છે કે એમની શિક્ષાદીક્ષા અંગ્રેજીભાષા સાહિત્યની હશે એથી ઓછી સમાજવિદ્યાની નથી, એ એમણે આત્મસાત કરી છે. અર્થશાસ્ત્રના સ્નાતક એ તો એક વિગત થઈ પણ એમણે જે સમાજપ્રવાહો છે એને એક અંદર ક્યાંક ખેંચાતા અને ક્યાંક બહાર રહીને એમ બે રીતે જોયા છે એ જાણે કે એક પ્રકારની કોઈ શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિ પણ એમણે કેળવેલી છે અને સાથે એક ઇન્‌સાઇડર અને આઉટસાઇડર બન્ને છે એવી પણ એક છાપ આમાંથી આવે છે. મેં કોઈ પણ એક આમાંનો લેખ એ અલગ કરીને તારવ્યો નથી અત્યારે, હું મારી એક જે સામાન્ય છાપ છે, સ્વાભાવિક છાપ એ અત્યારે મૂકું છું અને થોડુંક વધારે ચર્ચાશે, ગુજરાતમાં આમે ય પુસ્તકોની ચર્ચા જોઈએ એવી થતી નથી, એક કાળે ‘ગ્રંથ’ હતું, અમુક સમયે યશવંત દોશીના ‘ગ્રંથ’ પછી અમુક સમયે રમણ સોની ‘પ્રત્યક્ષ’ લઈને આવ્યા પણ જોઈએ એટલી ચર્ચા થતી નથી, અને જેવી જોઈએ તેવી થતી નથી. છતાં હું આશા રાખું છું કે અકાદમીના હમણાંનાં પ્રકાશનો અને ખાસ તો અત્યારે જેની વાત આપણે કરી, ‘અમે તો પંખી પારાવારનાં’ એની કોઈ ચર્ચા થશે. આમાં એક અભિજ્ઞતા છે, કેતને [સંપાદકીયમાં] મુકામ નાગરિકતા કહી, આ ‘મુકામ નાગરિકતા’ એ પ્રકારાંતે લોકશાહીમાં કોઈ પણ વ્યક્તિ પાસે જે એક રાજકીય અભિજ્ઞતાનું પરિમાણ જોઈએ એનો નિર્દેશ કરે છે. નાગરિક શબ્દ દેખીતો, આમ બહુ નિર્દોષ છે પણ રાજકીય અભિજ્ઞતા એનું અનિવાર્ય એક અંગ છે અને એ રીતે હું જોઉં તો આપણે ગુજરાતી વાચકો, હમણાં જ મેં ભુજના જ્ઞાનસત્રમાં કહ્યું હતું, તદ્દન દાખલા તરીકે અને ઑફહૅન્ડ કે કોઈ મોટો સર્વે કરીએ એમ નહીં પણ સામાન્ય છાપ તરીકે – છેલ્લાં દસ-બાર વર્ષમાં આપણે ત્યાં રાજકીય અભિજ્ઞતાવાળી બે કિતાબ આવી. પણ હું જે કહેતો હતો તે ઉમાશંકરની વિચારયાત્રા, એક સાહિત્યકારના શતાબ્દી ગ્રંથમાં રાજકીય અભિજ્ઞતાનો મુદ્દો કરીને ચાલી અને એ જ રીતે હિમાંશીબહેનનો વાર્તાસંગ્રહ ૨૦૧૮માં જે આવ્યો, ‘ધારો કે આ વાર્તા ન હોય’ એ એક રીતે તમારા પ્રકાશનો જોઈએ – હમણાંના ત્રણ. એમાં પણ ખાસ કરીને ડાહ્યાભાઈ અને દાઉદભાઈના, તો એમાં એક રાજકીય અભિજ્ઞતા છે અને એ અસાધારણ વસ્તુ છે અને તળ ગુજરાતે એ એક શીખવા જેવી વાત છે એવું મને લાગે છે. અત્યારે આશ્વાસન લાયક કૃતિઓ ડાયસ્પોરાની જે હશે તે હશે, આશ્વાસન ઇનામને લાયક, પણ આ કૃતિઓ એ ચર્ચાની બહાર નીકળી ગઈ છે, આ પુસ્તકો એની બહાર નીકળી ગયા છે. સૌને માટે વિચારસામગ્રી અને એક નાગરિકતાના વ્યાપક સંદર્ભમાં જેમ ઉમાશંકર કહેતા હતા કે પોલિટિક્સ પોલિટિક્સ શું કરો છો, હું જે વાત કરું છું તે ‘પબ્લિક અફેર્સ’ની કરું છું, પણ એ જે રાજકીય અભિજ્ઞતા એ ઉમાશંકરનો એક નાગરિક સ્વાંગ હતો, પણ હતી તો રાજકીય અભિજ્ઞતા. એ રાજકીય અભિજ્ઞતા તમને આમાં દેખાય છે અને એવું માનું છું કે આપણી ચર્ચામાં આજે નહીં તો કાલે પણ એ વસ્તુને લેવી પડશે, નોંધમાં – રીતસરની ચર્ચામાં.

આપણે ત્યાં ચર્ચાઓ નથી થતી એ સંજોગોમાં આને કેવી રીતે મૂકી શકાય પણ હું માનું છું કે આપણે આજે જે વાતની શરૂઆત કરી છે એનાથી આપણે દાઉદભાઈનું જે જીવનકાર્ય, જે લેખનમાં પ્રગટ થયું અને એમના બુલંદ વકતવ્યોમાં થતું હોય છે, એ કોઈ વાર We shall overcomeના સ્પિરિટમાં વાત કરે, પછી ટાગોર યાદ કરે, બધું આમ આખું આપણી સામે હવે આવ્યું છે લેખિત રૂપે. પહેલા એમના વિશેના સ્મરણોનો આખો એક ગ્રંથ થયો, હવે આ થયો અને આપણી વચ્ચે દાઉદભાઈ હજુ છે અને તમે સમયમર્યાદા ના આપો તો એમને વાંધો નથી.

[દાઉદભાઈ] ૯૪-૯૫ વર્ષના. ૧૯૨૭માં જન્મેલા એટલે એમણે ’૪૭ના પહેલાં એક આખી વીસી વટાવી છે. એટલે વીસે વાન પ્રાપ્ત કરેલું છે. અને સોળે સાન આવ્યું હોય કે ના આવ્યું હોય પણ સાન મળે એ પ્રકારે સ્વરાજ પછીનો પણ એક ઘડતર કાળ છે. એટલે સ્વરાજસંઘર્ષ સંગ્રામ અને સ્વરાજ નિર્માણ એ બન્નેના જે ગત્યંતર-સ્થિતયંતર અને એક સંવેદનશીલ સ્વાધ્યાયપુત માણસને એના મળતા પ્રતિભાવો, જાગતા પ્રત્યાઘાતો આ બધું એ થઈને આપણે આજે આ અભિજ્ઞતાવાળા ગ્રંથની પાસે પહોંચ્યા છીએ, જે આખો ગાળો એમાં નિમિત્ત બનાવામાં જેમ વ્યક્તિગત સંસ્થાગત રીતે અકાદમીના ફેલો તરીકે મને એક વિશેષ આનંદ થાય છે. મારો આનંદ અને દાઉદભાઈ પ્રત્યે એક ઋષિઋણ ઉતારવામાં આપણે સામેલ થઈ શક્યા એવી મારી લાગણી પ્રગટ કરી અને આ પારાવારના પંખીને – એ તો પિંજરમાં હોય જ નહીં – પણ ઊડતું મૂકું છું. ધન્યવાદ.

લિપિયાંતર : મૈત્રી શાહ-કાપડિયા

અમે તો પંખી પારાવારનાં : લેખક – દાઉદભાઈ ઘાંચી, સંપાદક – કેતન રુપેરા, પરામર્શન : વિપુલ કલ્યાણી, પ્રકાશન : 3S Publication, પ્રાપ્તિસ્થાન : ગ્રંથવિહાર, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ – અમદાવાદ – 380 009, પ્રથમ આવૃત્તિ, જાન્યુઆરી 2022, પાકું પૂઠું, સાઈઝ : 5.75” x 8.75”, પૃ. 256 , રૂ.400 • £ 5, $ 7.5

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2022; પૃ. 13-14

૨૦૨૨નું વર્ષ અંગત સ્મૃતિમાં બે વિશિષ્ટ અને પ્રશિષ્ટ કૃતિઓના કૌંસમાં બેસે છે. આધુનિક સમાજને હતાશાના કારણે પેદા થતી ઘૃણા અને હિંસાની જે સમજ મળી છે, તેમાં રોબર્ટ બર્ટનના પુસ્તક ‘ધ એનેટોમી ઑફ મેલન્કોલી’ અને મેલાની ક્લેઈનની અજાગૃત મન વિશેની થિયરીનો મોટો ફાળો રહ્યો છે. બર્ટનનો મહાન નિબંધ ૧૬૨૧માં પ્રકાશિત થયો, અને ક્લેઈનની થિયરી તેની ત્રણ સદી પછી ૧૯૨૩માં. બર્ટને તબીબી અને સાંસ્કૃતિક વિશ્લેષણ કરીને એ માનસિક બીમારીને મેલન્કોલિયા નામ આપ્યું. ક્લેઈને અનકોન્શિયસ – અજાગૃત મનને પદાર્થો સાથેના સંબંધોના દૃષ્ટિકોણથી તપાસીને બતાવ્યું કે માણસ પુખ્તવયે દુનિયાની જટિલ અને સંદિગ્ધ પરિસ્થિતિઓમાં કેવી રીતે વર્તે છે તેનો આધાર બાળપણમાં તેની નાનીમોટી ઇચ્છાઓ પૂરી થઈ હતી કે અધૂરી રહી ગઈ હતી તેના પર છે. ક્લેઈનની થિયરી હતાશા અને આત્મઘાતી વૃત્તિ સાથે સંકળાયેલી માનસિક બીમારીઓનું નિદાન કરવામાં મદદરૂપ નીવડી. ઘૃણા અને ધિક્કારની જે લાગણીઓ હિંસા તરફ લઈ જાય છે તેને સમજીએ તો એ માનસિક પરિબળો જોવા મળશે જેને ક્લેઈને ડિપ્રેશનનું નામ આપ્યું અને તેની પહેલાં બર્ટને જેને મેલન્કોલિયા ગણાવ્યું. આવી બીમારીઓથી પીડાતી વ્યક્તિઓમાં આવાં પરિબળો ભારે લલચામણી વાક્છટા અને આમૂલ પરિવર્તનની ઉમેદમાં વ્યક્ત થાય છે. ૧૮મી-૧૯મી સદીના અંગ્રેજ રાજદ્વારી નેતા ચાર્લ્સ જેમ્સ ફોક્સે પણ એ જ બાલિશ ઘેલછા તરફ આંગળી ચીંધી હતી, જ્યારે તેમણે તેમનું જાણીતું વિધાન કર્યું, કે સૌથી વરવી ક્રાન્તિ એ હોય છે જેમાં જૂની સ્થિતિને ફરી પ્રસ્થાપિત કરવામાં આવે. “The worst of revolutions is a restoration.” દેશમાં હિન્દુત્વનો માહોલ વરતે છે તે પણ આ જ માનસિક પરિબળોનો ભયાવહ દાખલો બતાવે છે.

નરેન્દ્ર મોદીના ૨૦૦૨ના નરેન્દ્ર મોદીએ ૨૦૦૨માં કોમી રમખાણનું એક સરળ વિશ્લેષણ આપેલું કે દરેક ક્રિયાની પ્રતિક્રિયા હોય છે, પણ હવે રિસ્ટોરેશન હિન્દુત્વ પરિયોજના ત્યાંથી ઘણી આગળ વધી ગઈ છે. હવે એવી અધીરાઈ અને એવો જુસ્સો છે કે પાશવી પ્રતિક્રિયા જ બાકી રહી છે, કોઈ ક્રિયા ઘટવી જરૂરી રહી નથી. આ રિસ્ટોરેશન-હિન્દુત્વ હિન્દુ-વિચાર અને સંસ્કૃતિનાં અત્યાર સુધીમાં જોવા મળેલાં તમામ સ્વરૂપોથી બિલકુલ અલગ છે.

ચાહે ધર્મ અંગેની હોય કે રાજકારણ વિશેની, દરેક વિચારધારા કે થિયરી માટે અમુક પાસાં આવશ્યક હોય છે. દરેક સિદ્ધાન્ત સાથે એક એપિસ્ટેમોલૉજી – જ્ઞાનમીમાંસા કે પ્રમાણશાસ્ત્ર – હોય છે જે દર્શાવે છે કે આપણે જે વિષય પર મનન કે સંશોધન કરવાના છીએ તેનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા માટે કયાં સાધનો અને કઈ રીતિઓ યોગ્ય છે. એવી જ રીતે, દરેક વિચારક્ષેત્રની એક એક્ઝિઓલૉજી હોય છે, જેમાં આપણે પસંદ કરેલી જ્ઞાનશાખાનાં મૂળ મૂલ્યો ક્યાં ગણવાં તે નક્કી કરવામાં આવે છે. પહેલાંના સમયમાં હિન્દુ વિચારમાં સાંખ્ય, યોગ, ન્યાય, વૈશેષિક, મીમાંસા, વેદાન્તનાં વિવિધ અર્થઘટનો અને બીજે છેડે ચાર્વાક અને આજીવિક પણ હતા. મધ્યકાળમાં કવિતા અને સંગીતમાં ભક્તિપરંપરા બની તેમાં હિન્દુ-વિચારનું પ્રાદેશિક અને સુધારાવાદી સ્વરૂપ બહાર આવ્યું હતું. પ્રાચીનકાળમાં વેદાન્તની વિવિધ સમજોને સમાન્તર બૌદ્ધ અને જૈન વિચાર જેમ હતા, તેમ મધ્યકાળમાં લિંગાયત-શરણ અને શીખ પરંપરાઓ સમાન્તરમાં હતી. દર્શનો અને તેમની સમાન્તર ચાલેલી વિચારધારાઓમાંથી દરેકેદરેક પાસે પ્રમાણશાસ્ત્ર અને મૂલ્યવિધાન, એ બે વસ્તુઓ ચોક્કસપણે હતી.

આપણી સામે આજે જે નવું દર્શનશાસ્ત્ર વિકસી રહ્યું છે તે જોઈએ તો હિન્દુત્વના નવા અવતારની એક્ઝિયોલૉજી, તેનાં મૂલ્યોમાં માત્ર અસહિષ્ણુતા, ઘૃણા, સંવેદનશીલતાનો અભાવ, ઘમંડ અને જે કાંઈ પવિત્ર હોય તેને ભ્રષ્ટ કરવાની વૃત્તિ (intolerance, hatred, insensitivity, arrogance and desecration) જ જણાય છે. જેમણે આ નવું દર્શન અપનાવ્યું છે તેઓ નિર્દોષ મહિલાઓની હરાજી માટે તેમની તસવીરો વેબસાઇટ પર મૂકે છે. તેઓ ટોળામાં ભેગા થઈને નિર્દોષ માણસોને મોતને ઘાટ ઉતારે છે, એટલું જ નહિ, એ પછી તેમને કંઈ ખોટું કર્યાની ભાવના પણ થતી નથી. દેખાવકારોને રાજધાનીમાં પ્રવેશતાં રોકવા માટે તે લોકો રસ્તા પર મોટા ખીલા ઠોકે છે અને કાંટાળા તારની વાડ બનાવે છે. તેઓ અન્ય ધર્મોનાં પવિત્ર સ્થાનોમાં ઘૂસી જઈને તેને અપવિત્ર બનાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે. જેમનો પોષાક કે ખાનપાન તેમનાથી જુદાં હોય તેમના માટે તેમની પાસે ધિક્કાર સિવાય કોઈ લાગણી નથી. કોઈ ફિલ્મનિર્દેશક, નાટ્યકાર કે લેખક કંઈક જુદી વાત કરે તો તેઓ તેને ધાકધમકી આપવા દોડે છે. બની બેઠેલા સંતોની બેઠકમાં બીજા ધર્મના અનુયાયીઓ પર ઝેર ઓકવામાં આવે છે અને નરસંહાર કરવા સુધીની વાતો થાય છે. તેઓ ઇતિહાસના મહાન નેતાઓ અને વિભૂતિઓનું જાણે અપહરણ કરીને પોતાના ખેમામાં લઈ જાય છે – જો અને જ્યારે તેમને અનુકૂળ લાગે તો અને ત્યારે. કાયદાકાનૂન અને બંધારણની તેમને પડી નથી સિવાય કે તેમના હેતુ સિદ્ધ કરવા માટેનાં સાધન તરીકે. તેઓ તેમના પ્રતિસ્પર્ધીઓને ભૂંડા ચીતરવા, અપમાનિત કરવા અને ભય પમાડવા સોશિયલ મીડિયામાં તેમની પર વારંવાર હુમલા કરે છે. સ્ત્રીઓ અને કચડાયેલા સામાજિક વર્ગો ગુલામી કરવા સર્જાયા છે એવું તેમનું માનવું છે. સત્ય કે હકીકત કરતાં સરકારી પ્રચારતંત્ર ચડિયાતું છે અને જૂઠાણાં ફેલાવવા એ ઘણું આવશ્યક કામ છે એવું તેમનું માનવું છે. શાસકોના દેખાડા અને ઠાઠમાઠમાં ભૂખ્યાંજનોના જઠરાગ્નિ શાંત કરવાની શક્તિ છે એવું પણ તેમનું માનવું છે.

અગાઉનાં તમામ દર્શનશાસ્ત્રમાં નિરીક્ષણ કરવા પર, વાસ્તવિકતા પારખવા પર અને તેનું હાર્દ સમજવા પર ભાર મૂકવામાં આવ્યો હતો. માટે જ તો એ ‘દર્શન’ કહેવાયાં – વાસ્તવિકતાનું દર્શન કરવાની રીત અને એ દૃશ્યની અભિવ્યક્તિ એ અગાઉની સૌ હિન્દુ બૌદ્ધિક પરંપરાની ઓળખ હતી. પણ અત્યારે જે આવૃત્તિ બહાર પડી છે તે જોવામાં નથી માનતી, બલકે ચારે બાજુ ધ્યાન ખેંચતાં નગ્ન સત્યોને ન જોવાનું પસંદ કરે છે. તેમને દર્શન કરતાં અદૃશ્ય માટે અહોભાવ છે. માટે તે પ્રજાજીવનને સ્પર્શતી માહિતી અને આંકડાને અદૃશ્ય કરવાનું પસંદ કરે છે. આ વિધિને ‘રાષ્ટ્રીય સુરક્ષાની પ્રાથમિકતા’ પણ કહેવામાં આવે છે. તેઓ હકીકતોને જ નહિ, માણસોને પણ અદૃશ્ય બનાવી શકે છે, જો તેઓ અઘરા પ્રશ્નો પૂછે તો. આ વિધિને ‘યુ.એ.પી.એ.’ કહેવામાં આવે છે. તેના સમર્થકો અખબારોને ધાકધમકી આપીને તેમને ચૂપ કરાવે છે. આને ‘લોકપ્રિયતા’ કહેવામાં આવે છે.

હિન્દુત્વનું પ્રમાણશાસ્ત્ર સર્વસ્વીકૃત જ્ઞાન અને વિજ્ઞાનને ઉવેખવા પર આધારિત છે. તે જૈવિક ઉત્ક્રાન્તિનો સિદ્ધાન્ત સ્વીકારતું નથી. તે માને છે કે આધુનિક પાશ્ચાત્ય જ્ઞાનના કારણે ભારતની બૌદ્ધિક અને વૈજ્ઞાનિક પરંપરાની ધારા દૂષિત થઈ છે. તેને આઈ.આઈ.ટી. અને રાષ્ટ્રીય પ્રયોગશાળાઓ આધુનિક વિષયો પર સંશોધન કરે તે પસંદ નથી, પણ છાણ અને ગૌમૂત્ર પર સંશોધન કરવા તેમના પર દબાણ લાવવામાં આવે છે. તે યુનિવર્સિટી અને કૉલેજના વિદ્યાર્થીઓ પર ‘નવી’ શિક્ષણ નીતિ લાદે છે જેનો મૂળ મંત્ર છે ‘સનાતન વિદ્યા’. હિન્દુત્વનો આ પ્રવાહ માને છે કે સઘળું જ્ઞાન ભારતમાંથી જ બાકીના વિશ્વમાં પ્રસર્યું અને બહારથી અંદર જે કાંઈ આવ્યું તેમાં કાંઈ મૂલ્યવાન હતું જ નહિ. તેના ઇતિહાસવિદોનું એક જ કામ છે, ભારત વિશેની તેની જે સંકુચિત સમજ છે તેને સાબિત કરી આપવી. તેમનું માનો તો, સંસ્કૃતની પહેલાં કે પછી બીજી કોઈ ભાષાએ જ્ઞાનસર્જનમાં એટલું યોગદાન નથી આપ્યું જેટલું સંસ્કૃતે આપ્યું છે. તેમનું માનો તો, બીજી બધી સંસ્કૃતિઓ – ઇજિપ્ત, મેસોપોટેમિયા, એસિરિયા, અક્કાડિન, દ્રાવિડિયન, ગ્રીક, લૅટિન કે સ્લાવિક – ગૌણ છે.

હિન્દુ બૌદ્ધિક પરંપરાની અગાઉની તમામ શાખાઓએ તેમની મૂળભૂત માન્યતાઓને સ્થાપિત કરવા માટે ‘પ્રમાણ’ – તર્કબદ્ધ પુરાવા – આપવાં પડતાં. જો પ્રમાણની રાહ જોવાય એમ ના હોય તો તેઓ કમ સે કમ જ્ઞાન પરંપરામાંથી ‘વચન’ કે ‘વેદોક્તિ’નો આધાર આપતા. પણ હિન્દુત્વની સમકાલીન શાખાને પુરાવા કે વૈજ્ઞાનિક ઇતિહાસ માટે હાડોહાડ ચીડ છે.

૨૦૨૨ના ભારતમાં આ હિન્દુત્વ આપણી સામે પરદા પાછળથી મંચ પર આવી રહ્યું છે. ધર્મ-પરિવર્તન પર પ્રતિબંધ મૂકતા કાયદા પસાર થઈ રહ્યા છે, દેવળ પર હુમલા થઈ રહ્યા છે, બલ્લીબાઈ એપ ચાલી છે, કહેવાતી ધર્મસંસદમાંથી આખી મુસ્લિમ વસતિનો સંહાર કરવાની ઘોષણા થાય છે, નાગાલૅન્ડ પર ફરીથી સેનાને વિશેષ સત્તા આપતો કાયદો ઠોકવામાં આવે છે, આધારને મતદારપત્ર સાથે જોડવામાં આવે છે, હાસ્યાસ્પદ ઇતિહાસનાં કૅલેન્ડર બહાર પડે છે, વિપક્ષના સાંસદોને સંસદમાંથી કાઢી મૂકવામાં આવે છે, ચેપી રોગચાળા વચ્ચે જંગી ચૂંટણી-પ્રચાર સભાઓ યોજાય છે, રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સલાહકાર નાગરિક સમાજને યુદ્ધના શસ્ત્ર સાથે સરખાવે છે, સેવાનું કામ કરતી સ્વૈચ્છિક સંસ્થાઓને મળતું દાન અટકાવાય છે, અને ગાંધીના બદલે તેમના હત્યારાને મહાત્મા ગણાવાય છે. વિશ્વગુરુ ભારતનાં પ્રશસ્તિગાન ગાવામાં જોડાઈ જવાનો સમય છે આ. ન્યૂયૉર્કનાં નવાં રાજ્યપાલ કેથી હોશુલે હમણાં ઍન્ટિ-હેટ કાનૂન પસાર કર્યો કારણ કે ઘૃણા, ધિક્કાર લોકશાહી માટે હાનિકારક છે, પણ એ વાત બાજુએ મૂકો. ચે ગુવેરાની એ વાત પણ બાજુએ મૂકો કે, “ક્રાન્તિ એ કાંઈ સફરજન નથી જે પાકે ત્યારે ઝાડ પરથી આપમેળે પડે. એને તમારે પાડવું પડે છે.” સફરજનની ક્યાં વાત કરો છો, જ્યાં શાસનતંત્ર આખું બંધારણ જ નીચે પાડવા બેઠું છે.

અનુવાદક : આશિષ મહેતા

ગણેશ દેવી પીપલ્સ સર્વે ઑફ ઇન્ડિયાના અધ્યક્ષ છે.

(અનુવાદ ‘ધ ટેલિગ્રાફ’ના સૌજન્યથી, જ્યાં આ લેખ અંગ્રેજીમાં પ્રકાશિત થયો હતો.)

https://www.telegraphindia.com/opinion/against-evidence/cid/1847151

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2022; પૃ. 03-04