ગુજરાતીમાં ભાવ વાચક સંજ્ઞા તરીકે સૌથી વધુ વપરાતા શબ્દોની જો યાદી બનાવામાં આવે, તો તેમાં દોસ્ત, યાર, ભાઈબંધ, મિત્ર સૌથી મોખરે આવે. એથી આગળ જાવ તો, ઓછા બોલચાલવાળા શબ્દો, સાથી, સખા, સહચર, ભેરુ, ભિલ્લુ, લંગોટિયો અને ગોઠિયો આવે. એમ તો ભાઈ પણ મિત્રના અર્થમાં વપરાય છે. એક સાવ જ નહીં વપરાતો શબ્દ ‘સુહૃદ’ વાંચ્યો હતો, અર્થ થાય છે; હૃદયનો સાચો.

જેનો સૌથી વધુ ઉપયોગ થાય છે, તે છે “યાર,” જે ગુજરાતી નથી, પણ ફારસી છે. યાર શબ્દ અસલ અર્થમાં સંજ્ઞા વાચક છે. તેમાં એક પ્રકારની અનૌપચારિકતાનો ભાવ છે, જેમ કે – યાર, શું ચાલે છે? યાર, ક્યારે મળે છે? યાર, મજા નથી આવતી. યાર, ચલને ફરવા જઈએ. આપણે જ્યારે આપણી સહજ રીતે, અસાવધ બનીને કોઈ ઊંડી લાગણી વ્યક્ત કરવા માંગતા હોઈએ, ત્યારે આપણે તેમાં “યાર” જોડી દઈએ છીએ.

આવું માત્ર નિકટની સાથે જ થાય તે જરૂરી નથી. કોઈ અજાણી અથવા વિરોધી વ્યક્તિને કોઈ લાગણી પહોંચાડવી હોય તો પણ “યાર” વપરાય છે, જેમ કે – યાર, બે અડબોથ મારી દઈશ. યાર, તારાથી થાય તે કરી લે. યાર શબ્દ દોસ્તી અને દુશ્મની બંનેમાં નિકટતા ઊભી કરે છે. “શોલે” ફિલ્મમાં ગબ્બર સિંહ વીરુ-બસંતી વચ્ચેના પ્રેમને જોઇને કહે છે, “બહુત યારાના લગતા હૈ.” એમાં નિર્દયતા છે. દાખલા તરીકે, સલીમ-જાવેદે “બહુત ઈશ્ક લગતા હૈ” અથવા “બહુત પ્યાર લગતા હૈ” એવું લખ્યું હોત તો?

મિત્ર સંબંધી મોટાભાગના શબ્દો પુલ્લિંગ છે, કારણ કે જૂના જમાનામાં મિત્રતાનો સંબંધ માત્ર પુરુષો વચ્ચે જ કેળવાતો હતો, પરંતુ યાર શબ્દ પુલ્લિંગ અને સ્ત્રીલિંગ બંને છે. આજની સ્ત્રીઓ તેમની વાતચીતમાં છૂટથી એકબીજા માટે “યાર” બોલે છે. આજે દીકરી પિતાને એવું કહેતી સંભળાય, “અરે યાર, પાપા, જવા દો ને.” “ઝંઝીર” ફિલ્મની કવ્વાલી “યારી હૈ ઈમાન મેરા યાર મેરી જિંદગી” સ્ત્રીઓ પર ફિલ્માવાય તો કેવું લાગે?

વાસ્તવમાં યાર અનાદરસૂચક શબ્દ હતો, પરંતુ આધુનિક સમયમાં તે સન્માનજનક બની ગયો છે. એમાં પ્રેમનો ભાવ જરૂર છે, પરંતુ એ પ્રેમ એવા પુરુષનો છે જે કોઈ સ્ત્રી સાથે અનુચિત સંબંધ રાખે છે. સ્ત્રીનો ઉપપતિ એટલે કે આશિક હોય તેને યાર કહે છે (આશિક એટલે અનુરાગી, વ્યસની, આવારા વ્યક્તિ. માશૂક એટલે પ્રેમપાત્ર, પ્રિયતમ, મહબૂબ, દિલરુબા). જૂની હિન્દી ફિલ્મો અથવા વાર્તાઓમાં સ્ત્રી માટે સંવાદ આવતો, “વો તેરા યાર હૈ કયા?” બહુ સ્ત્રીગમન કરનાર (વુમનાઇઝર) પુરુષ માટે ‘યારબાજ’ શબ્દ વપરાતો હતો. “ઈશ્કિયા” ફિલ્મમાં નસીરુદ્દીન શાહ અરશદ વારસીને કહે છે, “યારબાજ અમ્મી કા …. બાજ બેટા.”

અમુક ભાષા વિજ્ઞાનીઓ ફારસી “યાર” અને સંસ્કૃત “જાર:”ને એક ગણે છે. જેમ કે હિન્દીના નિષ્ણાત અજીત વડનેરકર ઉર્દૂ-ઇંગ્લિશ શબ્દકોશના રચયિતા જોહ્ન પ્લેટ્સનો હવાલો આપીને કહે છે કે યાર શબ્દની વ્યુત્પતિ જાર: છે. સંસ્કૃત જાર:માં પ્રેમી, આશિકનો ભાવ છે. એવા પ્રેમીથી પેદા થયેલા સંતાનને જારજ: કહેવાતું હતું. હિન્દીમાં આજે પણ અવૈધ સંતાન માટે જારજ શબ્દ વપરાય છે.

તેમના અનુસાર, સંસ્કૃતમાં જાર: શબ્દ સ્ત્રીના પ્રેમી સુધી જ સીમિત છે, પરંતુ આ શબ્દ જ્યારે ફારસીમાં ગયો ત્યારે સ્ત્રીઓએ તેમાં સામેલ પ્રેમીભાવથી આઝાદી મેળવી અને એ શબ્દ વિશુદ્ધ રીતે સાથી, મિત્ર કે દોસ્તના અર્થમાં સ્થાપિત થયો. તેમ છતાં, મહિલાઓને ધિક્કારવા માટે યારનું ચલણ ચાલુ જ રહ્યું હતું. જેમ કે ઈરાનમાં કોઈ સ્ત્રીના મિત્રનો અનાદર કરવા માટે યાર શબ્દ વપરાતો હતો. પંજાબીમાં “ચોરી યારી” શબ્દ છે, જેનો અર્થ થાય છે, ચોરી-છુપીનો સંબંધ. પંજાબીમાં જ મા-બહેન માટે એક ગાળ બોલચાલમાં છે, “મા/બે’ન/દા યાર.”

અરવિંદ વ્યાસ નામના બીજા એક ભાષાવિજ્ઞાનીના મતે યાર શબ્દ ફારસી યાવર પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે સહાયક, સાથી, મિત્ર વગેરે. અગાઉ તેનો અર્થ સેનાપતિ અથવા નગર-રક્ષા અધિકારી થતો હતો. ફારસીમાં સહાયતા કરવાવાળી વ્યક્તિ માટે અદ્યાવર શબ્દ છે. તેમના મતે યાવર શબ્દનો સંસ્કૃતની યુ ધાતુ સાથે સંબંધ છે.

યુ યુ મિશ્રણેડમિશ્રણે ચ અદાદિ:, પરસ્મેપદી, સકર્મક: સેટ (મિશ્રિત કરવું, મેળવવું, મિલાપ કરવો, છુટું પાડવું). અરવિંદ વ્યાસ કહે છે કે ફારસી રક્ષક જેમ ઋગ્વેદમાં યાવયત્સખને મિત્રની રક્ષા કરવાવાળો કહેવામાં આવ્યો છે.

અમુક લોકો યારને અરબી અય્યાર સાથે જોડીને જુએ છે. એમાં પણ રક્ષકનો ભાવ છે. મધ્યકાલીન (9થી 12મી સદી) ઈરાક અને ઈરાનમાં રખડતા યોદ્ધાઓને અય્યાર કહેતા હતા. તેમને બદમાશ અને લફંગા (ફારસીમાં ડિંગ મારે, બકવાસ કરે તેને લફંગા કહે છે) પણ સમજવામાં આવતા હતા, જે શરાબ, જુગાર અને વેશ્યાઓના અડ્ડા પર જતા હતા. તેના પરથી આવારા શબ્દ આવ્યો છે. હિન્દીમાં આવારા ભટકતા લોકો માટે ધુમક્કડ શબ્દ છે.  

યારની જેમ જ સૌથી પ્રચલિત દોસ્ત શબ્દ પણ ફારસી છે. ફારસીમાં તેના ચાર અર્થ થાય છે; સમાન અવસ્થાવાળો તેમ જ સાથે રહેવાવાળો સ્નેહી, સંગી અથવા પ્રેમી, જેની સાથે અનુચિત સંબંધ હોય તે અને સુખ-દુઃખમાં સાથ આપવાવાળો. અલબત્ત, સ્ત્રીના સંદર્ભમાં યારની જેમ દોસ્ત શબ્દમાં નકારાત્મક ભાવ નથી. એટલા માટે યારી-દોસ્તી એવો એક શબ્દ પણ છે.

દોસ્ત શબ્દનો સંબંધ સંસ્કૃત ‘જુષ્ઠ’ સાથે પણ છે, જેનો અર્થ થાય છે પ્રસન્ન, સંતુષ્ઠ રહેવાવાળો. જુષ્ઠમાં જુષ ધાતુ છે, જેમાં અનુકૂળ, મંગલકારીનો ભાવ છે. ખુશ કરવું, પ્રસન્ન રહેવું, સંતુષ્ઠ મહેસૂસ કરવું એ દોસ્તીનો પણ ભાવ છે. હિન્દીમાં યારી-દોસ્તીને લઈને એક આધુનિક મુકતક છે :

બાજારવાદ ને સરે બાજાર કર દિયા,

બીવી કી દોસ્ત કો ભી મેરા યાર કર દિયા,

દૂરી મિટાતે દૌર મેં ઇતને હુએ કરીબ 

યારી કા જાયકા બઢા ગદ્દાર કર દિયા

બાય ધ વે, તમને ફ્રેન્ડ (મૂળ જર્મન ‘ફ્રીઓન્ડ’ એટલે જે પ્રેમ કરે છે તે) શબ્દ તો ખબર છે, પરંતુ અંગ્રેજીમાં એક નવો શબ્દ છે, ફ્રેનીમી (frenemy). અર્થ થાય છે, દુશ્મનદોસ્ત. જે દોસ્ત છે પણ ઈર્ષ્યા અને હરીફાઈ પણ કરે છે, જે તમને અંદરથી નાપસંદ કરે છે તે. કામકાજ અને રોમાન્સના સમયમાં આવા ફ્રેનીમી બહુ બનતા હોય છે. બોલીવુડમાં લોકપ્રિય બની હોય તેવી ૧૦૦ ફિલ્મો દોસ્તી પર બની છે. એમાંથી અડધી ફિલ્મો દોસ્તીના વિશ્વાસઘાત પર હતી. દરેક સંબંધમાં જેમ અમુક નકારાત્મક ખાસિયતો સમય જતાં બહાર આવતી હોય છે, દોસ્તીમાં પણ એક સમયે ટીકા, હોડ, અપેક્ષા અને સ્વાર્થ આવી જાય છે. દોસ્તીની ગરમી સમય જતાં ઓછી થઇ જ જાય છે.

“આયે દિન બહાર કે” ફિલ્મમાં વ્યથિત ધર્મેન્દ્રએ ‘શ્રાપ’ આપ્યો હતો : 

મેરે દુશ્મન તું મેરી દોસ્તી કો તરસે, 

મુજે ગમ દેને વાલે તું ખુશી કો તરસે

પ્રગટ : ‘બ્રેકિંગ વ્યૂઝ’ નામક લેખકની સાપ્તાહિક કોલમ, ‘સંસ્કાર’ પૂર્તિ, “સંદેશ”, 07 ઑગસ્ટ 2022

સૌજન્ય : રાજભાઈ ગોસ્વામીની ફેઇસબૂક દીવાલેથી સાદર

શુક્રવારે રિઝર્વ બેન્ક ઓફ ઇન્ડિયાએ ત્રણ મહિનામાં ત્રીજી વખત રેપોરેટ 50 બેસિસ પોઈન્ટ વધારીને 4.90 પરથી 5.40 પર લાવીને મૂકયો છે. એને પરિણામે હાઉસિંગ લોન સહિત તમામ લોન મોંઘી થશે. આમ તો આ બધું મોંઘવારી ઘટાડવા થાય છે, કાઁગ્રેસ પણ દેશમાં વધતી જતી મોંઘવારી સામે વિરોધ કરે છે, પણ મોંઘવારી ઘટતી નથી. રિઝર્વ બેન્કના ગવર્નર શક્તિકાન્ત દાસ પણ મોંઘવારી ઘટે એ અંગે શંકાશીલ છે. રેપોરેટ એ દર છે જેનાં પર બેન્કો, રિઝર્વ બેન્ક પાસેથી લોન લે છે. રેપોરેટ ઘટે તો બેન્કો પણ ગ્રાહકો માટેનો વ્યાજ દર ઘટાડે ને જો રેપોરેટ વધે તો બેન્કો પણ વ્યાજ દર વધારે. વ્યાજ દર ઘટે તો લોન અને તેનાં હપ્તા સસ્તા થાય ને વધે તો લોન મોંઘી થાય ને એમ જ ઈ.એમ.આઈ. પણ વધે. એક વાત સ્પષ્ટ છે કે બાંધકામનાં કાચામાલ સિમેન્ટ, લોખંડ વગેરેમાં અસહ્ય ભાવવધારો થતાં મકાનો વધુ મોંઘાં થયાં છે, તેમાં રેપોરેટના વધારાએ લોન ને હપ્તા વધુ મોંઘાં કર્યાં છે. એ સ્થિતિમાં મકાનો ખરીદવાની ગતિમાં ઘટાડો થાય એમ બને. રેપોરેટમાં વધારો થતાં બજારમાંથી લિક્વિડિટી પાછી ખેંચાય ને તો ફુગાવો નીચે લાવી શકાય એવી રિઝર્વ બેન્કની ધારણા છે. જોકે જૂનનો ફુગાવો સાત ટકાથી વધુ રહ્યો હતો જે રિઝર્વ બેન્કની છ ટકાની મર્યાદાથી વધુ હતો એટલે ફુગાવો નીચે જાય એમ માનવું વધારે પડતું છે. એ જ રીતે બેન્કો રિઝર્વ બેંકમાં પૈસા જમા કરે છે ને તે તેનાં પર બેન્કોને વ્યાજ આપે છે. આ વ્યાજ દર તે રિવર્સ રેપોરેટ છે. અત્યારે તે 3.35 ટકા છે. એટલે બેન્કો લોન લે તો તેનાં પર બેન્કે 5.40 ટકા વ્યાજ ચૂકવવું પડે ને જો બેન્ક, રિઝર્વ બેંકમાં પૈસા જમા કરાવે તો તેનાં પર તેને 3.35 ટકા જ વ્યાજ મળે છે. ઉદાહરણ તરીકે કોઈ બેન્ક પાસેથી 30 લાખની લોન 20 વર્ષે પૂરી કરવાની ગણતરીએ લે છે તો તેને અત્યાર સુધી 24,260નો હપ્તો આવતો હતો તે હવે 927 વધીને 25,187નો આવે એમ છે.

આ લોન પાછી બે પ્રકારની હોય છે. એક ફ્લોટર અને બીજી ફ્લેક્સિબલ. ફ્લોટરમાં લોન લેતી વખતનો જે વ્યાજ દર હોય તે છેવટ સુધી બદલાતો નથી એટલે જે હપ્તો નક્કી થયો હોય તે જ લોન પૂરી થતાં સુધી ચાલુ રહે છે. ફ્લેક્સિબલમાં રેપોરેટ વધે તો હપ્તો પણ વધે ને રેપોરેટ ઘટે તો હપ્તાની રકમ પણ ઘટે. રિઝર્વ બેન્કની મોનિટરી પોલિસીની મીટિંગ એપ્રિલમાં મળી ત્યારે રેપોરેટ 4 ટકા પર સ્થિર રહ્યો હતો, પણ પછી, રિઝર્વ બેન્કે મેમાં ઇમરજન્સી મીટિંગ બોલાવી ને રેપોરેટ 0.40 ટકા વધારી 4.40 કરી દીધો. તે પછી જૂનમાં પણ 0.50 ટકા દર વધ્યો ને હવે ઓગસ્ટમાં બીજો 0.50 ટકાનો વધારો થતાં રેપોરેટ 5.40 ટકા થયો છે. એટલે કે આ વર્ષમાં કુલ 1.40 ટકાનો વધારો રેપોરેટમાં થયો છે. રિઝર્વ બેન્કના ગવર્નર દાસે જી.ડી.પી. ગ્રોથ અંદાજે 7.2 ટકા યથાવત રહેવાની વાત કરી છે, તો કરંટ એકાઉન્ટ ડેફિસિટ તથા ગ્લોબલ સ્તરે મોંઘવારી દાસને ચિંતાનો વિષય લાગ્યા નથી. એમને ચિંતા ન થાય તે સમજી શકાય એવું છે, પણ મધ્યમવર્ગ અને સિનિયર્સ સતત ચિંતાગ્રસ્ત રહે તેવી સ્થિતિ છે.

એક સમય હતો જ્યારે એક કમાનાર ને દસ ખાનાર હોય તો ચાલી જતું, આજે દસ કમાય તો પણ એકને પૂરું ન પડે એવા દિવસો છે. આ કુદરતી નથી. માનવ સર્જિત છે. લોન મોંઘી થાય તો હપ્તા તરત વધે છે, પણ તેની  સાથે ડિપોઝિટ પરના વ્યાજના દર પણ સમાંતરે વધવા જોઈએ, પણ તેવું ઓછું જ બને છે. કેટલીક બેન્કો ડિપોઝિટના દર વધારે છે તો કેટલીક બેન્કો તેમ કરી શકતી નથી. એની અસર થાપણદારને થાય છે. બેન્કોની મુનસફી પર પણ કેટલુંક છોડવામાં આવે છે એટલે વસૂલાત ચુકાતી નથી, પણ આપવાનું હોય તો યાદશક્તિના પ્રશ્નો ઊભાં થાય છે. એક સમય હતો જ્યારે બેન્કોને ડિપોઝિટના ટાર્ગેટ અપાતા, તે હવે લોનના ટાર્ગેટ પર આવીને અટક્યા છે. એમ પણ લાગે છે કે ડિપોઝિટ વગર બેન્કોને ચાલી જાય છે, નહિતર ડિપોઝિટર્સની આટલી અવગણના થાય ખરી?

એમાં સૌથી વધુ અવગણના સિનિયર સિટિઝનની થઈ રહી છે. પેન્શન રાજકારણીઓ પૂરતું સીમિત રહી ગયું છે ને બીજી તરફ પેન્શનેબલ જોબ લગભગ રહી નથી. જ્યાં જૂનાં લોકો છે ને જેમણે પેન્શનનો ઓપ્શન સ્વીકાર્યો છે તેમને બાદ કરતાં જેમણે વ્યાજની આવક પર જીવવાનું સ્વીકારેલું તે મરવાને વાંકે જીવી રહ્યા છે. તેમને 12-14 ટકા વ્યાજ ખાઈને જીવવાની આશા હતી તે 5-6 ટકા વ્યાજ પર જેમ તેમ ટકવા મથે છે. સિનિયર્સ ઘરમાં તો અવગણાય જ છે ને સરકાર પણ તેનાં તરફ બેધ્યાન જ રહે છે. વાતો મોટી મોટી થાય છે, પણ વરિષ્ઠોની ઠેર ઠેર ઉપેક્ષા થાય છે ને તેને છેતરાયાનો અનુભવ વારંવાર થતો રહે છે. લોન પાછી આવવાની આશા ન લાગતાં તેને લોન આપવા કોઈ ભાગ્યે જ તૈયાર થાય છે. તેણે તબીબી સુવિધા પોતાની ક્ષમતા પર જ મેળવવાની રહે છે. આમે ય તે રિટાયર છે, ત્યાં બે છેડા ભેગા કરવા કોઈ સિનિયર નોકરી કરવા ઈચ્છે તો તેને નોકરી આપવા ય કોઈ તૈયાર થતું નથી. યુવાનો જ નોકરી માટે ફાંફાં મારતા હોય ત્યાં ખર્ચાઈ ચૂકેલા વૃદ્ધને નોકરી કોણ આપે? ઘણાંને તો પેન્શન પણ નથી મળતું, પણ તેણે બધાં જ વેરા ભરવા પડે છે. કોર્પોરેશનનો વેરો ને વેરા પર બીજા વેરા, લાઇટબિલ ને તેનાં પર ટેક્સ, ગેસ બિલ અને તેનાં પર વેરા, એમાં પીછો ન છોડતો જી.એસ.ટી. તે ખાતર પર દિવેલ જેવો નવો ઉમેરાયો છે. ડિપોઝિટ પર વ્યાજ અડધું ને તેનાં પર ટી.ડી.એસ. નફામાં. નોકરી કરી ત્યારે વેરો ભર્યો, નિવૃત્તિ પછી આવક બંધ થઈ, પણ વેરા ચાલુ જ રહ્યા છે. લેવાનું કશું બંધ ના થયું, પણ આપવાનું ધીમે ધીમે બધેથી બંધ થતું ગયું છે. ટ્રેનમાં સિનિયર્સને કન્સેશન મળતું હતું, પણ રેલવે સિનિયર્સ કરતાં વધારે ગરીબ થઈ ગઈ એટલે તે બંધ થયું. વરિષ્ઠને પેન્શન ન મળે, પણ એના ટેક્સમાંથી સાંસદને એકથી વધારે પેન્શન મળે તેનો કોઈને વાંધો નથી. વરિષ્ઠનું પેન્શન પગાર નથી, પણ તેને પગાર ગણીને તેનાં પર વખતોવખત ટેક્સ તો વસૂલાતા જ રહે છે. લોકોના ટેકસમાંથી સરકાર રસ્તા, રેલવે બનાવે અને એને ઉદ્યોગપતિઓ ખરીદે ને તેની પાસેથી લોકો એ જ સેવાઓ ઊંચા દામે ખરીદે એ સિલસિલો છે. સાંસદોને એ સેવા મફત મળે છે. વરિષ્ઠને પગાર ન મળે, પણ તેણે ટેક્સ બધા ભરવાના ને સાંસદને પગાર મળે પણ તેણે ટેક્સ કોઈ નહીં ભરવાનો. તેને કોઈ ટેક્સ લાગે જ નહીં.

આ બધું રિઝર્વ બેંકને કારણે થાય છે એવું કહેવાનું નથી, પણ રેપોરેટ ઘટે તે સાથે થાપણ પરના વ્યાજ દર પણ ઘટે છે ને તેની સીધી અસર વરિષ્ઠ નાગરિકની વ્યાજની આવક પર પડે છે. આ સ્થિતિ બદલાવી જોઈએ. રેપોરેટ ઘટે તો લોન સસ્તી થાય, છતાં તેના પર વ્યાજનો દર ઘટાડવાનું જે તે બેન્ક પર નિર્ભર છે, તો સિનિયર્સને વ્યાજ ઓછું મળતું થાય તો તે રોકવાનું બેન્કો કે રિઝર્વ બેન્ક કરી શકે કે કેમ તે વિચારવાનું રહે. અથવા વ્યાજ વધુ મળે કે વ્યાજની આવક ઘટે નહીં તેવી યોજનાઓ પણ સિનિયર્સ માટે રિઝર્વ બેન્ક કરી શકે.

ટૂંકમાં, સિનિયર્સ આર્થિક સ્થિતિ ઠીક હોય તો જ આ મોંઘવારીમાં ટકી શકે એમ છે. એ જો આવક વગરના  થાય કે ઓછાં વ્યાજને કારણે તંગી અનુભવે તો તેનો કોઈ ભાવ ન પૂછે એમ બને. આજે કુટુંબમાં કોઈ કોઈને નભાવે એવી સ્થિતિ ખાસ રહી નથી. દરેક જણ પોતાની આવકમાંથી જ માંડ પેટ ભરે એવી મોંઘવારી છે, ત્યાં વરિષ્ઠને એમ જ પોષવાનું, ઈચ્છા હોય તો પણ પરવડે એમ ઘણાંને હોતું નથી. એવામાં સરકારે, બેન્કોએ, સમાજે એ સ્થિતિ ઊભી કરવી જોઈએ કે તે પ્રશંસાની જાહેરાતોથી નહીં, પણ પોતાનાં પૈસાથી પેટ ભરે. કોઈ પણ વરિષ્ઠ અપમાનિત જિંદગીથી બચીને રહે ને માનભેર જીવે એટલું થઈ ન શકે એટલો ગરીબ તો આ દેશ ક્યારે ય ન હતો, તો હવે પણ ન રહે એટલું ઈચ્છીએ.

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 08 ઑગસ્ટ 2022

ભારતે પોતાના પાડોશીઓને કારણે બહુ વેઠ્યું છે પણ કમનસીબે USAના ચંચુપાત વગર આપણે આતંકીઓ સામે સીધા પગલાં નથી લઇ શકતા

USAની ડ્રોન સ્ટ્રાઇકમાં આતંકવાદી સંગઠન અલ-કાયદાના લીડર અયમાન અલ ઝવાહિરીને કાબુલમાં તેના સેફ હાઉસમાં મોતને ઘાટ ઉતારવામાં આવ્યો. હચમચી ગયેલું અર્થતંત્ર, રોગચાળા પછી માંડ વળી રહેલી કળ, યુક્રેન પર રશિયાનો હુમલો વગેરે ઉપરાંત દુનિયામાં બીજું ઘણું ય ચાલી રહ્યું છે – એમાં આતંકવાદ નેવે નથી મુકાઇ ગયો. વળી USAને તો આતંકવાદીઓને ઝાલીને પતાવી દેવામાં ફાવટ આવી ગઇ છે. જ્યારે અફઘાનિસ્તાનમાંથી USAનું સૈન્ય નીકળી ગયું ત્યારે સાથે એવી વાત પણ થઇ હતી કે તાલીબાને વચન આપ્યું છે કે તે અફઘાનિસ્તાનને આતંકવાદીઓનું ‘સેફ હેવન’ નહીં બનવા દે. જો કે ઇતિહાસનું પુનરાવર્તન થવાનું જ હતું, જે રીતે ઓસામા-બિન-લાદેન અબોટાબાદમાં સંતાયો હતો તે જ રીતે ઝવાહિરી કાબુલમાં તાલીબાનીઓની મદદદથી રહી રહ્યો હતો. જ્યારે USAએ અફઘાનિસ્તાનમાંથી સૈન્ય પાછું ખેંચ્યું ત્યારે દુનિયાને કહેવા ખાતર USAએ તાલીબાનીઓ અફઘાનિસ્તાનમાં અરાજકતા નહીં ફેલાવે એમ કહ્યું પણ ખરું. USAને તાલીબાનીઓની ફિતરત ન ખબર હોય એમ માનવાનું કોઇ કારણ નથી. આ સમીકરણમાં પાકિસ્તાનનો સ્વાર્થ ગુરુત્તમ સામાન્ય અવયવનું કામ કરે છે. આંતરિક સમસ્યાઓ સાથે ઝૂઝતા પાકિસ્તાનને USAને વ્હાલા થવાનું ગમે તે સ્વાભાવિક છે. વળી પાકિસ્તાન અત્યારે તકલીફમાં છે એટલે ભારતમાં આતંકી સળી કરાવવાનું તેને પોસાય એમ નથી.  ભારત, પાકિસ્તાન, અફઘાનિસ્તાન અને USAનું સ્વાર્થ, સત્તા અને સલામતીનું કોકડું ગુંચવાયેલું છે અને તેની આગળ વાત કરીએ પરંતુ આ ડૉક્ટર ઝવાહિરી વિશે થોડું જાણીએ.

ઇજિપ્તના આ ડૉક્ટર ૨૦૧૧થી અલ-કાયદાના વડા તરીકે કામ કરતો હતો. ઓસામા બિન-લાદેનના મોત પછી બધો કારભાર ઝવાહિરીને માથે હતો. અલ કાયદાએ કરેલા મોટા આતંકી હુમલા જેવા કે ૧૯૯૮માં ઇસ્ટ આફ્રિકામાં અમેરિકન એમ્બસી પર હુમલાથી માંડીને ૨૦૧૧માં થયેલા ૯/૧૧ના હુમલામાં તેનો હાથ હતો. ઇજિપ્તની ઇસ્લામિક જિહાદના શરૂઆતી દિવસોથી તેનો હિસ્સો રહેલા ઝવાહિરી ૯/૧૧ના વખતથી અલ-કાયદામાં બીજા નંબરે હતો. સર્જનની ડિગ્રી મેળવનારા ઝવાહિરી આતંકી જૂથોમાં યુવાન વયેથી પ્રવૃત્ત હતો. સુસાઇડ બોમ્બિંગને અલ-કાયદાની પેટર્ન બનાવવામાં ઝવાહિરીનો હાથ હતો. ઝવાહિરીનો આતંકવાદી તરીકેનો બાયોડેટા ઘણો લાંબો છે અને લાદેન સાથે જોડાઇને તેણે ઇજિપ્તમાં જે તરકીબો અપનાવવાની કોશીશ કરી હતી તે બધી અલ-કાયદામાં અમલમાં લાવીને ઇસ્લામિક જિહાદને વધુ ધારદાર બનાવી. લાદેન સાથે આફ્રિકા, પાકિસ્તાન અને અફઘાનિસ્તાન એમ બધે જ ઝવાહિરી ફર્યો. યુ.એસ. અધિકારીઓ અનુસાર થોડા વખત પહેલાં સુધી તે પાકિસ્તાનમાં સંતાયેલો હતો અને આ વર્ષની શરૂઆતમાં તે અફઘાનિસ્તાન આવ્યો હતો કારણ કે તેને તાલીબાની રાષ્ટ્રમાં પોતે સલામત રહેશેની ખાતરી હતી. તેની આ ખાતરીનો પુરાવો એ હતો કે તે બિંધાસ્ત બાલ્કનીમાં કલાકો વિતાવતો, તે છુપાઇને ન રહેતો. આવા સંજોગો હોય ત્યારે તાલીબાનને કારણે અફઘાનિસ્તાનમાં આતંકવાદી જૂથ પાંગર્યા ન કરે તેનું ધ્યાન માત્ર USAએ નહીં પણ આખી દુનિયાએ રાખવું પડશે.

કોરોનાવાઇરસના ભરડામાં સપડાયેલા વિશ્વને જીવ બચાવવાની લડત ચાલતી હતી ત્યારે આતંકવાદીઓ પોતાનું કામ કરવામાં વ્યસ્ત હતા. ૨૦૨૦ના માર્ચમાં ઇસ્લામિક સ્ટેટ – આઇ.એસ. – દ્વારા ઇજીપ્ત, નાઇઝર, નાઇજીરિયા, ફિલીપિન્સ, યમન અને સોમાલિયામાં આતંકી હુમલા કરાયા.  ૨૦૨૦ના એપ્રિલમાં ઇરાક માત્રમાં આઇસિસે ૧૦૦ જેટલા હુમલા કર્યા હતા. જેહાદીઓ અને કટ્ટરવાદીઓનું જોખમ બદલાયેલા વલણ સાથે આજે પણ દુનિયા આખી પર યથાવત્ છે. ટેક્નોફોબિયા, સેલડ બાર આઇડિયોલૉજી, ઇન્સેલ આઇડિયોલૉજી જેવી જાતભાતની માનસિકતાઓ વધુ ડરામણા-જોખમી અને જીવલેણ આતંકીઓ તૈયાર કરી રહી છે. આવનારાં વર્ષોમાં આતંકવાદની પદ્ધતિઓમાં પણ બદલાવ આવશે. યુરોપ, USA, કેનેડા અને ઑસ્ટ્રેલિયા જેવા દેશોમાં વેક્સિનનો વિરોધ કરનારા જમણેરી કટ્ટરપંથીઓ સાથે મળી જઇને હિંસક દેખાવો કરી ચૂક્યા છે. વળી ઇરાન, ઇઝાયલ અને તેહરાન જેવા દેશો શસ્ત્રોને મામલે ચુપચાપ પોતાના બાવડાં મજબૂત કરી રહ્યાં છે. રાજકીય આતંકવાદ આધુનિક વિશ્વની વાસ્તવિકતા છે. વિશેષજ્ઞોનું માનવું છે કે USA જે રીતે કાઉન્ટર ટેરરિઝમમાં સફળતા મેળવશે તેમ તેમ જેહાદી ચળવળનું વિકેન્દ્રીકરણ થશે અને પશ્ચિમી દેશોમાં સ્થાનિક કટ્ટરપંથીઓ પેદા કરવા પર તેઓ વધુ ધ્યાન આપશે. આતંકીજૂથોએ રોગચાળાનો પૂરતો લાભ લીધો છે અને નાગરિકો તથા સરકારો સામે હિંસાનો મારો ચાલુ જ રાખ્યો છે. વળી આફ્રિકા વગેરેમાં જ્યાં તેઓ રોગચાળાને ઇશ્વરનો શ્રાપ કહી લોકોને ડરાવી શક્યા ત્યાં તેમણે નવા લોકોને ઉપરવાળાનો ભય બતાવી આતંકી જૂથમાં ભેળવી લેવાનું કામ પણ કર્યું છે.

હવે વૈશ્વિક ફલકથી ફરી એકવાર પાડોશી દેશોમાં પળાતા આતંકવાદીઓની વાત કરીએ. એંશીના દાયકાથી પાકિસ્તાને ભારતમાં આતંકવાદ ફેલાવ્યો છે. USAની વાત કરીએ તો ભારતમાં ૧૯૯૯માં જ્યારે તાલીબાને આઇ.એસ.આઇ. સ્પોન્સર્ડ IC-814 હાઇજેક કર્યું હતું USAને કંઇ ફેર નહોતો પડ્યો. ભારતે મુસાફરોને બચાવવા માટે ખુંખાર આતંકીઓને છોડવા પડ્યા હતા. ૨૦૦૮માં જ્યારે મુંબઇમાં હુમલા થયા ત્યારે ભારત પાકિસ્તાન સામે હુમલો કરી બેસશેની ચિંતા USAને હતી અને તેમણે આપણને એમ કરતા રોકીને ખાતરી આપી કે પાકિસ્તાન આ હુમલાનું ષડયંત્ર કરનારાઓને પકડવામાં મદદ કરશે. હવે આ તો USAની નીતિ દુનિયા માટે છે પણ જ્યારે પોતાના પગ તળે રેલો આવે છે, પોતાનો સ્વાર્થ જ્યારે જોખમાય છે ત્યારે તે કોઇપણ હદે જાય છે. જેમ કે ૯/૧૧ પછી તાલીબાન પાસેથી USAએ બિન-લાદેન માંગ્યો અને જ્યારે એ ન થયું ત્યારે અફઘાનિસ્તાનમાંથી તાલિબાનને હાંકી દઇ USAએ પોતે ત્યાં કબજો કરી લીધો. આઇસીસ અને બીજા આતંકી જૂથોએ અમેરિકા સામે હુમલાની યોજનાઓ ચાલુ રાખી તો USAએ ડ્રોન સ્ટ્રાઇક્સ કરવાનું શરૂ કર્યું. યુ.એસ.ના વડા પાસે એ નામોની યાદી જાય જે USA માટે જોખમી છે અને પ્રેસિડન્ટ નક્કી કરે તેને ટાર્ગેટ પર લઇને તેનો ખાત્મો બોલાવી દેવાય. આખા ખેલમાં પાકિસ્તાનની ગણતરી એવી કે પોતાને ખબર છે કે લોન પર જીવવાનું છે, USAની જરૂર પડશે એટલે જ્યાં લાગે ત્યાં માહિતી આપી દઇ યુ.એસ.ની નજરમાં સારા થઇ જવાનું. ભારતે પોતાના પાડોશીઓને કારણે બહુ વેઠ્યું છે પણ કમનસીબે USAના ચંચુપાત વગર આપણે આતંકીઓ સામે સીધા પગલાં નથી લઇ શકતા.

ભારતની આતંકવાદ સામેની લડતની વાત કરીએ તો સ્પેશ્યલ ઑપરેશન્સમાં રાજકીય નેતૃત્વનો મોટો હિસ્સો હોય છે. આર્મી, નેવી કે એરફોર્સ ધારે તો એક થઇને દુશ્મનોનો ખાત્મો બોલાવી શકે છે પણ તેમ કરવાની મંજૂરી તેમને પ્રેસિડન્ટ પાસેથી મળવી જોઇએ. સી.આઇ.એ. પાસે જે સવલતો છે તે હજી ભારત પાસે નથી, આપણે પહેલાં એ ક્ષમતા ખડી કરવી પડે.

બાય ધી વેઃ

USA જે કરે છે તે ભારત કરી શકે? – એવો સવાલ થાય જ, કારણ કે મુંબઇ હુમલાના આરોપીઓ હોય કે પ્લેનના અપહરણકર્તાઓ હોય કે પછી દાઉદ ઇબ્રાહિમ જ કેમ ન હોય? – આપણા બધા શત્રુઓ સાવ પડખે જ છે અને તે ય છૂટા ફરે છે. બાલાકોટ પછી આપણને એવું કશું પણ કરતા રોકવામાં આવે છે જે USA પોતે કરે છે. તાલીબાનીઓ કે પાકિસ્તાની સૈન્યને ન્યાયનો કોન્સેપ્ટ ખબર જ નથી પણ આપણે USA સાથે સારાસારી રાખવી પણ જરૂરી છે એટલે આપણે એમના જેવું નહીં કરી શકીએ.

પ્રગટ : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 07 ઑગસ્ટ 2022