પર્યાવણમાં ઠેરઠેર પડેલા, પ્રસરેલા પ્લાસ્ટિકમાંથી જો ક્લિંગ રૅપ બનાવાય તો આખી પૃથ્વી ફરતે તે વિંટાળી શકાય એટલું પ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણ થઈ ચુક્યું છે.
યુનાઇટેડ નેશન્સ કન્વેનશન ટુ કોમ્બેટ ડેઝર્ટિફિકેશનની ચૌદમી કૉન્ફરન્સ ઑફ પાર્ટીઝમાં આપણ વડાપ્રધાને જાહેરાત કરી કે, ‘હવે એ સમય આવી ગયો છે કે આખું વિશ્વ સિંગલ યુઝ પ્લાસ્ટિકને અલવિદા કરે.’ ૨જી ઑક્ટોબર, ગાંધીજીની ૧૫૦મી જન્મી જયંતીનાં રોજ વડાપ્રધાન પ્લાસ્ટિકનાં ઉપયોગને ઘટાડવા અંગે જાહેરાત કરે તેવી વકી છે, ત્યારે હજી આપણે કઇ કઇ ચીજોને સિંગલ યુઝ પ્લાસ્ટિક તરીકે નિયત કરીએ છીએ એ અંગે હજી સ્પષ્ટતા નથી. સિંગલ યુઝ પ્લાસ્ટિક એટલે કે એવું પ્લાસ્ટિક જેમાંથી બનેલી ચીજોનો એકથી વધારે વાર ઉપયોગ કરવો જોખમી ગણાય. તે ડિસ્પોઝેબલ હોય, એકવારનાં ઉપયોગ પછી તેને ફેંકી દેવા સિવાય બીજો કોઇ વિકલ્પ નથી હોતો. જો કે હાલમાં સેન્ટ્રલ પૉલ્યુશન કન્ટ્રોલ બોર્ડ દ્વારા બાર ચીજો પર પ્રતિબંધ મુકવાનો પ્રસ્તાવ રજૂ કરાયો છે. આ બાર ચીજોમાં પ્લાસ્ટિકની પાતળી થેલીઓ, રૅપિંગ ફિલ્મ્સ, સ્ટ્રૉઝ, સ્ટિરર, ડિસ્પોઝેબલ કટલરી, ફુગ્ગામાં, ઇયર બડ્ઝ અને પેપરમિન્ટ કે લૉલીપૉપ્સમાં વપરાતી પ્લાસ્ટિકની સળીઓ, સિગરેટ બટ્સ, થર્મોકૉલ, ૨૦૦ એમ.એલ.થી નાના કદની ઠંડા પીણાની બૉટલ અને રસ્તા પર લગાડાતા બેનર્સનો સમાવેશ કરાયો છે.
મજાની વાત છે કે આ યાદીમાં ચિપ્સ, નટ્સ વગેરે જે મલ્ટિ લેયર પૅકેજિંગમાં વેચાતું હોય છે તેનો તો ઉલ્લેખ પણ નથી કરાયો. આ પૅકેટ્સ ક્યારે ય રિસાઇકલ નથી થતાં અને એટલે જ કાગળ છત્તર ઉપાડનારાં પણે તે વીણતાં નથી. આપણાં શહેરો પાણીમાં જ નહીં પ્લાસ્ટિકમાં પણ ગરકાવ થઇ રહ્યાં છે. ભારતમાં દર વર્ષે પ્રતિ વ્યક્તિ ૧૧ કિલો પ્લાસ્ટિક વપરાય છે, આ આંકડો અન્ય રાષ્ટ્રોની સરખામણીએ ઘણો ઓછો છે પરંતુ, આપણી વસ્તીને ધ્યાનમાં લેશો, તો આ આંકડો અધધધધ કરતાં ય મોટો થશે. વળી આપણે ત્યાં રોજેરોજ ૨૬ હજાર ટન પ્લાસ્ટિક વેસ્ટ પેદા થાય છે અને એમાંથી કેટલો પ્લાસ્ટિકી કચરો રિસાઇકલ થાય છે તેનો કોઇ ચોક્કસ આંકડો નથી. મોટાભાગનો આ પ્લાસ્ટિક કચરો નદીઓ, દરિયા કે મોટાંમસ ઉકરડા ભેગો જ થાય છે.
પ્લાસ્ટિકનું સંશોધન માણસજાત માટે એટમ બોમ્બ કરતાં કંઇકગણું વધારે જોખમી છે. ‘ધી ઇન્ડિપેન્ડન્ટ’માં પ્રકાશિત થયેલા એક અહેવાલ મુજબ આપણી દુનિયાનાં સમુદ્રમાં આપણી આકાશગંગામાં રહેલા તારાઓ કરતાં પ૦૦ ગણાં વધારે માઇક્રોપ્લાસ્ટિકનાં હિસ્સા છે. જે રીતે પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ થાય છે તે જોતાં ૨૦૫૦ સુધીમાં આખા વિશ્વનાં સમુદ્રોમાં જેટલી માછલી છે તેનાં કરતાં પ્લાસ્ટિક વધારે હશે. આપણી રોજિંદી જિંદગીમાં ટુથપેસ્ટની ટ્યૂબ, ગરણી, ડોલ, ડબલાં, સૉપ કેસિઝથી માંડીને થેલીઓ, ટૂથ બ્રશ, ડબ્બાં વગેરે જેવી કેટલકેલી ચીજોમાં આપણે પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ કરીએ છીએ. આપણે પ્લાસ્ટિકનો વધારે પડતો ઉપયોગ કરીએ છીએ તેમાં કંઇ નવાઇ નથી કારણ કે પ્લાસ્ટિક સસ્તું છે, ટકાઉ છે અને ધારીએ એ આકારમાં તેનો ઉપયોગ કરી શકાય છે. વૈજ્ઞાનિકોને મતે જે બેકાબૂ રીતે પ્લાસ્ટિક વપરાય છે અને પછી ફેંકી દેવાય છે તે જોતાં પૃથ્વી પર એક અનિયંત્રિત પ્રયોગ થઇ રહ્યો છે જેનું પરિણામ માઠું જ આવવવાનું છે. દુનિયામં દર મિનિટે દસ લાખ પ્લાસ્ટિકની પાણીની બૉટલ ખરીદાય છે. આપણે જે વાપરીએ છીએ તેમાંથી પચાસ ટકા પ્લાસ્ટિક સિંગલ યુઝ પ્લાસ્ટિક હોય છે.
વિશ્વમાં ક્યાં છે પ્લાસ્ટિક બૅગ્ઝ પર પ્રતિબંધ?
1. અમેરિકામાં વૉશિંગ્ટન ડી.સી.માં પ્લાસિ્ટક બૅગ્ઝના ઉપયોગ પર ટૅક્સ લાદવામાં આવ્યો અને તેમાંથી મળતા રેવન્યુનો ઉપયોગ એનાકોસ્ટિયા રિવર ક્લિન અપમાં કરાયો. ૨૦૦૯માં આ ટૅક્સ જાહેર કરાયા પછી પ્લાસ્ટિક બૅગ્ઝનાં ઉપયોગમાં ૮૫ ટકા ઘટાડો છે. યુ.એસ.એ.નું સાન ફ્રાન્સિસ્કો ૨૦૦૭માં એવું પહેલું શહેર બન્યું, જ્યાં પ્લાસ્ટિક બૅગ્ઝ પર પ્રતિબંધ મુકાયો અને તેનાથી થતાં પ્રદૂષણમાં ૨૦૧૦થી ૭૨ ટકા ઘટાડો નોંધાયો છે. ત્યાં સિએટલમાં પ્લાસ્ટિક બૅગનાં ઉપયોગમાં ૭૮ ટકા ઘટાડો છે તો બૉસ્ટનમાં ગયા વર્ષે ડિસેમ્બરમાં જ પ્લાસ્ટિક બૅગ્ઝ પર પ્રતિબંધ મુકાયો છે.
2. કેન્યામાં ૨૦૧૭માં આધા રાષ્ટ્રમાં પ્લાસ્ટિક બૅગ્ઝ પર પ્રતિબંધ મુકાયો જેથી ખેતી, મત્સ્ય ઉદ્યોગ અને ટુરિઝમ સુરક્ષિત રહે. આ પ્રતિબંધ સિંગલ યુઝનાં વિક્રેતા અને ઉત્પાદકો પર પણ લાગુ કરાયો. જરૂર પડી ત્યાં કાયદો તોડનારને ચાર વર્ષની જેલ અથવા ૪૦,૦૦૦ દંડની સજા પણ ફટકારાઇ.
3. ચીલે[Chile]માં પણ રાષ્ટ્રીય સ્તરે ૨૦૧૭માં કાયદો પસાર કરાયો પણ તે દરિયાકાંઠે આવેલા શહેરોમાં જ લાગુ પડે છે. આ નીતિ હેઠળ ૨૩૦ શહેરો પ્રભાવિત છે જેમાં મેટ્રો સિટીઝ અને સહેલાણી શહેરો પણ સમાવિષ્ટ છે. અહીં સજા રૂપે કાયદાનું ઉલ્લંઘન કરનારને ૩૦૦ અમેરિકન ડૉલર્સનો દંડ ફટકારવામાં આવે છે.
4. યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં ૨૦૧૫નાં ઑક્ટોબરથી સ્ટોર્સ દ્વારા સિંગલ યુઝ પ્લાસ્ટિક બૅગ્ઝ માંગનારા ગ્રાહકો પાસેથી પાંચ પેન્સ ઉઘરાવવાની શરૂઆત થઈ. જે પણ બિઝનેસમાં ૨૫૦થી વધારે કર્મચારીઓ હોય ત્યાં પ્લાસ્ટિક બૅગ્ઝની કિંમત ગ્રાહકો પાસેથી લેવાય છે. યુનાઇટેડ કિંગ્ડમમાં પ્લાસ્ટિક બૅગ્ઝનાં વપરાશમાં ૮૦ ટકા ઘટાડો થયો છે વળી કચરા સાફ કરાવવાનાં કામમાં પણ ૬૦ મિલિયન પાઉન્ડનો તો કાર્બન સેવિંગ્ઝમાં ૧૩ મિલિયન પાઉન્ડનો ખર્ચ ઘટ્યો છે.
5. ઑસ્ટ્રેલિયામાં ૩૫ માઇક્રોન્સથી ઓછી ઘનતા ધરાવતી બૅગ્ઝ પર ૨૦૧૧માં પ્રતિબંધ મુકાયો. સરકારે નાગરિકોને રિ-યુઝેબલ બૅગ્ઝ વાપરવા પ્રોત્સાહન આપ્યું. પરિણામે ઉકરડા(લેન્ડ ફિલ્સ)માં જતા વેસ્ટમાંથી એક તૃતિયાંશ પ્લાસ્ટિક વેસ્ટ ઓછો થઇ ગયો. નાગરિકોએ આ પ્રતિબંધને ૭૦ ટકા સફળ બનાવ્યો છે.
6. ચીનમાં સિંગલ યુઝ પ્લાસ્ટિક બૅગ્ઝ પર સદંતર પ્રતિબંધ મુકાયો. કાયદો તોડનારી કંપનીઓને ૧૦,૦૦૦ યુઆન એટલે કે ૧,૫૯૩ યુ.એસ. ડૉલર્સ જેટલો દંડ ભરવો પડે છે. પ્રતિબંધથી પોલિથીન બૅગ્ઝનાં ઉપયોગમાં ૬૬ ટકા ઘટાડો જોવા મળ્યો છે વળી કાયદાનું કડક પાલન થાય તે માટે કુલ ૬ લાખ રેગ્યુલેટર્સને આખા દેશનાં ગ્રોસરી સ્ટોર્સમાં મોકલવામાં આવ્યા જેથી તેઓ ખાતરી સાથે નિયમનું પાલન કરાવી શકે.
7. આપણા દેશમાં કર્ણાટકમાં બૅગ્ઝ જ નહીં પણ પ્લાસ્ટિકની ડિશ-ચમચી વગેરેનાં ઉપયોગ અને ઉત્પાદન પર પર ૨૦૧૬ની સાલથી પ્રતિબંધ મુકાયો છે.
નાકનું ટિચકું ચઢી જાય એવા એક સંશોધનનો ઉલ્લેખ કરવો રહ્યો. ફિનલેન્ડ, નેધરલેન્ડ, પોલેન્ડ, રશિયા, યુનાઇટેડ કિંગ્ડમ અને ઑસ્ટ્રેલિયા – આઠ દેશોમાંથી સ્વસ્થ ગણાતા લોકોનાં સ્ટુલ સેમ્પલ લેવાયાં. ટેસ્ટ અનુસાર દરેકની ઉત્સર્જન સામગ્રીમાં પોલિપ્રોપિલિન અને પોલિથાયલિન ટેરેફ્થાલેટ જોવા મળ્યાં. આ એક પ્રકારનાં માઇક્રોપ્લાસ્ટિક્સ છે જે આ સ્ટુલ સેમ્પલમાં રહેલા અન્ય માઇક્રોપ્લાસ્ટિક્સની સાથે આઠે-આઠ રાષ્ટ્રની વ્યક્તિના શરીર તંત્રમાં હાજર છે તેમ સાબિત થયું. માઇક્રોપ્લાસ્ટિક્સ લિવર, આંતરડાં અને શરીરમાં રહેવા જરૂરી પોષક તત્ત્વોને હાનિ પહોંચાડી શકે છે. પર્યાવણમાં ઠેરઠેર પડેલા, પ્રસરેલા પ્લાસ્ટિકમાંથી જો ક્લિંગ રૅપ બનાવાય તો આખી પૃથ્વી ફરતે તે વિંટાળી શકાય એટલું પ્રદૂષણ થઈ ચુક્યું છે.
બાય ધી વેઃ
ગ્રાહકો ધારે તો કંપનીઓને પોતાની વેચાણપદ્ધતિમાં પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ ઘટાડવા ફરજ પાડી શકે છે. જ્યાં જરૂર નથી ત્યાં પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ ટાળવા માટે પણ આપણે જાગૃત હોવું જરૂરી છે. પ્લાસ્ટિકનું વિભાજન મુશ્કેલ છે પણ હવે એવી ટૅક્નોલૉજી અસ્તિત્વમાં આવી છે જેને કારણે એ.આઇ.-આધારિત રોબોટ દૂધની થેલી, પાણની બૉટલ જેવી સામાન્ય ચીજોનું વર્ગીકરણ કરી શકે છે. વિશ્વભરનાં દેશ રિસાઇકલ્ડ પ્લાસ્ટિકમાંથી ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર ખડું કરવાની દિશામાં પણ કામ કરી રહ્યાં છે. ઇકો બ્રિક્સનાં ફર્નિચર, દિવાલો વગેરે બને છે તો ભારતમાં પણ પ્લાસ્ટિકનો ઉપયોગ કરીને એક લાખ કિલો મિટરનો રસ્તો બનાવવાની તજવીજ થઇ રહી છે. પ્લાસ્ટિકમાંથી ઇંધણ અથવા તો પ્લેક્સ તરીકે ઓળખાતું પ્લાસ્ટિક ઓઇલ પણ બની શકે છે. યુનાઇટેડ કિંગ્ડમની એક કંપની આ પ્રયોગ કરવામાં સફળ રહી છે અને ૭,૦૦૦ ટન પ્લાસ્ટિકમાંથી ૫,૨૦૦ ટન તેલ બનાવી શકાય છે. પ્લાસ્ટિકની હાનિથી તો આપણે વાકેફ થયાં જ છીએ પણ હવે જે છે તેનું રિ-સાયકલિંગ અને અપ-સાયકલિંક કરવાની દિશામાં વિચારવું રહ્યું.
સૌજન્ય : ‘બહુશ્રૃત’ નામક લેખિકાની સાપ્તાહિક કટાર, ’રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 22 સપ્ટેમ્બર 2019
