દૂર સામીપ્યમાં સ્વપ્ન પ્રસરાવી દે છે,
કાળ કઠણ છે ચોખટ પર લાવી દે છે.

તીવ્ર ધ્વનિ ઘેઘુર દૃશ્ય રાતાં તોફાન,
ઊના ઉજાગરા આંખ પર ખીંટી તરે છે.
 
ચૈતર જેવી ચાંદની પલકોથી નીકળે,
દીવાસ્વપ્ન પાંપણનાં પલકારે ટપકે છે.

પક્ષી જેવો હું ટહુક્યો તો કેવું થયું ?
મનની વ્હાલસોયી ડાળખી પણ ફરફરે છે,

તારી કાયા જ તારી ઊગમણી દિશા છે,
દીવાસ્વપ્ન ટેવવશ ફક્ત જિંદગી કાપે છે.

ઘાટકોપર, મુંબઈ

e.mail : bijaljagadsagar@gmail.com

આટલાં ધર્મયુદ્ધો ને આટલાં કોમી રમખાણો પછી પણ, આખો દેશ ફરી એક હિંસા માટે બહુ આતુર છે. એમ લાગી રહ્યું છે કે દેશ કોમી આગમાં બળવા  જીવ પર આવી ગયો છે ! વોટ્સએપ, ફેસબુક વગેરેમાં હિન્દુઓ મુસ્લિમો અને મુસ્લિમો હિન્દુઓ વિરુદ્ધ જે ઝનૂન ફેલાવી રહ્યા છે તે ફરી એક દેશને લોહિયાળ બનાવે તો નવાઈ નહીં ! બંને કોમો લોહી રેડીને શું માંગે છે તે નથી સમજાતું, પણ લોહીની લાલચ ઘટતી નથી. સૈકાઓ જૂની હિંસા હાથમાં કૈં આવ્યું નથી, તો પણ એકબીજાની વિરુદ્ધ ઝેર ઓકવાનું અટકતું નથી. કરુણતા એ છે કે બંને કોમને, જે થઈ રહ્યું છે તેમાં ખોટું કૈં દેખાતું ને હકીકત એ છે કે બંને પક્ષે સત્ય સિવાય બધું જ છે. બંનેમાં સારું પણ ને નબળું પણ છે, પણ નબળાઈ સામે પક્ષે જ છે ને આપણે તો દૂધે ધોયેલાં જ છીએ એવો ભ્રમ વ્યાપક છે.

એક વાત સ્પષ્ટ છે કે આજ સુધી મંદિરો જ તૂટતાં રહ્યાં છે ને તે પછી ત્યાં મસ્જિદો ઊભી કરવાનું કેવળ ઇસ્લામના ફેલાવા માટે જ થયું છે. એ જ રીતે ખ્રિસ્તીઓએ પણ વટાળ પ્રવૃત્તિઓમાં શિકાર તો હિન્દુઓનો જ કર્યો છે. મોગલો અને અંગ્રેજો અહીંની ભૂમિના કદી હતા જ નહીં, પણ અહીં આવીને હિન્દુ પ્રજાને રંજાડવાનો જ ઉપક્રમ આ બંને વિદેશી પ્રજાઓએ રાખ્યો, એ સારું થયું નથી. એ સાથે, લોકોને વટલાવવામાં જ બંને કોમોએ શૂરાતન પ્રગટાવ્યાં કર્યું છે. આટલાં રાજ્યો છતાં, આટલા હિન્દુ રાજાઓ છતાં વિદેશી પ્રજાઓ હિન્દુસ્તાનને ગુલામ બનાવવામાં સફળ રહી. તે એટલે કે હિન્દુઓ સંપને અભાવે માર ખાવામાંથી જ ઊંચા ન આવ્યા. કેટલાક હિન્દુઓ બીજાએ ફોરવર્ડ કરેલા મેસેજ ફોરવર્ડ કરી કરીને બહાદુરી બતાવે છે, પણ એક ઓરિજિનલ મેસેજ કરવાની તેમની ક્ષમતા કેટલી તે દરેકે પોતાને પૂછી જોવા જેવું છે. એવા ફોરવર્ડિયા બહાદુરોને ખબર નથી કે તેઓ રાજકારણનો જ શિકાર છે. એ લોકો સેવા નથી કરતા, બને કે રાજકીય મેવા ખાટતા હોય !

એક વાત બંને કોમોએ સમજી લેવાની જરૂર છે કે તેમની, ધર્મ અંગેની આજની સમજ ધર્મમાંથી નહીં, પણ રાજકારણમાંથી આવી છે. એ ધર્મની શુદ્ધ ને સાત્ત્વિક સમજ નથી. એ રાજકારણ પ્રેરિત છે. સાધારણ પ્રજાને તો પોતાની સમજ જ નથી, તેને ધર્મનેતાઓ કે રાજનેતાઓ કેળવે છે ને એ લોકો પછી ઘેટાંની જેમ તેને  અનુસરે છે. એમાં પોતાની વિચારશક્તિ માટે તો જગ્યા જ નથી. આવાં ઘેટાંઓ જ ધર્મનેતાઓ અને રાજનેતાઓને પોષે છે. આજ ઘેટાં સભાઓ ગજવવા વાપરવામાં આવે છે. ઘેટાંઓને એવું અભિમાન હોય છે કે પોતે અમુક ધર્મ કે કોમને વફાદાર છે ને જે તે ધર્મ કે પક્ષ પોતાને લીધે છે, પણ એ ભ્રમ છે ને એવા ભ્રમનો ધર્મનેતાઓ કે રાજનેતાઓ લાભ ઉઠાવતા હોય છે. એ લોકો કાળજી રાખતા હોય છે કે લોકોની સમજ વિકસે જ નહીં. જે દિવસે સમજ બદલાય છે એ દિવસે ધર્મ કે રાજસત્તા પણ બદલાય છે.

એક વાત સ્પષ્ટ છે કે દરેકને પોતાનાં ધાર્મિક સ્થાનો પૂજ્ય ને પવિત્ર લાગે છે, પણ ઇસ્લામને બીજાં ધર્મ સ્થાનો માફક આવતાં નથી. એ જ કારણ છે કે મંદિરો મોગલો માટે તોડવાનો વિષય જ રહ્યાં છે. એ સિલસિલો હજી ચાલે છે. આજે રાતોરાત રસ્તાની વચ્ચે દરગાહ ઊભી થઈ જાય છે ને એમ જ દેરીઓ પણ ખડી થઈ જાય છે. આ ધર્મ પ્રીતિને કારણે થાય છે? ના, એવું જરા ય નથી. મૂળભૂત હેતુ તો અન્ય ધર્મીઓને બતાવી આપવાનો ને દબાણ ઊભું કરવાનો છે. એ હકીકત છે કે ભારતમાં જેટલાં મંદિરો તૂટ્યાં છે તેટલી મસ્જિદો તૂટી નથી. એ પરથી પણ અહીંની પ્રજાની સહિષ્ણુતા સમજાવી જોઈએ. છેલ્લા થોડા દિવસમાં જે થોડી ઘટનાઓ રામનવમીના તહેવાર નિમિત્તે ગુજરાતમાં ને અન્ય રાજ્યોમાં બની એની શરૂઆત વિધર્મીઓએ કરી છે. દરેક વખતે પહેલો પથ્થર વિધર્મીએ માર્યો છે. કેમ આવું થાય છે? હુમલો વિધર્મી જ કેમ કરે છે? એ આકસ્મિક ન રહેતા, પૂર્વ આયોજિત જ કેમ છે? આ બધું અનેક રીતે ફેરવિચારણાને પાત્ર છે. કેમ બધાં પ્રયત્નો છતાં, મુસ્લિમો શત્રુવટ ભૂલી શકતા નથી? એમ કરવાથી હાથમાં શું આવે છે? જિંદગી વધારે સારી બની હોય એવું લાગે છે? એવું તો નથી લાગતું. મોટે ભાગના મુસ્લિમો સંઘર્ષ કરીને ટકવા મથે છે. એવું નથી કે બધા મુસ્લિમો શત્રુભાવ જ રાખે છે ને એવું પણ નથી કે બધા હિન્દુઓ મૈત્રીભાવ જ રાખે છે. સારું, જેમ બંને કોમમાં છે એમ જ નબળું પણ બંનેમાં જ છે. પણ એવું તો ક્યાં નથી ! બધે જ વત્તું ઓછું હશે, પણ કોણ જાણે કેમ, હિન્દુ-મુસ્લિમો વચ્ચેનું વૈમનસ્ય ઘટતું નથી. આ કોઈ રીતે સુખદ નથી.

રાજસ્થાનના અલવરના રાજગઢના ત્રણસો વર્ષ જૂનાં ત્રણ મંદિર પર રોડ પહોળો કરવાને નામે બુલડોઝર ફેરવી દેવાયું. ત્રણસો વર્ષ સુધી મંદિરો નડતાં ન હતાં, તે એકાએક નડતાં કેમનાક થઈ ગયાં? રાજસ્થાનમાં કાઁગ્રેસની સરકાર છે ને તેણે મંદિર તોડાવ્યું હોવાનો તેનાં પર આરોપ છે, પણ કાઁગ્રેસ કહે છે કે આ નિર્ણય ભા.જ.પ.ની આગેવાની હેઠળની નગરપાલિકાનો છે. અલવરના એ.ડી.એમ.નું કહેવું છે કે નગરપાલિકા ગયા સપ્ટેમ્બરમાં આ નિર્ણય લાવી હતી ને તે પછીના એપ્રિલે લાગુ કરાયો હતો. આનો લાભ કાઁગ્રેસે બરાબર ઉઠાવ્યો છે. આ અગાઉ તેણે મંદિર બાંધવા અંગે ભાગ્યે જ ઉત્સાહ દાખવ્યો હશે, પણ અલવરને મામલે તેણે ઘોષણા કરી છે કે જ્યાં મંદિર તૂટ્યાં છે ત્યાં જ ફરી બનાવાશે, એટલું જ નહીં, નગરપાલિકાના ચેરમેન સહિત અન્ય જવાબદારો સામે કાર્યવાહી પણ કરવામાં આવશે. તો, ભા.જ.પ. પણ આ મામલે પાછળ નથી. આમ તો ભા.જ.પ.નો નિર્ણય હતો મંદિર તોડવાનો, કારણ નગરપાલિકામાં ભા.જ.પ.ની આગેવાની છે. આ નિર્ણયની જાણ લોકોને પણ કરવામાં આવી હતી, પણ લોકોએ ત્યારે કોઈ વાંધો ઉઠાવ્યો નહીં અને હવે મંદિર તૂટવાને મામલે આંખો કાઢી રહ્યા છે. કાઁગ્રેસ લાભ ન ખાટે એટલે પ્રશાસને એવું ઠરાવ્યું છે કે જે મંદિરો તોડી પાડવામાં આવ્યા છે તે ફરી બાંધવામાં આવશે. જો એ નડતર રૂપ હતાં તો મંદિરો ફરી બંધાશે તો નહીં નડે, એમ? ને એવું લાગતું નથી કે ફરી બંધાશે તો તે નાની જગ્યામાં બંધાશે. ત્યારે જે દબાણ ઊભું થશે તેનો ઉકેલ કેવી રીતે આવશે તેની અટકળો જ કરવાની રહે છે. કે, દબાણ જે તે પક્ષની સરકાર પર આધાર રાખે છે? હવે વિધર્મીઓ જ મંદિર તોડે છે એવું નથી. હિન્દુઓ પણ એ મામલે સક્રિય છે, નહિતર ભા.જ.પ.ની સત્તા હોય ત્યાં મંદિર તૂટવાની ઘટના બને કઈ રીતે? એ પણ વિચારવા જેવું છે કે આ બધું એક સાથે જ કેમ શરૂ થયું? રામનવમી આવી ને રેલી નીકળી તો ખંભાત, હિંમતનગર કે અન્ય રાજ્યોમાં આક્રમણ શરૂ થયાં. તે ઓછું હોય તેમ એકાએક દબાણો દૂર કરવાનો ઉપક્રમ શરૂ થયો. બાકી, હતું તે વડોદરા, અલવર, દિલ્હી વગેરેમાં મંદિરો તૂટવાની ઘટનાઓ બની. જાણે કોઈ મોકાની રાહ જોતું હોય તેમ બધું બને છે. એકાએક આવેલા ઊભરાનું પરિણામ તો આ નથી લાગતું.

ધર્મને લગતી ઊથલપાથલમાં મહારાષ્ટ્ર પણ પાછળ નથી. રાજ ઠાકરેએ મસ્જિદો પર વાગતા માઇક ચાલુ રહેશે તો ત્રણ મેના રોજ મહાઆરતી થશે ને હનુમાન ચાલીસાનો પાઠ કરવામાં આવશે એવું અલ્ટિમેટમ આપી દીધું છે. આ જ હનુમાન ચાલીસાને નિમિત્તે મહારાષ્ટ્રમાં બીજો હોબાળો થયો છે. ‘માતોશ્રી’ જઈ હનુમાન ચાલીસાનો પાઠ કરવાનું એલાન અપક્ષ સાંસદ નવનીત અને તેનાં પતિ રવિ રાણાએ આપ્યું તો બાંદ્રા કોર્ટે તેમને 14 દિવસની ન્યાયિક કસ્ટડીમાં મોકલી આપ્યા. ધર્મ, જાતિ કે ભાષાને આધારે બે જૂથો વચ્ચે દુશ્મનાવટ વધારવા બાબતે કલમ 153a હેઠળ કેસ નોંધવામાં આવ્યો તો રાણા દંપતી તરફથી પણ શિવસૈનિકો સામે જાનથી મારી નાખવાની ધમકી અને ઘરમાં તોડફોડ બદલ ફરિયાદ દાખલ કરવામાં આવી છે. શિવસૈનિકો દ્વારા માતોશ્રી સુધી આ દંપતી ન પહોંચે ને હનુમાન ચાલીસાનો પાઠ ન કરી શકે એવું આયોજન કરવાનો આરોપ પણ રાણા દંપતીએ મૂક્યો છે. એ કમનસીબી છે કે હનુમાન ચાલીસાને નિમિત્તે આ રાજરમતો ચાલી છે ને રમતો કરનારા હિન્દુઓ છે. એ પણ કેવું છે કે એક જણ મસ્જિદના માઇક બંધ કરાવવા, હનુમાન ચાલીસાનો પાઠ કરી પોતાનો અવાજ બુલંદ કરવાનું અલ્ટિમેટમ આપે છે. એ પણ ગમ્મત જ છે કે એક દંપતી હનુમાન ચાલીસાનો પાઠ કરવા માંગે છે ને બીજો એ જ ધર્મનો, તેને રોકે છે ને બંનેને જેલ ભેગા કરે છે. આમાં ધર્મ ક્યાં ય છે? એક જ ધર્મના, એક જ હનુમાન ચાલીસા નિમિત્તે સામસામે આવી જાય છે. અહીં ધર્મને નામે રાજકારણ જ કેન્દ્રમાં છે. રાજ(અ)ધર્મ જ અહીં કામ કરે છે. હવે ધર્મ માટે કૈં થતું નથી, પણ ધર્મને નામે બધું જ થાય છે ને આ ધર્મ આચરનારા કોણ છે તે કહેવાની જરૂર નથી. એ ખરું કે ઇસ્લામ અન્ય ધર્મને નકારે છે, જ્યારે હિન્દુ, હિન્દુધર્મને કેટલો સ્વીકારે છે તેનો દાખલો મહારાષ્ટ્ર પૂરો પાડી રહ્યું છે. એક જ ધર્મના નેતાઓ, રાજરમત હાથવગી હોય ત્યારે પોતાનાં ધર્મને અવગણતાં અચકાતા ન હોય તો અન્ય ધર્મીઓ તેને શુદ્ધ રીતે ને રૂપે સ્વીકારે તેવું કેવી રીતે બને? હાલની સ્થિતિ એવી છે કે ધર્મ કોઈ પણ હોય, રાજકારણથી પર નથી.

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 25 ઍપ્રિલ 2022

ઇન્ડોનેશિયાના પ્રથમ રાષ્ટ્રપતિ (૧૯૪૫-૧૯૬૭) રહેલા સુકર્ણોએ તેમની આત્મકથામાં, ભારતે હિન્દીને રાષ્ટ્રભાષા તરીકે ન સ્વીકારી તેના પર વ્યંગ કરતાં લખ્યું હતું, “ઇન્ડોનેશિયામાં ૧૦,૦૦૦થી વધુ ટાપુ છે અને અમારા દરેક ટાપુ પરનો નાગરિક આજે ઇન્ડોનેશિયાની નવી ભાષા ‘બહાસા’ બોલે છે. જયારે ભારત આટલો વિશાળ દેશ હોવા છતાં આજ સુધી તેની રાજભાષા અપનાવી નથી શક્યો.”

ભારત એક બહુભાષી દેશ છે, એટલે ભાષાને લઈને વર્ષોથી વિવાદ ચાલે છે. ખાસ કરીને, દક્ષિણનાં રાજ્યોમાં એવી ભાવના ઘર કરી ગઈ છે કે કેન્દ્રમાં સરકારો હિન્દી ભાષી રાજ્યોના નેતાઓની હોય છે, અને રાષ્ટ્રીય ચર્ચાઓમાં હિન્દીનું પ્રભુત્વ વધારે છે એટલે તેમના પર હિન્દી ભાષાને થોપવાની કોશિશ ચાલતી રહે છે. તેવામાં ગૃહ મંત્રી અમિત શાહે તેમાં અંગ્રેજીનો એન્ગલ ઉમેરીને તાજેતરમાં કહ્યું છે કે દેશના અલગ-અલગ રાજ્યોના લોકોએ એકબીજા સાથે અંગ્રેજીને બદલે હિન્દીમાં વાત કરવી જોઈએ.

સંસદીય ભાષા સમિતિની ૩૭મી બેઠકમાં બોલતાં તેમણે કહ્યું હતું કે, “પ્રધાન મંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ નક્કી કર્યું છે કે સરકાર ચાલવાનું માધ્યમ રાજભાષા હોવી જોઈએ અને તેનાથી નિશ્ચિતપણે હિન્દીનું મહત્ત્વ વધશે. હવે સમય આવી ગયો છે કે રાજભાષાને આપણા દેશની એકતાનો અગત્યનો હિસ્સો બનાવવામાં આવે.”

સ્વાભાવિક રીતે જ, દક્ષિણના રાજ્યોમાં તેનો ઉગ્ર પડઘો  પડ્યો છે. ત્યાંના ઘણા નેતાઓ અને આગળ પડતા લોકોએ હિન્દીને થોપવાનો પ્રયાસ ગણીને તેનો વિરોધ કર્યો છે. ભારતના સંવિધાનમાં હિન્દીને (સરકારી કામકાજની) રાજભાષાનો દરજ્જો આપવામાં આવ્યો છે, સાથે સહાયક ભાષા તરીકે અંગ્રેજી છે. ભારતમાં ઘણાં રાજ્યોમાં હિન્દી નથી બોલાતી એટલે વિકલ્પમાં અંગ્રેજી ભાષાને પણ રાખવામાં આવી છે.

દક્ષિણનાં રાજ્યોમાંમાં પોતાની મજબૂત ભાષા-સંસ્કૃતિ છે. તમિલ ભાષાનો સમાવેશ દુનિયાની સૌથી જૂની ભાષાઓમાં થાય છે. સ્વતંત્રતા પહેલાં અને પછી પણ ભાષાને લઈને તમિલનાડુમાં હિંસક વિરોધ થઇ ચુક્યા છે. દક્ષિણનાં રાજ્યોની લાગણીઓને ધ્યાનમાં રાખીને જ હિન્દીને રાજભાષા તરીકે સીમિત રાખવામાં આવી હતી અને તેને રાષ્ટ્રભાષા ઘોષિત કરવામાં આવી ન હતી. મતલબ કે, દેશના લોકો પોતપોતાની ભાષામાં તેમનો સામાજિક-સાંસ્કૃતિક વ્યવહાર કરશે, જ્યારે તેમની સરકારો હિન્દી અથવા અંગ્રેજીનો ઉપયોગ કરશે.

એ અર્થમાં, ભાષાની દૃષ્ટિએ ભારત દુનિયાનો સૌથી ઉદાર દેશ છે. તેની ૨૨ અધિકૃત ભાષા છે (ઇન્ડોનેશિયાની, દાખલા તરીકે, એક જ અધિકૃત ભાષા છે) અને જેટલા દેવ તેટલી માતૃભાષા છે. ૨૦૧૧ની વસ્તી ગણતરી અનુસાર, દેશમાં ૧૯,૫૦૦ લોકબોલી પ્રચલિત છે. હિન્દી સૌથી વધુ (૪૪%) બોલાતી ભાષા હોવા છતાં, રાષ્ટ્ર નિર્માતાઓને ભારતની રાષ્ટ્રભાષાને લઈને આઝાદી પહેલાંથી ઘણા પ્રશ્નો હતા.

આજે કદાચ ભાષાનો વિવાદ પ્રાદેશિક અભિમાનનો લાગે, પરંતુ આઝાદી પહેલાં ભારત જે રીતે અલગ-અલગ રજવાડાઓઓ અને પ્રાંતોમાં વહેંચાયેલું હતું, ત્યારે સૌથી મોટો પડકાર દેશની એકતા ઊભી કરવાનો હતો. ભાષાના નામ પર વિભાજન થઇ જાય એ કલ્પના નહીં, અસલી ડર હતો. જેમ કે બંગાળનું પહેલું વિભાજન ભાષાના આધારે થયું હતું. તમિલ લોકો ભાષાના આધારે જ સ્વતંત્રત રાજ્યની માંગણી કરી ચુક્યા હતા. એમાં, ઉર્દૂને લઈને પાછી એક જુદી જ હિંસક બહસ ચાલતી હતી.

એટલે, સ્વતંત્રતા ચળવળમાં રાજ્યોને સાથે રાખવા માટે કાઁગ્રેસે ખાતરી આપી હતી કે આઝાદી પછી પ્રાદેશિક ભાષાઓના આધારે રાજ્યોનું વિભાજન થશે. તેના માટે ૧૯૫૩માં સ્ટેટ રિઓર્ગેનાઇઝેશન કમિશનની નિમણુક કરવામાં આવી હતી. જ્યારે હિન્દીને અંગ્રેજીના સખીપણામાં રાજભાષાનો દરજ્જો આપવામાં આવ્યો, ત્યારે દક્ષિણનાં ભાષાઈ રાજ્યોને વિશ્વાસઘાત જેવો ભાવ થયો હતો અને ત્યારથી ત્યાં એવી ભાવના પ્રબળ બનતી રહી છે કે અમારી ઉપર હિન્દીને થોપવાનું એક લાંબાગાળાનું “કાવતરું” ઘડાયેલું છે.

મહાત્મા ગાંધી અને પંડિત નહેરુ બંને એક જ રાષ્ટ્રભાષાના સમર્થક હતા, પરંતુ એ એક ભાષા હિન્દી હોવી જોઈએ કે નહીં તેને લઈને વિવાદ-વિરોધ હતો. ગાંધીજીએ છેક ૧૯૨૫માં “યંગ ઇન્ડિયા”માં લખ્યું હતું, “આપણને એક સમાન ભાષાની પણ જરૂર છે, પરંતુ દેશી ભાષાઓને કચડીને નહીં, તેમાં ઉમેરા તરીકે. સામાન્ય રીતે એવી સંમતિ છે કે એ માધ્યમ હિન્દી અને ઉર્દૂ મિશ્રિત હિન્દુસ્તાની હોવું જોઈએ – શુદ્ધરૂપે સંસ્કૃત પણ નહીં અને પર્સિયન કે અરબી પણ નહીં.”

ભાષાનો ઝઘડો સમાપ્ત કરવા માટે શરૂઆતમાં હિન્દુસ્તાની ભાષાને રાષ્ટ્રભાષા ઘોષિત કરવા પર વિચાર થયો હતો. નહેરુએ તેને “સોનેરી માર્ગ’ (ગોલ્ડન મીન) કહી હતી. હિન્દી અને ઉર્દૂ બંનેના વિરોધી લોકોએ હિન્દુસ્તાની ભાષાની તરફદારી કરી હતી. ગાંધીજીએ હિન્દુસ્તાનીને “ફ્યુઝન ભાષા” તરીકે પેશ કરી હતી, જે હિન્દી અને ઉર્દૂ (ફારસી) બંને લિપિમાં લખી શકાય.

નથુરામ ગોડસેએ ગાંધીની જે કારણોસર હત્યા કરી હતી તેમાંનું એક કારણ આ ભાષા પણ હતી. ગાંધીહત્યાનો કેસ ચલાવનાર જસ્ટિસ આત્મચરણની વિશેષ અદાલતને 8 નવેમ્બર, 1948ના રોજ આપેલા બચાવ બયાનમાં ગોડસેએ કહ્યું હતું, “ઉર્દૂ પર કોઇ પણ દેશભક્તે પ્રતિબંધ નથી મૂક્યો પરંતુ ઉર્દૂને હિન્દુસ્તાનીના નામથી થોપવા પાછળ એક ષડ્યંત્ર અને અપરાધ છે.”

હિન્દુસ્તાની ભાષાનો ઇતિહાસ બહુ જૂનો છે. હિન્દીનું પહેલું વ્યાકરણ હોલેન્ડના નિવાસી જોન જોશુઆ કેટલર નામના વેપારીએ લખ્યું હતું. એ પહેલાં સુરત આવ્યો હતો અને પછી દિલ્હી, આગ્રા, લાહોર ગયો હતો. ઓરંગઝેબના શાસનમાં એટલે કે ૧૬૯૮માં તેણે ડચ ભાષામાં હિન્દી પર પુસ્તક લખ્યું હતું, જેનું નામ હતું “હિન્દુસ્તાની ગ્રામર.” ૧૯૨૮માં, “હિન્દુસ્તાની કા સબસે પ્રાચીન વ્યાકરણ” શીર્ષકથી તેનો હિન્દી અનુવાદ થયો હતો. એ પછી દોઢસો વર્ષ સુધી હિન્દી-વ્યાકરણના નામે જે પુસ્તકો ઉપલબ્ધ હતાં તે સૌ હિન્દુસ્તાનીનાં છે.

રાષ્ટ્રભાષાને લઈને જ્યારે વિવાદ ચરમસીમા પર હતો અને ગાંધીજીની હિન્દુસ્તાનીની તરફદારી પણ લોકોને મંજૂર નહોતી ત્યારે, ભાષાના રાજકારણને સમજાવતાં કાકા સાહેબ કાલેલકરે લખ્યું હતું, “હિન્દીનો પ્રચાર કરીને આપણે એટલું તો જોઈ શક્યા છીએ કે, હિન્દી સાહિત્ય સંમેલનને ઉર્દૂ સાથે લડીને હિન્દીને રાષ્ટ્રભાષા બનાવવી છે અને ગાંધીજીને તો ઉર્દૂ સાથે જરૂરી સમાધાન કરીને હિંદુ-મુસ્લિમોની સંયુક્ત શક્તિ મારફતે અંગ્રેજીને હટાવીને તેના સ્થાને હિન્દીને બેસાડવી હતી. આ બે દૃષ્ટિકોણ વચ્ચે જે ખેંચતાણ થઇ, એ જ ગાંધીયુગના રાષ્ટ્રભાષા પ્રચારના ઇતિહાસનો સાર છે.”

પ્રગટ : ‘બ્રેકિગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 24 ઍપ્રિલ 2022

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર