શબ્દોમાં તરતી સાંજ, ધુમ્મસમાં વિચારો ભર્યા,
કલ્પના વિસ્તરી કારણોની પાર, અક્ષરો તર્યા.

ધુમ્મસ ફૂટી ગયા છે શબ્દોના મૌન પ્રદેશમાં,
રઝળતા કાગળો મૂકી શબ્દો, ક્યાં જઈ ખર્યા ?

કાયનાત ચશ્માંનાં કાચ પર આરપાર છેદી,
કાગળની લટકતી વસંતો, શબ્દો ને દર્પણ કર્યા.

શબ્દોના દર્પણમાં ઊગી નીકળ્યાં છે એવાં ફૂલ,
ધોધમાર પાંપણોમાં જળનાં પ્રતિબિંબ ઠંર્યા.

શબ્દોની પારદર્શકતા, હાથમાં કાગળનું સફેદ રણ,
ત્રણ અક્ષરની છાંયડી, વાદળને મૃગજળ કર્યાં.

ઘાટકોપર, મુંબઈ

e.mail : bijaljagadsagar@gmail.com

આમ આદમી પાર્ટી કૉન્ગ્રેસની જગ્યા લઈ શકશે? અને જો લઈ શકે તો એ દેશના હિતમાં હશે? પંજાબ વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં આમ આદમી પાર્ટી(‘આપ’)ને ભવ્ય વિજય મળ્યો એ પછી આ બે પ્રશ્ને અત્યારે દેશમાં ચર્ચા ચાલી રહી છે. બીજી રીતે કહીએ તો કેવો પક્ષ બી.જે.પી.નો વિકલ્પ હોઈ શકે અને હોવો જોઈએ અને ‘આપ’ આવો હોવો જોઈએ એવો વિકલ્પ બની શકશે?

તાજેતરમાં કેન્દ્રીય પ્રધાન નીતિન ગડકરીએ કહ્યું હતું કે દેશને સશક્ત કૉન્ગ્રેસની જરૂર છે, કારણ કે લોકતંત્ર માટે મજબૂત વિરોધ પક્ષ જરૂરી હોય છે. તેઓ આમ આદમી પાર્ટીને હજુ બી.જે.પી.ના વિકલ્પ તરીકે જોતા હોય એમ લાગતું નથી. અથવા એવું પણ બને કે તેમને જેવો વિરોધ પક્ષ અભિપ્રેત છે એવો ‘આપ’ નહીં લાગતો હોય. કદાચ ગડકરીને કૉન્ગ્રેસ જેવા વિરોધ પક્ષની જરૂર છે અને ‘આપ’ એવો પક્ષ નહીં લાગતો હોય.

સંસદીય-ચૂંટણીકીય-રાજકીય વિકલ્પ એક વાત છે અને વિચારધારાઓના વિકલ્પ બીજી વાત છે. બી.જે.પી. એક વિચારધારા છે અને તેના વિકલ્પની જરૂર છે. એક જમાનામાં કૉન્ગ્રેસના વિકલ્પે ઘણા રાજકીય પક્ષો રચાયા, થોડો સમય આશા જગાવી અને આથમી ગયા. સમાજવાદી પક્ષ અને સ્વતંત્ર પક્ષનો અહીં ઉલ્લેખ કરવો જોઈએ. સમાજવાદીઓને એમ લાગતું હતું કે કૉન્ગ્રેસ જમણેરી છે, ભદ્રવર્ગનું એમાં વર્ચસ છે અને વંચિતોને કૉન્ગ્રેસમાં ન્યાય મળી શકે એમ નથી. આનાથી ઊલટું સ્વતંત્ર પક્ષના નેતાઓને લાગતું હતું કે કૉન્ગ્રેસ ડાબેરી છે અને સમાજવાદી સમાજ રચનાને નામે વ્યક્તિકીય પુરુષાર્થને રૂંધે છે. વિકાસ માટે મોકળાશ અનિવાર્ય છે. બન્ને પક્ષોના નેતાઓ એક જ સમયે કૉન્ગ્રેસને બે અલગ ચશ્માંથી જોતા હતા. એક દિવસ એવું બન્યું કે સમાજવાદી પક્ષને જ્ઞાતિવાદી રાજકારણ કરનારાઓ ભરખી ગયા અને સ્વતંત્ર પક્ષને જમીનદારો અને રાજવીઓ ભરખી ગયા.

સમાજવાદી પક્ષ અને સ્વતંત્ર પક્ષ કૉન્ગ્રેસનો રાજકીય વિકલ્પ નહીં બની શક્યા અને વિલય પામ્યા, પણ એ જ સમયે સ્થપાયેલો ભારતીય જન સંઘ (અત્યારનો ભારતીય જનતા પક્ષ) પડતા આખડતા એક દિવસ કૉન્ગ્રેસનો વિકલ્પ બની ગયો. વિકલ્પના આ સ્વરૂપને સમજવાની જરૂર છે. સંઘ પરિવાર એક શિસ્તબદ્ધ પરિવાર છે, તેની પાસે કાર્યકર્તાઓની મોટી ફોજ (કેડર) છે વગેરે કારણો આપવામાં આવે છે અને એ મોટી શક્તિ પણ છે, પણ એનાથી વધારે મોટું કારણ એ છે કે બી.જે.પી.ને એક એવું ભારત અભિપ્રેત છે જે કૉન્ગ્રેસની કલ્પનાનાં ભારત કરતાં અલગ છે. સંઘપરિવારે તેની કલ્પનાના ભારતનું નિર્માણ કરવા શિસ્તબદ્ધ કાર્યકર્તાઓની કેડર તૈયાર કરી છે. તેમને માટે સત્તા સાધન છે અને સાધ્ય તેમની કલ્પનાનાનું ભારતનું નિર્માણ છે. સમાજવાદીઓને અને સ્વતંત્ર પક્ષના નેતાઓને કૉન્ગ્રેસની કલ્પનાના ભારત સામે કોઈ વિરોધ નહોતો. સમાજવાદીઓ અને સ્વતંત્ર પક્ષના નેતાઓ પોતાના પક્ષને કૉન્ગ્રેસનો સંસદીય-ચૂંટણીકીય-રાજકીય વિકલ્પ બનાવવા માગતા હતા. કૉન્ગ્રેસ અને અન્ય મધ્યમમાર્ગી પક્ષોની કલ્પનાનું ભારત અને સંઘપરિવારની કલ્પનાના ભારતમાં શો ફરક છે એ વિષે તો હું અનેકવાર લખી ચુક્યો છું, એટલે તેના વિષે વિસ્તારથી લખવાની જરૂર નથી. બી.જે.પી.ને હિંદુઓની સરસાઈવાળું ભારત જોઈએ છે અને બીજાઓને ભેદભાવ રહિત સહિયારું. સુખનો રસ્તો સહિયારાપણાંમાં છે એ સનાતન સત્ય છે. બહુમતી રાષ્ટ્રવાદમાં કોઈનું સુખ તો નથી જ પણ એ બહુમતી કોમને વધારે નુકસાન પહોંચાડે છે. કારણ બહુ સ્પષ્ટ છે. શક્તિ જુદી વસ્તુ છે અને માથાભરેપણું જુદી વસ્તુ છે. માથાભરે લોકો મદ અને મસ્તીમાં તક ગુમાવે અને બીજા આગળ નીકળી જાય.

જો સમાજવાદીઓ અને સ્વતંત્ર પક્ષના નેતાઓ કૉન્ગ્રેસનો સંસદીય-ચૂંટણીકીય-રાજકીય વિકલ્પ આપી શક્યા હોત (અને એ સમયે એની જ માત્ર જરૂર હતી) તો આજે દેશનો ઇતિહાસ જુદો હોત. એક જ દિશાના રાજકીય વિકલ્પના અભાવમાં વિપરીત દિશાના રાજકીય વિકલ્પને જગ્યા બનાવવાની તક મળી. જગતના મોટા ભાગના વિકસિત લોકશાહી દેશોમાં સશક્ત રાજકીય વિકલ્પો છે અને એ એકંદરે એક જ દિશાના છે. ભારતમાં સમાજવાદી પક્ષ અને સ્વતંત્ર પક્ષની નિષ્ફળતાને કારણે વિપરીત દિશાના એટલે કે કૉન્ગ્રેસને અને બીજા રાજકીય પક્ષોને જેવું ભારત અભિપ્રેત છે એનાથી વિપરીત ભારત જેને અભિપ્રેત છે એ લોકોને તક મળી.

આટલી પાર્શ્વભૂમિ પછી સુજ્ઞ વાચકને સમજાઈ ગયું હશે કે દેશને અત્યારે બી.જે.પી.ના સંસદીય-ચૂંટણીકીય-રાજકીય વિકલ્પની જરૂર ઓછી છે, દેશને ભારત અંગે સંકલ્પનાકીય વિકલ્પ આપે એવા રાષ્ટ્રીય પક્ષની વધારે જરૂર છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો સહિયારા ભારતને પ્રતિબદ્ધ હોય એવા વિકલ્પની જરૂર છે.

હવે આમ આદમી પાર્ટીની વાત. ‘આપ’ની પક્ષ સ્થાપાયો એ પહેલાંની અને એ પછીની અત્યાર સુધીની યાત્રા ઉપર નજર નાખશો તો ખાતરી થતી નથી કે તેને બી.જે.પી.ની કલ્પનાના ભારત સામે કોઈ વાંધો હોય. એક સમયે સમાજવાદી પક્ષને અને સ્વતંત્ર પક્ષને જેમ કૉન્ગ્રેસની કલ્પનાના ભારત સામે વાંધો નહોતો અને તેઓ કૉન્ગ્રેસનો કેવળ સંસદીય-ચૂંટણીકીય-રાજકીય વિકલ્પ બનવા માગતા હતા એ જ રીતે એમ લાગે છે કે ‘આપ’ને બી.જે.પી.ની કલ્પનાના ભારત સામે વાંધો નથી. એ કેવળ બી.જે.પી.નો સંસદીય-ચૂંટણીકીય-રાજકીય વિકલ્પ બનવા માગે છે. આમ આદમી પાર્ટીએ ક્યારે ય સહિયારા-સેક્યુલર ભારત અંગે સ્પષ્ટ ભૂમિકા લીધી નથી. જે લોકો પક્ષની અંદર ભારતની સંકલ્પના વિષે પ્રશ્ન ઊઠાવે છે તેને અરવિંદ કેજરીવાલ સિફતથી દૂર કરી દે છે.

દેશને બી.જે.પી.ના સંસદીય-ચૂંટણીકીય-રાજકીય વિકલ્પની જરૂર નથી, સહિયારા ભારત અંગેની  સંકલ્પનાત્મક ભૂમિકાએ દેશને લઈ જનારા રાજકીય પક્ષની જરૂર છે અને એ પણ રાષ્ટ્રીય સ્તરે. આ દેશની મૂળભૂત જરૂરિયાત છે જેમાં સત્તા અને સત્તાકીય વિકલ્પ ગૌણ છે. આમ આદમી પાર્ટીને જો હિંદુ ભારત સામે વાંધો ન હોય અને જો સહિયારા ભારત માટે પ્રતિબદ્ધ ન હોય તો એ પક્ષ માત્ર સત્તાપરિવર્તનો માટે ઉપયોગી નીવડશે. સમાજવાદી પક્ષને અને સ્વતંત્ર પક્ષને એ સમયે જો સફળતા મળી હોત તો જેમ સહિયારા ભારતને લાભ થયો હોત અને હિંદુ ભારતનો માર્ગ અવરોધાયો હોત એમ જ અત્યારે જો ‘આપ’ને સફળતા મળે તો હિંદુ ભારતને લાભ થશે અને સહિયારા ભારતનો માર્ગ અવરોધાશે.

માટે સહિયારા ભારતને પ્રતિબદ્ધ ભારતીય નાગરિકોએ ‘આપ’ને વિકલ્પ તરીકે સ્વીકારતા પહેલાં ઝીણી નજરે તેનું નિરીક્ષણ કરવું જરૂરી છે. સમરકંદ બોખારા ઓવારી જવાની જરૂર નથી. એ કદાચ સંઘપરિવારની આયોજનપૂર્વકની ‘બી’ ટીમ પણ હોય. ‘એ’ ટીમ પણ તેમની અને ‘બી’ ટીમ પણ તેમની. તમે એક વાત તો નોંધી જ હશે કે નરેન્દ્ર મોદી અને સઘળો સંઘપરિવાર જેટલી ટીકા નિર્બળ બની રહેલા રાહુલ ગાંધીની કરે છે એટલી સબળ બની રહેલા અરવિંદ કેજરીવાલની નથી કરતા. આપણી પોતાની ‘એ’ અને ‘બી’ ટીમ ભલે વારાફરતી રમ્યા કરે, પણ બિલકુલ વિરુદ્ધ દિશાની ‘સી’ ટીમ ન ઘૂસવી જોઈએ. સમાજવાદીઓ અને સ્વતંત્ર પક્ષના નેતાઓએ આપસ-આપસમાં લડીને અને બિલકુલ વિરુદ્ધ દિશાની ‘સી’ ટીમ માટે રસ્તો કરી આપવાની ભૂલ કરી હતી. એ ભૂલ ન થાય તેની યોજનાના ભાગરૂપે ‘આપ’ને એક સમવિચારી વિકલ્પ તરીકે સ્થાપિત કરવામાં આવતો હોય તો આશ્ચર્ય નહીં.

પ્રગટ : ‘નો નૉનસેન્સ’, નામક લેખકની કટાર, ‘રવિવારીય પૂર્તિ’, “ગુજરાતમિત્ર”, 10 ઍપ્રિલ 2022

સંસ્કૃત કાવ્યમીમાંસા રસ-કેન્દ્રે વિકસેલી છે. પશ્ચિમમાં ઍરિસ્ટોટલ-પ્રણીત સાહિત્યમીમાંસા અનુકરણ-કેન્દ્રે વિકસેલી છે.

વિભાવ, અનુભાવ અને વ્યભિચારી ભાવ-ના સંયોગથી રસનિષ્પત્તિ થાય છે. ભરત મુનિએ આપેલું એ રસસૂત્ર એવું જ કેન્દ્ર છે – રસસૂત્ર મૂળે ભલે માત્ર નાટ્યરસને વિશે હતું. અનુકરણ – માયમેસિસ – ઍરિસ્ટોટલપ્રણીત માયમેટિક થીયરિનું – અનુકરણશીલ સાહિત્યવિચારનું – કેન્દ્ર છે. મૂળે એ ભલે માત્ર ટ્રેજેડી સંદર્ભે હતું.

બન્ને મીમાંસા અનુકરણશીલ છે – માયમેટિક. અનુભવ-વાદી અને ભોગ-લક્ષી. બન્નેની વિચાર-વિભાવ ત્રિજ્યાઓ વિસ્તરેલી છે.

સાહિત્યકલામીમાંસાની આ બન્ને પરમ્પરાઓને હું મૅટા-નૅરેટિવ્ઝ ગણીને ચાલું છું – સાહિત્યકલાજગતનાં ચિરકાળથી ચાલ્યાં આવેલાં મહા-વૃત્તાન્ત.

એકને રસવાદ અને બીજાને અનુકરણવાદ કહી શકાય. જો કે ફાસિઝમ, ફન્ડામૅન્ટાલિઝમ કે કૅપિટાલિઝમ જેવાં મૅટા-નૅરેટિવ્ઝની હોડે હોડે ગાંધી-ઇઝમ કે ગાંધી-વાદ કહેવું ન રુચે તેમ આ બન્નેને રસ-ઇઝમ કે રસ-વાદ અને અનુકરણ-ઇઝમ કે અનુકરણ-વાદ કહેવાનું પણ ન જ રુચે … છતાં કામચલાઉ ધોરણે ભલે કહીએ.

બન્ને નૅરેટિવ્ઝ મૅટા લાગે તેનાં કારણો છે : રસવાદ અને અનુકરણવાદ ભવ્યાતિભવ્ય અને સુવ્યાપ્ત ભાસ્યાં છે. બન્ને ગ્લોબલ છે. પહેલું ભારતવ્યાપી છે અને બીજું જગવ્યાપી છે. વ્યાપ્તિની આ વાતને હાલ રસવાદ પૂરતી સીમિત રાખું :

સંસ્કૃત કાવ્યમીમાંસામાં પ્રવર્તેલા લગભગ બધા સમ્પ્રદાયોએ રસ તત્ત્વની સર્વોપરીતા સ્વીકારી છે.

કાવ્યના ગુણ-દોષની ચર્ચા માટે જાણીતા આલંકારિક ભામહ (૬ઠ્ઠી સદી) રસની અભિ વ્યંજના-ની મનોહરતાને અલંકારના આકર્ષણથી ચડિયાતી ગણે છે.

આનન્દવર્ધન (૯મી સદી) વસ્તુધ્વનિ અને અલંકારધ્વનિ સમા સંવિભાગો દર્શાવે છે ખરા, એ પ્રકારે રસવાદની સીમાઓને વિસ્તારે છે ખરા, પણ શ્રેષ્ઠ તો રસધ્વનિ-ને જ ગણે છે.

પોતાના ગ્રન્થને ‘કાવ્યાલંકારસારસંગ્રહ’ નામ આપતા આલંકારિક ઉદ્ભટ (૯ મી સદી) બધા અલંકારોની પોતાની રીતે વ્યાખ્યાઓ કરે છે ખરા, પણ સ્થાયીના રસમાં થનારા રૂપાન્તરના મુદ્દાને નથી ભૂલતા. છોગામાં, જે રચનામાં શૃંગાર વગેરે રસનો ઉદય સ્પષ્ટ હોય તેને તેઓએ ‘રસ’વત્ અલંકારનું બિરુદ આપ્યું  છે.

વક્રોક્તિ-ને સાહિત્યકલાનું ‘જીવતમ્’ લેખ્યા પછી પણ કુન્તક (૧૧મી સદી) દર્શાવે છે કે તે જીવિત ખરું પણ ‘રસ’સિધ્ધ કાવ્યનું જીવિત.

વાક્ય લગી પહોંચી ગયેલા વિશ્વનાથ (૧૪મી સદી) તેને ‘રસાત્મકમ્’ ગણ્યા પછી જ કહે છે કે તે કાવ્ય છે.

રમણીયાર્થ-નું પ્રતિપાદન કરી આપતા શબ્દને કાવ્ય ગણનારા જગન્નાથે (૧૭મી સદી) પણ રસનો અસ્વીકાર નથી કર્યો : બીજાઓ જેને ચર્વણા કહે છે તેને જગન્નાથ પુન:પુન: અનુધાવન  કહે છે, પણ જેનું અનુધાવન કરવા કહે છે, તે તો ‘રસ’ છે.

ગુજરાતી સહિતની બધી જ ભારતીય ભાષાઓમાં રચાયેલા સાહિત્યવિચારની મૂળ ભૂમિકા અર્વાચીન સમયોથી માંડીને આજ સુધી રસવાદની રહી છે.

++

બન્ને મીમાંસા મહદંશે ઑર્ડર – વ્યવસ્થા – પરક, અને ટોટલાઇઝિન્ગ – સર્વસમાવેશી અને સર્વહારા – લાગ્યાં છે.

બન્નેનું ફિલોસૉફિકલ મૉડેલ – ચિન્તનપરક વિચારનિદર્શન – દેહ અને આત્માનું છે. એ પણ એટલું જ સાર્વત્રિક છે.

તેથી બન્નેમાં શરીર અને જીવ, દેહ અને આત્મા, જેવાં રૂપકો સાથે જોડાયેલી પરિભાષા પ્રયોજાઇ છે – ઑર્ગેનિઝ્સ્મીક મૅટાફોરિકલ વૉકેબ્યુલરી : રસવાદ કાવ્યશરીર અને આત્માસ્વરૂપ રસને ચિન્તવે છે. વળી, રસ-ભોગ અને આનન્દ-સમાધિ બન્નેની વાત કરે છે. અનુકરણવાદ ઑર્ગેનિક હોલને – સાવયવ અખણ્ડતાને – આગળ કરે છે. વળી, કૅથાર્સિસ, વિરેચક વિશોધન, અને તેથી લાધતા મનો-સ્વાસ્થ્યની વાત કરે છે.

Pic courtesy : SlideShare.

સાહિત્યકલાને વિશેના માનવીય જ્ઞાનરાશિમાં જમાનાઓથી બન્નેની અકાટ્ય ભૂમિકા રહી છે. કહો કે સાહિત્ય-જ્ઞાનપરક કોઇ પણ મુદ્દાનું આકલન અને તેનો બુધ્ધિગમ્ય ખુલાસો બન્ને પાસેથી લગભગ હમેશાં મળે એવી એમાં સમ્પૂર્ણતા અને સનાતનતા છે.

સવાલ : રસવાદ અને અનુકરણવાદનું આ ચિરકાલીન વર્ચસ્ વિચારણીય નથી? દેહ અને આત્મા જેવી રૂઢ ફિલસૂફીઓના આધારે ક્યાં લગી વિચારીશું? ક્યાં લગી, નવલકથાને જન્મી, વિકસી ને મરી, કહ્યા કરીશું? ભોગ અને સમાધિ જેવાં ઑપોઝિશન્સમાં ક્યાં લગી આવ-જા કર્યા કરીશું? બન્ને મૅટાનૅરેટિવ્ઝથી મુક્ત થઇને કશા માઇક્રો-નૅરેટિવને વિચારવાનો સમય ક્યારનો ય પાકી ગયો નથી?

અનુ-આધુનિક ઝંખના એમ છે કે આવી ટેવજડ પરિસ્થતિનું નિરસન થાય, તેમને ઇરેઝર હેઠળ મુકાય  – એટલે કે, તેમને ન-નિવાર્ય છતાં અ-પર્યાપ્ત ગણાય; તેમને નવ્ય સંદર્ભો સાથે / સામે મૂકીને જોવાય. અનુ-આધુનિક દર્શન એમ કહે છે કે તેમનાં વિઘટનપરક – ડિકન્સ્ટ્રકશનલ – અધ્યયનો મંડાય. વિચારક જીવો નૅરેટિવ્ઝ રચે.

નૅરેટિવ એટલે ‘વૃત્તાન્ત’. કેમ કે આવી રૂઢ અને ભવ્યાતિભવ્ય ફિલસૂફીઓના શ્રધ્ધાપૂર્વકનાં અનુસરણો કે ભક્તિભાવભર્યાં અનુકરણો, ઘણીવાર તો તારસ્વરે, એવો જે અર્થ-ભાવ મૅટા-નૅરેટિવ્ઝથી સૂચવાતો રહ્યો છે, તે, ‘વૃત્તાન્ત’-માં નથી.

‘વૃતાન્ત’-નો એક અર્થ, કીર્તન છે. કીર્તનમ્ એટલે જીવનનું સ્તોત્ર, ગાન. કીર્તનમાં અનુસરણ અને અનુકરણનો ભાવ છે. પણ તે જીવનોપયોગી આદર્શોને તાકે છે, ઉચ્ચાશયી અભિવ્યક્તિ અને ઊર્ધ્વગામી આશા-અપેક્ષાની ચિન્તા કરે છે.

આ સમય છે, નવ્ય વૃતાન્તોનો.

જાતને પૂછીએ કે ‘મહા’-થી ‘નવ્ય’-માં  દાખલ થવાની મનીષા જાગી છે કે કેમ. નથી જાગી કે નથી જાગતી, તો એવું કેમ છે?

= = =

(April 7, 2022: Ahmedabad)

સૌજન્ય : સુમનભાઈ શાહની ફેઇસબૂક દિવાલેથી સાદર