દેશના ગ્રામીણ વિસ્તારોનાં બજારોને રોજગારી આપવા માટે મનરેગા યોજનામાં મહાત્મા ગાંધી ‘નૅશનલ રૂરલ એમ્પ્લોયમેન્ટ’ દ્વારા સામાજિક ઑડિટ કરવામાં આવ્યું હતું. એમાં આ યોજના હેઠળ ચાલતાં ૧૮૬૯ પ્રોજેક્ટ પૈકી કેટલાક તપાસવામાં આવ્યા હતાં. એમાં દર્શાવવામાં આવેલા મજૂરો કરતાં ઓછા મજૂરો કામ કરતા માલૂમ પડ્યા હતા.

કોઈક લૂમમાં રોલ ઉપર ૨,૭૯૮ કામદારો હોવાનું નોંધાયું હતું, પણ વાસ્તવમાં ૧,૨૫૩ કામદારો કામ કરતા હતા. અન્યત્ર રોલ ઉપર ૭,૮૫૯ કામદારો દર્શાવવામાં આવ્યા હતા, પણ વાસ્તવમાં ૧,૩૪૮ કામદારો કામ કરતા માલૂમ પડ્યા હતા. એ જગ્યાએ માત્ર પાંચ ટકા કામદારો સ્થળ ઉપર હાજર હતા. એકંદરે ૧.૫૯ લાખ કામદારો નોંધ્યા હતા. એમાંથી ૭૫ ટકા કામદારો સ્થળ ઉપર હાજર હતા. આમાં કોન્ટ્રાક્ટરો કામદારોનાં નામ નોંધે છે. એમને થોડું કમિશન આપે છે. બાકીની રકમ એ લોકો લઈ જાય છે. ઝારખંડમાં ૯.૩૪ કરોડની મજૂરદિવસોની રોજગારી અપાઈ હતી. એકંદરે ૨૮ લાખ વ્યક્તિઓને રોજગારી આપવામાં આવી હતી. આમાં ખરેખર કેટલાં કામદારોને રોજગારી અપાઈ હશે તે પ્રશ્નાર્થ રહે છે. ઑડિટ પ્રમાણે ચાલીએ તો શંકા પ્રબળ બને છે. આ યોજના પાછળ રૂ. ૨,૬૩૭ કરોડ ખર્ચાયા હતા. એમાંથી કેટલાં ભ્રષ્ટાચારમાં ગયા હશે એ પ્રશ્ન  આપણને રહે છે.

આ એક કલ્યાણ કાર્યક્રમ છે. જે દેશમાં સામાજિક સલામતીની કોઈ યોજના નથી એમાં ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં લોકોને ૧૦૦ દિવસની રોજગારી પૂરી પાડવાની ખાતરી આપવામાં આવી છે. આ કામોમાં વેતન કાયદાથી ઠરાવેલા ન્યૂનતમ વેતનદર આપવાનો ખ્યાલ છે. આમ, આ યોજનાનો ઉદ્દેશ સારો છે, પણ આપણું ભ્રષ્ટ વહીવટી તંત્ર એના ઉદ્દેશને પાર પાડવામાં અવરોધક છે. ભારત જેવાં બિનકાર્યક્ષમ અને ભ્રષ્ટ વહીવટીતંત્ર ધરાવતા દેશમાં કલ્યાણ યોજનાઓ કેમ મહદંશે નિષ્ફળ જાય છે. એનો ખુલાસો આ ઑડિટમાંથી સાંપડે છે. પૂર્વે દુકાળના સમયે લોકોને રોજગારી આપવા માટે જે રાહત કાર્યો હાથ ધરવામાં આવતાં હતાં એમાં જે ગેરરીતિઓ ચાલતી હતી એ મનરેગામાં મોટા પ્રમાણમાં ચાલી રહી છે, એનું ચિત્ર આ સામાજિક ઑડિટમાંથી સાંપડે છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2022; પૃ. 07

સૃષ્ટિના સંતુલિત જીવનચક્રમાં સૂક્ષ્મથી લઈને નાનામોટા સૌ સજીવોનું સક્રિય યોગદાન રહેલું છે. જ્યારે આ સંતુલન ખોરવાય ત્યારે કોરોના જેવી મહામારી આ ધરતી પર ત્રાટકે છે. આવી એક સર્વસામાન્ય સમજ મોટા ભાગના લોકોએ અનુભવ પરથી કેળવી છે.

આપણે સૂક્ષ્મ જીવો પ્રત્યે કેટલા સંવેદનશીલ છીએ તે સમજ ત્યારે જ આવી શકે જ્યારે આપણે માનવજાત માટે સંવેદનશીલ હોઈએ, અને તેમાં ય એવો વર્ગ કે જે સંશોધનો તેમ જ તકોથી વંચિત છે.

દેશમાં ખેતી પછી સૌથી વધુ રોજગાર આપતું હસ્તકલાનું ક્ષેત્ર અને તેની સાથે જોડાયેલ કારીગર આજે પણ બિચારો બનીને તેની નૈયાને પાર કરાવવા મથામણ કરી રહ્યો છે.

આવા નાના કારીગરો ખરેખર આપણા વૈવિધ્યપૂર્ણ કલાવારસાના સાચા સંરક્ષક છે.

શું આપણે ખરેખર આવા નાના કારીગરો પ્રત્યે સંવેદનશીલ છીએ? શું આપણે તેમને કે તેમની કલાને ક્યારે ય પ્રોત્સાહન આપ્યું છે? તેમને તેમની કલા પ્રત્યે માન-સન્માન ઊભું થાય તેવું વાતાવરણ તૈયાર કરવામાં આપણે નિષ્ફળ રહ્યા છીએ તે સત્ય સ્વીકારવું રહ્યું.

શિક્ષણ, સંશાધનો, બિઝનેસ, ડિઝાઇન અને મૅનેજમેન્ટ સ્કિલના અભાવના કારણે જ્યાંથી પણ તક મળે તે દિશામાં કારીગર દોડવાની કોશિશ કરે છે, ત્યારે ઘણી વખત કોઈક ને કોઈક તબક્કે કારીગરનું શોષણ થાય છે. ઘણી વાર તો કારીગરને તેની ખબર પણ પડતી નથી.

હસ્તકલાના સાવ અલિપ્ત રહેલા ક્ષેત્રમાં મૂડીવાદી લોકોને તેમ જ ઉદ્યોગગૃહોને મોટી તકો દેખાઈ રહી છે અને તેનો ફાયદો લેવા મૂડીવાદના જોરે દબદબો ઊભો કરી રહ્યા છે.

ટેક્નોલૉજીથી અલિપ્ત રહેલા કારીગર માટે માર્કેટપ્લેસ ઊભું કરીને તેને વેચાણની તકો આપવી તે સરાહનીય છે, પરંતુ કારીગરની કલા પર મોટો નફો કમાઈને તેને માર્કેટથી અલિપ્ત રાખવા તે એટલું જ નીંદનીય છે. એનાથી આગળ વધીને પોતાનું ખુદનું પ્રોડક્શન યુનિટ ખોલીને કારીગરને મજૂરી પર રાખવો તે શોષણના આધુનિક મૉડલનો ઉત્તમ પુરાવો છે.

વૈશ્વિકીકરણના આ યુગમાં દરેક વ્યક્તિ રેસમાં આગળ નીકળવા દોડી રહી છે. નાના કારીગરનો હાથ પકડીને તેને આગળ કરવાને બદલે તેનું શોષણ કરીને આગળ વધવાની થિયરી લાંબા ગાળે મોટું નુકસાન કરશે.

આપણે આપણી આજુબાજુ તીવ્ર હરીફાઈનું વાતાવરણ ઊભું કર્યું છે, જેનાથી કારીગરને પણ લાગવા માંડ્યુ કે મારે મોટા બનવું પડશે. મારે પણ દોડવું પડશે. હસ્તકલાના ક્ષેત્રમાં ચકલીની જેમ ધીરજથી પોતાનું કાર્ય કરીને ખુશ રહેતો કારીગર, વૈશ્વિકીકરણની દોડમાં બાજ બનવાની કોશિશ કરે છે તે કેટલે અંશે વાજબી છે? બાજ બન્યા પછી તે ઊંચાઈ પર ટકી રહેવા કેટલા શિકાર કરવા પડશે તે વિચારવાલાયક પ્રશ્ન છે.

શું મોટા બનવું તે જ વિકાસની પરિભાષા છે? શું નાના રહીને પોતાની ઓળખ જાળવી રાખીને શ્રેષ્ઠ બનવું તે વિકાસનો માપદંડ ના હોઈ શકે?

હસ્તકલા ક્ષેત્રે કામ કરતો કારીગર ચકલીની જેમ પોતાનું સર્વશ્રેષ્ઠ આપીને લોકોના દિલમાં સ્થાન મેળવી શકે છે, જે એક બાજ ક્યારે ય મેળવી શકતું નથી.

કૉર્પોરેટ બિઝનેસ મૉડલ, માર્કેટપ્લેસની માયાજાળ અને ટૂંકા ગાળાના લાભોથી પર રહીને “સ્મૉલ ઇઝ બ્યૂટીફૂલ”ની થિયરી પર આગળ વધવું, પોતાની ખૂબીઓ અને ખામીઓ શોધીને ઓળખ પ્રસ્થાપિત કરવી તેમ જ નૈતિક મૂલ્યો જાળવી રાખીને શ્રેષ્ઠ બનવું તે જ આવનારા સમયની માંગ છે.

(ફાઉન્ડર, કારીગર ક્લિનિક)

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2022; પૃ. 08

ઉત્તર પ્રદેશની વિધાનસભાની ચૂંટણી પહેલાં ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્ય મંત્રી આદિત્યનાથે ઉત્તર પ્રદેશને કેરળ, જમ્મુ અને કાશ્મીર અને પશ્ચિમ બંગાળને સમકક્ષ રાજ્ય બનાવવાની પોતાની મહેનતનો ઉલ્લેખ કર્યો હતો. એમણે મતદારોને ઉદ્દેશીને એવી અપીલ કરી હતી કે મતદારો ભા.જ.પ.ને નહીં ચૂંટે તો આ દિશાની પોતાની મહેનત માથે પડશે. આના આધારે અર્થશાસ્ત્રીઓએ આ ચાર રાજ્યોના વિકાસની તુલના કરી હતી. એમાંથી જે તારણ સાંપડ્યું તે નિરાશાજનક હતું. ઉત્તર પ્રદેશ દેશના અન્ય રાજ્યોની તુલનામાં કેટલું પછાત છે તે આ તુલનામાંથી દેખાઈ આવ્યું.

શરૂઆત માથાદીઠ આવકથી કરીએ. ૨૦૨૦-૨૧ ઉત્તર પ્રદેશની માથાદીઠ આવક રૂ. ૪૪,૬૧૮ હતી એની સરખામણીમાં કેરળની માથાદીઠ આવક રૂ. ૧,૪૯,૫૬૩ હતી. જમ્મુ અને કાશ્મીરની માથાદીઠ આવક રૂ. ૭૦,૧૭૬ હતી અને પશ્ચિમ બંગાળની માથાદીઠ આવક રૂ. ૭૧,૭૧૯ હતી. આમ, કેરળની માથાદીઠ આવક ઉત્તર પ્રદેશની સરખામણીમાં ૨૩૫ ટકા વધારે હતી. જમ્મુ અને કાશ્મીરની માથાદીઠ આવક ઉત્તર પ્રદેશની સરખામણીએ ૫૭ ટકા વધારે છે. અને પશ્ચિમ બંગાળની માથાદીઠ આવક ૬૦ ટકા વધારે છે. આનું પ્રતિબિંબ આ રાજ્યોમાં પ્રવર્તતી ગરીબીમાં પડે છે. ભારતમાં ૨૫ ટકા લોકો ગરીબ હતા. એની સરખામણીમાં ઉત્તર પ્રદેશમાં ૩૮ ટકા કેરળમાં, એક ટકો જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં ૧૩ ટકા અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ૨૧ ટકા લોકો ગરીબ હતાં.

બીજાં નિર્દેશક તરીકે ખેતમજૂરોનું વેતન છે. ભારતમાં ખેતમજૂરોનું વેતન સરેરાશ રૂ. ૩૧૦ હતું. એની સરખામણીમાં ઉત્તર પ્રદેશમાં રૂ. ૨૭૫, કેરળમાં રૂ. ૭૦૭, જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં રૂ. ૫૦૧ અને. પશ્ચિમ બંગાળમાં રૂ. ૨૮૭ હતું.

આદિત્યનાથે પોતે ઉત્તર પ્રદેશમાં કાયદો અને વ્યવસ્થાની સ્થાપના કરી હોવાનો દાવો કર્યો હતો.એ આંકડા તપાસીએ. ભારતમાં એક લાખની વસ્તીએ ૨૭ ગુના બન્યા હતા. એ પ્રમાણ ઉત્તર પ્રદેશમાં ૨૯ ગુના બન્યા હતા. એ પ્રમાણ ઉત્તર પ્રદેશમાં ૨૯, કેરળમાં ૨૮ હતું. પશ્ચિમ બંગાળમાં અને જમ્મુ કાશ્મીરમાં કેટલાં ગુના બન્યા હતા એ આંકડા ઉપલબ્ધ નથી.

બીજા કેટલાક વિકાસના નિર્દેશકો લઈએ. ભારતમાં સરેરાશ આયુષ્ય ૬૯ વર્ષ હતું. એની સરખામણીમાં ઉત્તર પ્રદેશમાં ૬૫ વર્ષનું, કેરળમાં ૭૫ વર્ષનું, જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં ૭૪ વર્ષનું અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ૭૨ વર્ષનું સરેરાશ આયુષ્ય હતું. સ્ત્રીઓમાં શિક્ષણનો વિચાર કરીએ તો ૧૫થી ૪૯ વર્ષની સ્ત્રીઓમાં શિક્ષણનું પ્રમાણ ભારતમાં ૭૨ ટકા હતું. તેની સરખામણીમાં ઉત્તર પ્રદેશમાં ૬૬ ટકા, કેરળમાં ૯૮ ટકા, જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ૭૭ ટકા અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ૭૬ ટકા હતું. બાળમૃત્યુનું પ્રમાણ ભારતમાં ૩૫, ઉત્તર પ્રદેશમાં ૫૦, કેરળમાં ૪, જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ૧૬ અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ૨૦ છે. ભારતમાં પૂરતું પોષણ નહીં મેળવતાં બાળકોનું પ્રમાણ ૩૨ ટકા છે. તે ઉત્તર પ્રદેશમાં ૩૩ ટકા, કેરળમાં ૨૦ ટકા, જમ્મુ-કાશ્મીરમાં ૨૧ ટકા અને પશ્ચિમ બંગાળમાં ૩૨ ટકા છે.

ભારતમાં આર્થિક વિકાસની ચર્ચા કરતા અર્થશાસ્ત્રીઓમાં બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ, મધ્ય પ્રદેશ અને રાજસ્થાનનો ઉલ્લેખ “બિમારુ” રાજ્યો તરીકે કરવામાં આવે છે. વિકાસમાં આ રાજ્યો પાછળ રહેવાથી એમના માટે આ શબ્દપ્રયોગ ચાલુ રાખવામાં આવ્યો છે. મૂળમાં એ શબ્દપ્રયોગ વસ્તી વૃદ્ધિના ઊંચા દરને કારણે કરાયો હતો. આ રાજ્યોની વસ્તી ૨૦૨૨માં અંદાજે ૫૨.૮૬ કરોડ હતી. દેશની અંદાજીત વસ્તીના ૩૮ ટકા આ રાજ્યોમાં રહે છે. એ રાજ્યો નીતિ આયોગ દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલા ગરીબીના સૂચક આંકમાં પહેલા ૧૦માં આવે છે. એની સરખામણી દક્ષિણનાં રાજ્યો સાથે કરવા જેવી છે. દક્ષિણનાં રાજ્યોમાં ગરીબીનું પ્રમાણ રાષ્ટ્રીય સરેરાશ કરતાં ઓછું છે. દા.ત. તેલંગાણામાં ગરીબીનું પ્રમાણ ૧૩.૭૪ ટકા, કર્ણાટકમાં ૧૩.૧૩ ટકા આંધ્ર પ્રદેશમાં ૧૨.૩૦ ટકા, તામિલનાડુમાં ૪.૮૯ ટકા અને કેરળમાં ૦.૭૧ ટકા ગરીબીનું પ્રમાણ હતું. આમ વિકાસની રીતે ઉત્તરનાં હિન્દી ભાષી રાજ્યો અને દક્ષિણ ભારતનાં રાજ્યો બે વિભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે. દેશની લગભગ ૪૦ ટકા વસતી ધરાવતાં બિમારુ રાજ્યો અને દક્ષિણના રાજ્યો વિકાસની બાબતમાં જુદા પડે છે. દક્ષિણના રાજ્યોમાં માનવ વિકાસ અને આર્થિક વિકાસ પ્રમાણમાં વધારે થયો છે. જ્યારે, બિમારું રાજ્યોમાં (એમાંથી છૂટાં પડેલા રાજ્યો સહિત) વિકાસ ઓછો થયો છે. ભારતને આપણે સમાન સંસ્કૃતિ ધરાવતો દેશ ગણીએ છીએ. તેની સાથે આ મુદ્દો સુસંગત નથી ઉત્તરનાં રાજ્યોમાં એકંદરે વિકાસ ઓછો થયો છે. તે તેમની સાંસ્કૃતિક પરંપરાનું પરિણામ હોવું જોઈએ. દક્ષિણના રાજ્યોમાં સધાયેલો વિકાસ એ તેમની જુદી સાંસ્કૃતિક પરંપરાનો નિર્દેશ કરે છે.

આપણે બજારના માધ્યમનો ઉપયોગ કરીને ચીન સહિતના પૂર્વે એશિયાના દેશોની સમકક્ષ વિકાસ સાધી શક્યા નથી. એના મૂળમાં કદાચ ઉત્તર ભારતમાં પ્રવર્તતી સાંસ્કૃતિક પરંપરા છે. વસ્તીનો મોટો ભાગ વિકાસની પ્રક્રિયામાં સામેલ ના થાય એનો અર્થ એ કે એની સાંસ્કૃતિક પરંપરા વિકાસને પોષક નથી.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 01 માર્ચ 2022; પૃ. 07-08