ભારતમાં અસમાનતા તાજેતરમાં બહાર પટેલા ૨૦૨૦ના ‘વર્લ્ડ ઇક્વાલિટી રિપોર્ટમાં વર્ણવામાં આવી છે. ભારતમાં ટોચના દસ ટકા લોકોનો ભાગ રાષ્ટ્રીય આવકનો ૫૭% ભાગ જાય છે. એમાં પણ એક ટકા લોકોના ભાગે ૨૨% આવક થાય છે. બીજી બાજુ તળિયે રહેલાં પચાસ ટકાના ભાગે ૧૩% આવક જાય છે. એની સરખામણીમાં યુરોપમાં તળિયાનાં ૫૦% ટકાના ભાગે લગભગ ૨૦% આવક જાય છે અને ટોચના ૧૦%ના ભાગમાં ૩૫% આવક જાય છે. ભારતમાં મધ્યમવર્ગ પણ પ્રમાણમાં ગરીબ છે. એનાં ભાગે ૨૯% જેટલી આવક જતી હતી. ભારતને જો બાકાત રાખવામાં આવે તો દુનિયાનાં તળિયામાં રહેલાં ૫૦% લોકોની આવકમાં થોડો વધારો થાય છે, આ પ્રમાણે ખ્યાલ આવે છે કે ભારતમાં અસમાનતા કેટલી તીવ્ર છે.

વળી ભારતમાં જ્ઞાતિ સર્જીત સામાજિક અસમાનતા પણ રહેલી છે. કહેવાતી સવર્ણ જ્ઞાતિઓએ એટલે કે સવર્ણના ઉપલા વર્ગે વ્યાપાર ધંધા પોતાના હાથમાં રાખ્યા છે જેમાં નીચલી ગણાતી જ્ઞાતિના લોકોને પ્રવેશ અપવાદરૂપે જોવા મળે છે. નીચલી જ્ઞાતિના લોકો શિક્ષણથી પણ વંચિત રહ્યા છે. તેઓ જો શિક્ષણ મેળવે તો પણ તેમને ઉજળિયાત લોકોના ધંધામાં ભાગ્યે જ રોજગારી મળે. ઉજળિયાત લોકોનાં ચાલતા ઉદ્યોગ ધંધામાં એમને મર્યાદિત વેતન મળે છે.

જ્ઞાતિ પ્રથાને આપણે બંધારણીય રીતે સ્વીકારી નથી અને વસ્તી ગણતરીમાં ૧૯૩૧ પછી લોકોની જ્ઞાતિ નોંધવાનું બંધ કર્યું છે. પણ આર્થિક વ્યવહારોમાં જ્ઞાતિ પ્રથાનું ચલણ ચાલુ રહ્યું છે. તેથી દેશમાં જે આર્થિક વિકાસ સધાયો છે. તેનો લાભ આ વર્ગો સુધી ઝાઝો પહોંચ્યો નથી.

ભારત એક ગરીબ દેશ પણ છે. એમાં આ અસમાનતાએ અગ્ર વર્ગના શ્રીમંતોનો ટાપુ સર્જ્યો છે. દેશમાં જે આર્થિક વિકાસ થયો છે એના ખરા લાભાર્થીઓ દસ ટકા શ્રીમંતો છે.

સૌજન્ય : “નિરીક્ષક”, 16 જાન્યુઆરી 2022; પૃ. 04

આજે પતંગોત્સવ ! સરકારી ગાઈડલાઇન્સ વચ્ચે ગોગલ્સ પહેરેલાં માસ્ક્સ થોડા ઠુમકા મારશે, થોડા હાથિયા મારશે, થોડી સરતી છોડશે ને એમ પેચ લગાવશે ને પતંગો પણ કાપશે-કપાવશે. કેટલીક અગાશીઓ તલિયા લાડુ ખાશે તો કેટલાંક ધાબે, વગર પતંગે પણ પેચ લાગશે ને ઘણાં વગર મેચે ફિલ્ડિંગ ભરીને થોડા પાલવ જીતશે પણ ખરા. કોઈ આખો દિવસ ઠુમકા મારવા છતાં એક ફુદ્દી નહીં લપટાવી શકે, તો કેટલાક બીજાની લાલી પર જ લંગર નાખીને રાજી રહેશે, તો કેટલાકના વધારે વાળવા જતાં ઢડ્ઢા ભાંગી જાય એમ બને. કોઈ ઢાંઢો ચડાવીને ફુલાતો હશે ત્યાં કોઈ લેપડી આવીને કાતરી જાય ને હાથમાં ફિરકી જ રહી જાય એમ પણ બને. કોઈ લેપટોપ કે મોબાઇલમાં જ આકાશ ખોલે ને વર્ચ્યુઅલ ઉતરાણ ઊતરે તે પણ ઉજવણી જ ને ! કોઈ ગાયને ઘૂઘરી ખવડાવવા માંગે તો તેમાં પણ બે મત પડે ને એક કહે કે ગાયને ખવડાવવાથી પુણ્ય મળે, બીજો કહે કે એનાથી ગાયને નુકસાન થાય, એટલે ઘણાં ખવડાવવાનું બાજુએ મૂકીને જાતે જ ઊંધિયું, જલેબી ઝાપટે તેવું ય થાય. આ બધાંમાં પણ જોવાનું એ રહે કે ઊંચે ચગવાનું પતંગે છે, ચગાવનારે ઊંચે ચડી જવાનું નથી. ચગાવનાર ધરતી પર નહીં રહે તો પતંગ ઊંચે નહીં જાય તે નક્કી છે.

દેશ-દુનિયામાં પણ અત્યારે પતંગ ચગાવવાને બદલે જાતે ચગી જવાનો ટ્રેન્ડ જોર પર છે. મહારાષ્ટ્રની ઠાકરે સરકારે એક ઠુમકો એવો માર્યો છે કે હવે તમામ દુકાનોનાં બોર્ડ મરાઠીમાં, હા, મરાઠીમાં જ મૂકવાં પડે તેવી સ્થિતિ છે. એક તરફ મરાઠીની પ્રાદેશિક હઠ ને બીજી તરફ ગુજરાત સરકારની ગુજરાતી પ્રત્યેની પીછેહઠ, એ બેની વચ્ચે લોકો ગોથ માર્યા કરે તો નવાઈ નહીં ! એ તો ઠીક, પણ બેચાર દા’ડા પહેલાં લગ્નમાં 400 જણાંને બોલાવવાની સરકાર છૂટ આપે ને એ જ એવો ફતવો પણ બહાર પાડે કે હવેથી લગ્નમાં 150થી વધુને બોલાવી શકાશે નહીં, તો લગનવાળાને ત્યાં જે તાયફો થાય એની સરકારને ખબર છે? એક વાર વરરાજાને જાનમાં ન મોકલો તો ચાલે, પણ વરઘોડિયાંને બોલાવીને પછી ના પાડીએ તો સગાંઓ તોડી ખાય તેની જાણ સરકારને છે? એકવાર આમંત્રણ આપો કે આવવાનું જ છે ને પછી કહો કે યુ આર નોટ એલાઉડ તો એ લાઉડ ઝઘડો રોકવો કેમ કરીને તે કોઈ કહેશે?

એક તરફ પતંગમાં હવા ભરાય કે નહીં એની ચિંતા છે ને બીજી તરફ ફુગાવાનો ભારતને વાંધો નથી આવતો. ઓઇલ અને વીજળીમાં થયેલા ભાવવધારાને લીધે હવે રિટેલ ફુગાવો 5.59 થયો છે, પણ તેથી કૈં ગભરાવાની જરૂર નથી. અત્યારે તો અમેરિકાનો ય ફુગાવો ત્રણ દાયકાની ટોચે છે. એમ ત્યારે ! અમેરિકાએ પણ આપણી પાસેથી લેવા જેવું કૈંક તો છે જ ! મેરા ભારત …

બીજી તરફ વિશ્વ આરોગ્ય સંસ્થા અને દુનિયાના દેશો વચ્ચે હોડ બકાય છે કે કોણ દુનિયાને વધારે ડરાવે એમ છે? બધાં દેશો રેકોર્ડ તોડવાની હરીફાઈમાં છે. દુનિયામાં કોરોનાના કેસ 27 લાખથી ઉપરની સપાટી જોઈ ચૂક્યા છે, તો ભારત પણ કોરોનાને મામલે બે લાખનો આંકડો તો પાર કરી જ ગયું છે. મહારાષ્ટ્ર 46 હજાર કેસ સાથે પહેલે નંબરે અને દિલ્હી 27 હજાર કેસ સાથે બીજે નંબરે છે. સબ કા સાથ, સબ કા વિકાસ તે આનું નામ ! કેન્દ્ર આમ તો બધું સુસજ્જ રાખવાની ટહેલ નાખ્યા કરે છે. ઓક્સિજન, ઇન્જેકશન અને બેડની તંગી ન પડે એ માટે સૌ કાગળ પર મહેનત પણ કરે છે, પણ પ્રોબ્લેમ એ છે કે આપણું ઘોડું દશેરાએ જ નથી દોડતું ! આપણે બહુ મહેનત કરી છે, ત્રીજી લહેર લાવવા માટે, એને ખાલી હાથે તો કેમ જવા દેવાય? કોરોનામાં સુરત હવે હરણફાળ ભરીને આગળ નીકળ્યું છે ને આજે નામના એવી છે કે ગાંધીનગરથી કુરિયર સુરત મોકલવું હોય તો કુરિયર કંપનીઓ તે લાવવા તૈયાર નથી. ગુજરાત 10,000નો આંક પાર કરવા થનગની રહ્યું છે તો એકલાં સુરતે 2,500નો આંક વળોટી કાઢ્યો છે. પગાર વધવાનો હોય તેમ મહિનાના અંતમાં 30 હજાર કેસ થવાની વધામણી પણ તંત્રોએ ખાધી છે. જાણે રેસ ચાલે છે ! પણ જેને વીતે છે એનું તો લોહીનું પાણી થઈ જાય છે એનું ભાન કોઈને પડતું નથી. એ છે કે ગુજરાત કે કેન્દ્ર સરકાર કોરોનાને રોકવા મીટિંગ પર મીટિંગ કરે છે ને જેમ જેમ મીટિંગ વધે છે તેમ તેમ કોરોનાના આંકડાઓ વધે છે ને રાષ્ટ્રને ઉદ્દબોધતાં સૂત્રો ય વધે છે. બીજી તરફ મેટ્રોનું કામ ચાલે છે. પોસ્ટલ સર્વિસનાં ઠેકાણાં હોય કે ન હોય, કોસ્ટલ સર્વિસ સુધરવાની છે ને ઉભરાટ, તિથલ અને ચોરવાડને સાંકળતો કોસ્ટલ હાઇવે બનવાની વકી છે. શું છે કે 22ના અંત સુધીમાં ગુજરાતમાં ય ચૂંટણી આવે જ છે એટલે કોરોનાનું તો થવાનું હોય તે થાય, પણ  લોકોને વાયદા વગર તો ન રખાય ને ! સાચું તો એ છે કે સરકારે કોઈ કામ બાકી નથી રાખ્યું કે નથી તો લોકોએ ભીડ કરવામાં કોઈ કસર રાખી, એટલે હવે દાપું તો ચૂકવ્યે જ છૂટકો છે. પ્રાર્થના એટલી જ કરવાની રહે કે પતંગ ભાર દોરીએ ન કપાય …

હજી વડા પ્રધાનની સુરક્ષાનો પતંગ આકાશમાં ચગે જ છે. સુપ્રીમ કોર્ટે તપાસ સમિતિ નીમીને નિવૃત્ત જજ ને કામગીરી સોંપી છે. જોયું? નિવૃત્ત જજો હજી કામ આપે છે ને બીજી તરફ વોલન્ટરી રિટાયરમેન્ટ પકડાવીને આપણે લોકોને ઘરે બેસાડીએ છીએ. ઠીક છે, પણ વડા પ્રધાન નાટક કરી રહ્યા છે એવું પણ કહેવાય છે તો બીજી તરફ પંજાબના મુખ્ય મંત્રી ચન્નીને જવાબદાર ઠેરવવાનું પણ ચાલે છે. એમ પણ કહેવાય છે કે 700 ખેડૂતો ગુમાવ્યા હોય ત્યાં પંજાબના ખેડૂતો વડા પ્રધાન સામે વિરોધ કરે એની નવાઈ નથી. એ વિરોધ જ હતો ને તે રહે તે સમજી શકાય એમ છે. વાત એ નથી. વડા પ્રધાન કોઈ પણ હોય, કોઈ પણ પક્ષના હોય, તે ભા.જ.પ.ના રાજ્યમાં જાય કે કાઁગ્રેસના, તેની ગરિમા જળવાવી જોઈએ. અહીં માન, પક્ષ કરતાં ય પદનું જાળવવાનું છે. સરસ મજાનો ઢાંઢો આગળ વધતો હોય ને કોઈ ફુદ્દી કાપી જશે એ ડરે ચગેલો પતંગ ઉતારીને ઘરમાં ઘાલવો પડે એ તો બરાબર નથી ને !

પતંગ તો પાકિસ્તાનનો ય ભાર દોરીએ કપાય તેમ છે. તાલિબાને તેને હાથતાલી આપી છે ને તેને હાથના કર્યાં હૈયે વાગ્યા છે. ચીનની ચમચાગીરી પણ તેને ફળી નથી એટલે વેપારધંધા માટે તેણે ભારત તરફ નજર ફેરવી છે, પણ વિશ્વાસઘાત પાકનું બીજું નામ છે. તેનું પ્રોક્સીવોર ચાલુ જ છે ને સરહદે 400 આતંકીઓ ખડકીને તે ભારત સાથેના સંબંધો સુધારવા માંગે છે. તેની આતંકી પ્રવૃત્તિઓ તો તે ચાલુ જ રાખશે ને જરા પગભર થશે કે આપણાં ટાંટિયા આપણાં જ ગળામાં ભેરવશે. તે આપણી સરહદમાં આવીને પેચ નથી કાપતું, માથાં કાપી જાય છે. ગમે એટલું પડે તો પણ તે ટંગડી ઊંચી જ રાખશે. એવું જ ચીનનું છે. ઘડીકમાં તે સરહદી શાંતિની અપેક્ષા રાખે છે ને અંદરખાને યુદ્ધની તૈયારીઓ પણ કરતું રહે છે. આપણું સૈન્ય અત્યારે તો કહે છે કે યુદ્ધ થાય તો ભારત જીતશે. આમ તો યુદ્ધ કોઈએ ઈચ્છવા જેવું નથી, પણ ધારો કે થાય અને જીતે તો પણ વેઠવાનું ભારતને ન જ આવે એવું નથી. એ સાથે જ ચીન ભારતીય સરહદે ઘૂસીને કે તેની ધારે જે બાંધકામો કરે છે તેને ભારત અટકાવી નથી શકતું કે ઘૂસીને જે ભાગ કબજે કરે છે તેના પરથી મારી હઠાવીને તેને તગેડી નથી શકતું તો તે જીતશે કેવી રીતે તે પ્રશ્ન જ છે. ચીન અત્યારે સૌથી વધુ શેખી મારે છે. તેણે પોતીકો સૂર્ય બનાવ્યો છે ને હવે તેણે પોતાનો ચંદ્ર પણ બનાવ્યો છે, પણ તે સાચું નથી લાગતું. તેને  કહેવાયને કે ભાઈ, તું તારા સૂર્ય, ચંદ્ર બનાવી શકે છે તો તારું ભારત પણ બનાવી લેને જેથી અસલી ભારતમાં મોં મારવાનું મટે. એટલું તો સમજ કે એકલી દોરી ચગતી નથી, સાથે પતંગ પણ જોઈએ !

દેશમાં પાંચ રાજ્યોમાં ચૂંટણી છે. જાણે કોઈએ પંજો ચગાવ્યો છે ! ઉત્તર પ્રદેશમાં ઠંડી છે, પણ ત્યાં રાજકીય ગરમાટો વધુ છે. યોગી આદિત્યનાથનું મંત્રીપણું અહંકાર અને તુમાખીથી ભરેલું છે ને તેની અસર એવી પડી છે કે કેબિનેટ મંત્રી સ્વામી પ્રસાદ મૌર્યે દલિતો, પછાતોની અવગણના થતી હોવાનું માનીને રાજીનામું આપી સમાજવાદી પાર્ટીના પૂર્વ મુખ્ય મંત્રી અખિલેશ યાદવનું શરણું સ્વીકાર્યું છે. તેમણે ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે ઉત્તર પ્રદેશમાંથી તે ભા.જ.પ.ને ખતમ કરશે. તેમને પગલે બીજા મંત્રી અને નેતા ને ધારાસભ્યોએ પણ ભા.જ.પ.ને રામ રામ કર્યા છે. એ જ રીતે સામી છાવણીમાંથી ભા.જ.પ. તરફ માથું ફેરવનારાનો લાભ પણ ભા.જ.પ.ને મળે જ છે છતાં, ભા.જ.પ.ની પ્રતિષ્ઠા અત્યારે તો દાવ પર લાગી જ છે તે સ્પષ્ટ છે. હજી ચૂંટણી નજીક આવવા દો. ખરી ઉતરાણ તો ફેબ્રુઆરીમાં છે. લોકો તો દિવસના પેચ કાપે, ચૂંટણીમાં ચગેલાં કંડીલ કપાય એવું પણ બને. વડા.પ્રધાન રોજ નવી યોજનાઓ જાહેર કરે છે, સ્ટાર્ટ અપથી નવા યુગમાં પ્રવેશવાની વાત પણ ચાલે છે ને એ બહાને યુવાનોને થાબડી પણ લેવાય છે, પણ મોટે ભાગની પ્રજાને જીવવાની તકલીફ છે. નોકરી નથી, કામ નથી ને વળી લોકડાઉનની બીકે લોકો વતન ભણી પાછા જઈ રહ્યા છે. એમને કૈં રાહત થાય તો આનંદ થાય. આ વખતે સંસદના 400 કર્મચારીઓ કોરોનામાં સપડાયા છે એટલે ઘણાંને બજેટની ચિંતા છે. એ મિત્રોને એટલું જ કહેવાનું કે ભાવ ઘટાડવા હોય તો બજેટની રાહ જોવાની થાય, જ્યાં મોંઘવારીમાં જ વધારો કરવાનો છે ત્યાં બજેટ હોય કે ન હોય, શું ફેર પડે છે? ને બજેટ સિવાય ભાવ વધે જ નહીં, એવું ક્યાં ય લખેલું નથી ! દોરી, પતંગ, પવન કે ગગન, કૈં પણ ન હોય તો ય આ દેશને ચગાવવાવાળા છે જ એટલે ખોટી ચિંતા ન કરો ને ઠુમકા મારો.

લાગે છે તો એવું કે આ વખતની ઉતરાણ સરકારી વિકાસ જેવી જ છે. આકાશમાં ઢગલો પતંગો ચગે છે એવી કોમેન્ટરી ચાલે છે ને ધાબે જઈને જોઈએ છીએ તો એક પણ પતંગ આકાશમાં દેખાતો નથી. લોકો સવારથી રાત સુધી રાહ જુએ છે કે એકાદ પતંગ તો દેખાય, પણ નથી દેખાતો. કમસેકમ આવી સરકારી ઉતરાણ તો નથી જોઈતી, કોઈને ! શું કહો છો?

000

e.mail : ravindra21111946@gmail.com

પ્રગટ : ‘આજકાલ’ નામક લેખકની કટાર, “ધબકાર”, 14 જાન્યુઆરી 2022

"અસહમતીનું શિક્ષણ અને સાંપ્રત સમસ્યા" એ વિષય પર રોહિતભાઈ શુક્લએ, તારીખ 08 જાન્યુઆરી 2022ને શનિવારે, સુરત જિલ્લા શિક્ષણ સંસદ અને કીમ એજ્યુકેશન સોસાયટીના સંયુક્ત ઉપક્રમે પરિસંવાદ કર્યો હતો.

******************************************

શ્રી પુરુષોત્તમ ગણેશ માવળંકર ભારતની લોકસભાના સભ્ય હતા, ત્યારે આ શબ્દો વપરાયા. તેમણે વાપરેલાં બે શબ્દ – 'નો સર', ખૂબ ખ્યાતિ પામ્યા. આ શબ્દો સત્તા સામે હતા અને અસહમતીસૂચક હતા.

બીજી તરફ વીસમી સદીના મહાન ચિંતક બર્ટ્રાન્ડ રસેલ 'સત્તા' (પાવર) નામના પોતાના નિબંધમાં નોધે છે કે સત્તા "ના" કહેવાથી ઓળખાય છે.' (પાવર લાઈઝ ઈન સેવિંગ "નો"!)

આપણે ત્યાં જાણીતી એક જૂની વાર્તા પ્રમાણે સાસુ કહે છે : 'ના પાડનાર એ (વહુ) કોણ?'

આવી જુદી જુદી માનસિકતાનાં મૂળ ક્યાં હશે? તેનાં સાંસ્કૃતિક મૂળિયાં ક્યાં અને તેના સંદર્ભો ક્યા તે એક લાંબી મિમાંસાની ભૂમિકા સર્જે છે. હિંદુત્વની પરંપરામાં 'ડાહ્યા, વિવેકી અને સદ્દગુણી' ગણાવા માટે આજ્ઞાંકિત બનવું જરૂરી છે. (નમૂના દાખલા) સાંસ્કૃતિક મૂળિયાં જોઈએ :

ન વદેત સત્યમ્‌ અપ્રિયમ્‌
મહાજનો યેન ગત: સ પંથ:
સંશયાત્મા વીનશ્યતિ.

ડાહી માનો દીકરો – મગનું નામ મરી ન પાડે.

પરાપૂર્વથી બોલતા આ વિધાનો ઉપરાંત રામાયણ, મહાભારત, ભાગવત, અન્ય પુરાણો જેવા અનેક ગ્રંથોમાં સંસ્કાર અને વિવેકના અભિવ્યક્તિ કે ઓળખરૂપે આજ્ઞાંકિતતા, વડીલોનું કહ્યું કરવું, સમાજની અડધો-અડધ વસતી એવી સ્ત્રીઓએ પુરુષોની આજ્ઞામાં રહેવું, વગેરેનું મહત્ત્વ છે. પરણ્યા પહેલાં સ્ત્રીએ પિતાની આજ્ઞામાં અને પછી પુત્રની આજ્ઞામાં રહેવું જોઈએ, એમ 'શાસ્ત્ર' કહે છે.

આ પ્રકારની વર્તણૂક ઈસ્લામમાં પણ છે. બુરખો, હિજાબ, લગ્ન અને છૂટાછેડા વગેરેમાં સ્ત્રીઓનો અવાજ હોઈ જ ન શકે. તાલિબાની શાસન તેનો એક આત્યંતિક નમૂનો છે.

લોકોના સ્વત્રંત વિચાર અને અસહમતીને કોઈ પણ સામ્યવાદી દેશમાં સ્થાન નથી. સોવિયત યુનિયન હતું ત્યારે પૂર્વ યુરોપથી માંડીને ચીનના પૂર્વ છેડા સુધી લોકોને વિરોધ કે સ્વત્રંત વિચારની અભિવ્યક્તિની કોઈ છૂટ ન હતી.

ઇસ્લામી અને સામ્યવાદી જગતને સ્વત્રંત વિચાર અને અભિવ્યક્તિથી વેગળા કરીએ તો અસહમતી એક અમૂલ્ય બાબત તરીકે જગતની ખૂબ મર્યાદિત જનસંખ્યા ભાગે આવી શકે.

પશ્ચિમી જગતના 'મૂડીવાદી' ગણાતા દેશોમાં પણ વિચારો પ્રચાર માધ્યમો વડે પ્રભાવિત હોય છે તે પણ યાદ રાખીએ.

છતાં ''નો સર'' જરૂરી તો ખરું જ ને! 'ચીલે ચાલે બળદિયા' જેવી કહેવત પણ કાઢી નાખવા જેવી નથી. બે ઉર્દૂ પંક્તિઓ પણ વિચાર અને કથનના સ્વાતંત્ર્યને બખૂબી વ્યકત કરે છે :

ગિરતે હૈ રાય સવાર હી જંગે મેદાન મેં
વો ઇંસાં ક્યાં ગિરેગા જો ઘૂટનોં કે બલ ચલે.
બોલ કે લબ આઝાદ હૈ તેરે,
બોલ કે જુબાં અબ તક તેરી હૈ.

નચિકેતાએ પિતાને સત્ય કહ્યું તો સગા પિતાએ પણ તેને યમદ્વારે મોકલ્યો.

સાચું અને તથ્યપૂર્ણ વિધાન ન બોલવાની તરફેણમાં કહેવતો અને ઉક્તિઓનો ઢગલો છે.

'જગતને સુધારવાને બદલે શાક સુધારો તો ખાવા ભેગા થશો'; સત્તા આગળ શાણપણ નકામું' અને કબીરજી પણ કહી ગયા છે :

'એસી બાની બોલીએ મન કા આપા ખોય
ઔરન કો શીતલ કરે આપ ભી શીતલ હોય'

જો ડહાપણ, વિવેક, સામંજસ્ય, વગેરેની તરફેણમાં આટઆટલો ઝૂકાવ હોય તો, તાલિબાન, સરમુખત્યારશાહી, સામ્યવાદ, વગેરેમાં વાણીસ્વાતંત્ર્ય ન હોવા સબબ આટલો બધો ઊહાપોહ શાને?

અસહમતી લોકશાહી સમાજનું હાર્દ અથવા આત્મા છે. પોપટને પાંજરામાં પૂરીને ફળફળાદિ ખાવા અપાય પણ ખૂલ્લું આકાશ ન મળે તો?

ભારતના પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડો. ઝાકીર હુસૈનને 'અબ્બુખાં કી બકરી' નામની સુંદર વારતા લખી હતી. અબ્બુખાં બકરીને રોજ રાત્રે ઓરડીમાં બાંધી રાખતા, પણ એક દિવસ, 'પિંજરા તોડ' કરીને તે ભાગી ગઈ. જંગલમાં વરુ મળ્યું. તેની સામે ખૂબ લડી પણ આખરે મરી ગઈ. બીજે દિવસે અબ્બુખાંએ તેના અવશેષો જોયા; પણ તેના સ્વતંત્રાચાહક ઝમીરથી પ્રભાવિત થયા.

તો માણસે હવે નક્કી કરવાનું છે. સામ્યવાદ, ધાર્મિક ઝનૂન અને સરમુખત્યારી સ્વીકારવાં છે કે નીલાકાશમાં મુક્ત ચિત્તે વિહરવું છે. ખુલ્લા જંગલમાં વરુ સાથે 'દો દો હાથ' થઈ જવું છે કે બંધ પિંજરમાં ફળફ્ળાદિ ખાતાં રહેવું છે!

આ ક્ષેત્રે મહત્ત્વનું પ્રદાન શિક્ષણના ક્ષેત્ર દ્વારા થઈ શકે. તથ્યોની ખોજ, જૂનાં વળગણોનો સાવચેતીપૂર્વકનો ત્યાગ, ખુદારીની ચાહ અને માનવતાલક્ષી તર્કવિવેક વગર શિક્ષણ પાંગળું છે.

ભારતમાં પૂર્વમાં ટાગોરે અને પશ્ચિમમાં ગાંધીએ સમાજલક્ષિતા સાથેના સ્વતંત્ર વિચારવાળા સત્ય અને અહિંસામૂલક શિક્ષણની નીંવ મૂકી આપી છે. અભ્યાસકર્મો ગોખાવતા અને પ્રચલિત વિચારોને અનુસરતા અને શિક્ષણ માટે ત્યાજ્ય ગણાવાં જોઈએ. જ્ઞાનની યાત્રા આગળ ચલાવવા વાસ્તે અગાઉના મતોનું ખંડન અને નવા મતનું મંડન સતત ચાલવું જોઈએ.

ફ્રેંચ ફિલસૂફ રેને દકાર્ત (1596-1650) કહે છે. :

'I think and therefore I am.'          

માણસને રાની પશુથી જુદો પાડનારું તત્ત્વ 'વિચાર' છે. વિચાર સ્વતંત્ર ન હોય અને મોકળા મને અભિવ્યક્ત થતો ન હોય તે દેશની દયા ખાવી રહી.

કવિવર ટાગોર પણ કહે છે :

Where the mind is without fear,
And head is held high.'

ટાગોર પ્રાર્થે છે, 'હે પિતા, તે સત્યના સ્વર્ગમાં મારા દેશનું પરોઢ પ્રગટે!'

ભારત એક ખોજનો દેશ રહ્યો છે. વિદ્ધત સભાઓ, વાદ-વિવાદ, ખંડન-મંડન અને વૈચારિક ક્રાંતિઓનો આ દેશ છે. અમર્ત્ય સેને તો એક દળદાર ગ્રંથ, 'ધ આર્ગ્યુમેન્ટેટિવ ઈંડિયન' – વાદવિવાદી ભારતીયના નામે લખ્યો છે.

ઉમાશંકરભાઈ પણ લખે છે :

'છોને છોડે એ શહેરના કિનારા ને મહેલના મિનારા,
હોડીને દૂર શું નજીક શું?

સ્વતંત્ર વિચારની ભૂમિમાં કેટકેટલા મહાન આત્માઓ વસે છે – સોક્રેટિસ, ક્ણાદ, બૃહસ્પતિ (ચર્વાક), નિત્શે, સાત્ર, ટાગોર, ગાંધી, વીરાંગના લક્ષ્મીબાઈ, ફુલે દંપતી, આંબેડકર, નહેરુ, અબ્રાહમ લિંકન …. બધાં જ સ્વનામધન્ય !

આ બાબતે કેટકેટલા નવલોહિયાઓએ ઈન્કલાબ ગજવ્યો છે – ચંદ્રશેખર આઝાદ, ભગતસિંહ, બિસમિલ, નેતાજી બોઝ, સરદાર પૃથ્વીસિંહ ….

વિચાર અને અભિવ્યક્તિ સ્વતંત્રતા વગરના માણસો સજીવ અને તાજમાજા જણાય છે, પણ તેમના ફેફસાંમાં કોરોના પ્રવેશી ચૂક્યો છે તે નકકી !

(શ્રી રોહિત શુક્લ …… અર્થશાસ્ત્રી શિક્ષણવિદ)